Ит ва мўйнали ҳайвонлар касалликлари Гўштхўрлар ўлати Pestis carnivorum - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Ит ва мўйнали ҳайвонлар касалликлари Гўштхўрлар ўлати Pestis carnivorum

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Ит ва мўйнали ҳайвонлар касалликлари Гўштхўрлар ўлати Pestis carnivorum Режа: 1. Тарихий маълумот. 2. Чидамлилиги 3. Клиник белгилари 4. Гўштхўрлар ўлатининг клиник кўриниши 5. Даволаш

Гўштхўрлар ўлати - ўткир кечадиган, ўта контагиоз юқумли касаллик бўлиб, тери экзантемаси, шиллиқ пардаларнинг яллиғланиши, иситма кўтарилиши, пневмония ва нерв системасининг зарарланиши билан ўтади. Тарихий маълумот. А. Краевский 1882 йили Россияда биринчи марта ўлат касаллигини қайд қилган. Касалликнинг қўзғатувчисини 1905 йилда Карре, 1912 йили И. Энгейн аниқлаган. Собиқ СССР да 1932 йилда итларда И. Миролюбов ўлат касаллигини топди. В. А. Панков 1938 йилда қора кўзан ва тулкиларда ўлатни аниқлади. Н. В. Сюрин, В. А. Панков ва С. Я. Любошенколар 1953-1957 йилларда қатор илмий ишларни эълон қилдилар. Ҳозирги пайтда гўштхўрлар ўлати дунёнинг қатор мамлакатларида, жумладан бизнинг Ўзбекистонда ҳам тез-тез учраб туради. Бизда бу касаллик билан асосан зотли итлар касалланади. Касалликнинг эпизоотологияси, килиник белгилари, диагноз қўйиш ва даволаш борасида проф. М. П. Пармонов ва Г. Ярошенколар томонидан илмий ҳамда амалий ишлар олиб борилган. Қўзғатувчиси. Касалликнинг қўзғатувчиси фильтрланувчи вирус бўлиб, РНК сақлайди ва парамиксовируслар гуруҳига киради. Вирус иммунобиологик хусусияти жиҳатдан бир хил бўлиб, одамларнинг қизамиқ қўзғатувчи вируси ва қорамоллар ўлатининг вируси билан антигенлик алоқасига эгадир. Агар итлар қизамиқ вируси билан инфекцияланган бўлса, ўзининг ўлат вирусига чидамли бўлади. Бунинг акси ҳам кузатилади, яъни ўлат билан касалланган итларда қизамиқ вирусига антитело пайдо бўлади. В. Г. Слугиннинг (1984) маълумотига асослангудек бўлсак, қорамол ўлати учун тайёрланган зардоб итлар ўлатининг вирусини нейтраллайди. Чидамлилиги. Гўштхўрлар ўлатининг вируси ташқи муҳит омилларига анча чидамли. Вирус минус ҳароратда беш йилгача ўз хусусиятини сақлайди. Ўлган ҳайвонларнинг аъзоларида 20 °С да олти ойгача яшай олади. Қонда 3 ой, бурундан оққан шилимшиқ суюқликларда 2 ойгача вирулентлик хусусиятини сақлайди. Қайнаш ҳароратида дарҳол ўлади. 60°С қиздирилганда эса 30 минутда ҳалок бўлади. 1% ли лизол ва

ультрабинафша нурларда 30 минутда, 2% ли ишқор эритмасида эса 60 минутда инактивацияланиб ўлади. Вирусга антибиотиклар таъсир қилмайди. Иқтисодий зарар. Ўлат касаллигидан мўйначиликка ихтисослашган хўжаликлар жуда катта иқтисодий зарар кўради, чунки мўйна дунё бозорида фақат валютага сотилади. Ўлим 10-50 фоизни ташкил этади. Махсус ит урчитиш ва кўпайтириш хўжаликларида эса ўлим 60-90 фоизга боради. Бир неча минг сўмга сотиб олиб келинган хонаки зотдор итлар эмланмаса, 100 фоиз ўлади. Бундан ташқари, карантин чора-тадбирлари учун ҳам жуда катта маблағ талаб этилади. Эпизоотологияси. Гўштхўрлар ўлатига ит, тулки, қора кўзан, сассиқ кўзан, собол, борсуқ, чиябўри, бўри, мушук ва бошқа ҳайвонлар мойилдир. Ўлатга асосан бир ёшгача бўлган гўштхўрлар чалинади. Эмадиган ёш ҳайвонлар камроқ касалланади, бунинг сабаби она сути орқали иммунитет ўтишидир. Ёш гўштхўрлар эмланмаган ёки касалланиб тузалмаган урғочидан туғилган бўлса, тез касалланади. Коластрал иммунитет икки ҳафтага етади, кейин дарҳол эмланиши зарур. Касалликка мойиллик ва унинг кечиши қатор омилларга боғлиқ. Озиқлантириш ва боқиш тўлиқ балансли бўлмаса, яшаш шароити талаб даражасида амалга оширилмаса, гўштхўрлар организмининг резистентлиги тушиб кетади. Натижада касаллик зўраяди. Мўйначилик хўжаликларида об-ҳавонинг тез-тез ўзгариши, шамол, ёмғир-қорли кунлар ҳайвонлар орасида шамоллашнинг кўпайишига олиб келади. Бу ҳам ўз навбатида касалликка мойилликни ошириб юборади. Касаллик қўзғатувчисининг манбаи касал ҳайвон ҳисобланади. Касаллик асосан контакт йўли билан, баъзан эса инфекцияланган озуқалар орқали юқади. Мўйначилик хўжаликларида ҳайвонлар катакчаларга кўтарилганда, қочиришга қўйилганда ва ветеринария-санитария ҳолати издан чиққанда юқиш кўпаяди. Вирус организмга шиллиқ пардалар орқали тушгач, лимфоид тўқималарда кўпайиб ривожланади. Кейин қон ва лимфага тушиб, бутун организмга тарқалади. Натижада ҳарорат кўтарилиб, кўз, нафас аъзолари,

ошқозон-ичак йўлида яллиғланиш юзага келади. Айни пайтда жигар, буйрак, бош ва орқа мия ҳамда терида яллиғланиш ва дегенератив ўзгаришлар содир бўлади. Бош ва орқа миядаги жароҳат ҳаракат аъзолари ишига таъсир қилади. Вирусга қарши антителолар қонда 10 кундан кейин пайдо бўлиб„ 2 ойгача сақланади. Касалликнинг патогенезида секундар инфекциянинг қўзғатувчилари: сальмонелл, эшерихиа, пастерелла, токсоплазма, кокклар ва бошқалар муҳим роль ўйнайди. Касаллик гепатит ва паравирус билан бирга кечиши ҳам мумкин. Секундар ва аралаш инфекциялар, гельминтозлар организмнинг иммунобиологик хусусиятини ўзгартириб юбориб, унинг ўлатга қарши мойиллигини оширади, кечишини оғирлаштиради, ўлимни кўпайтиради. Клиник белгилари. Касалликнинг яширин даври бир ойгача давом этади. Клиник белгиларнинг намоён бўлишига қараб, ўпка, ичак, асаб, тери ва аралаш шакллар фарқ қилинади. Ўлатнинг қайси ҳолатда намоён бўлиши организмнинг реактивлиги ва қўзғатувчининг вирулентлигига боғлиқ. Шунинг учун бир типга мансуб бўлган вирус бир неча хил клиник ҳолатдаги (ҳарорат кўтарилишидан тортиб, нерв системасининг бузилишига қадар) касалликни намоён қилиши мумкин. Шунинг учун айрим ҳолларда диагноз қўйиш анча қийин бўлади. Итларда касаллик ўткир, ярим ўткир ва сурункали кечади. Одатда касаллик ҳароратнинг 1-3°С кўтарилиши билан бошланиб, 1,5 ойлик итчаларда эса атипик кўринишда намоён бўлиб, иситма чиқмайди. Ўткир кечиш. Бунда клиник белгилар яққол намоён бўлади. Касаллик ҳарорат кўтарилиши билан бошланади (39,7-41°С). Бир-икки кун ўтгач, ҳарорат бир оз тушади. Агар пневмония бошланса, ҳарорат яна кўтарилади. Касаллик бошланганда ҳайвоннинг хулқи ўзгаради, фаоллиги пасайиб, қалтирайди, худди бир нарсадан қўрққандек ёки кучли ҳадиксирагандек бўлиб туради. Кўпинча юқори нафас йўлларининг катари бошланади, итлар тумшуғини тирноғи билан қашийди. Бурундан шилимшиқ суюқлик (экссудат) оқади. Нафас олишда бурун битиб қолганлиги сезилади. Йўтал

тутиб, аввалига қисқа, кейинчалик кучлироқ ва балғамли бўлади. Кейинроқ бориб пневмония, плеврит, конъюнктивит, қовоқларда эса яра пайдо бўлади. Кўзнинг рангдор пардаси кучли яллиғланиб, йиринг оқиб туради. Ошқозон- ичак йўлининг зарарланиши иштаҳанинг бўғилишига олиб келади. Оғир фарангит, тонзиллит, гастроэнтерит бошланади. Баъзан қусиш қайта ҳуруж қилса, шилимшиқ сариқ масса тушади. Ярим ўткир кечиш. Бу ҳолатда ҳам ҳарорат кўтарилади ва 1-2 кун давом этади. Депрессия, ҳолсизланиш, ҳадиксираб чўчиш, ёруғликдан қочиш, иштаҳа бўғилиши, тумшуқ қуриши, бурун битиб нафас олиш қийинлашиши кузатилади. Тез-тез акса уради, оёқлари билан тумшуғини қашийди. Нафас олиш тезлашади ва қийинлашади. Ўпка аускультация қилиб кўрилса, хириллаш эшитилади. Пулъс тезлашиб, аритмия кузатилади. Кўз йиринг бойлайди, қуриб қовоқлар бир-бирига ёпишиб қолади. Конъюнктивит ва кератит бўлади. Шу билан бирга ошқозон-ичак ўткир яллиғланиб, аввалига ич қотади, қусади, кейин ич кетади (11-расм). Ўлат экзантемаси. Бурун, лаб, қулоқ ва қорин териларида, сонда, чот соҳасида кичкина қизил доғли тошмалар пайдо бўлади. Кейинчалик улар ўрнида мошдек, катталари эса бир тийинлик тангадек пуфакчалар вужудга келиб, уларнинг сирти ялтироқ, ичида сарғиш суюқ йиринг бўлади. Кейинчалик бу пуфакчалар ёрилиб, қурийди ва кўнғир рангли пўстлоқлар билан қопланади. Экссудат чиқиб турган экзема қулоқ тешиги атрофида ҳам учрайди. Баъзи итларда бўғимлари букиладиган жойларда терининг устки қисми кучли гиперкератозга учрайди (мугузсимон қоплама).

расм. Гўштхўрлар ўлатининг клиник кўриниши. Нерв формаси. Кўпинча ўлатнинг нерв формаси учрайди. Асаб бузилиши қисқа муддатли ҳаяжонланиш билан бошланиб, баъзан важоҳатли ҳолат кузатилади. Бутун бадан, баъзида айрим мускуллар учиб, қалтироқ босади. Касал итларнинг юриши ўзгаради. Вақти-вақти билан тутқаноқ тутади ва у чала фалажга айланади. Кўпинча орқа оёғи фалаж бўлиб, юра олмай қолади. Қовоқ, тўғри ичак сфинктери ва бошнинг юза қисмидаги нервлар фалажланади. Қон таркиби ҳам маълум даражада ўзгаради, лейкоцитоз кузатилиб, эритроцитлар ва гемоглобин кўпаяди. Касаллик авж олганда анемия кузатилади. Ўлат енгил кечганда бирор ҳафтада тузалиши мумкин, оғир кечганда эса ойлаб давом этади. Одатда 2-3 ҳафтадан кейин асаб бузилиши ҳолати кузатилиб, касалланиб тузалган ҳайвонларда айрим мускулларнинг учиб туриши, чала ёки тўлиқ фалаж билан бирга кар ва кўр бўлиб қолиш, ҳид билиш сезгисини йўқотиш кузатилади. Итларда ўлим 50-85 фоиз атрофида бўлади. Патологоанатомик ўзгаришлар. Агар ўлим ўта ўткир ёки ўткир кечиш даврида содир бўлмаса, ўлакса жуда ҳам озғин бўлади. Кўз ва бурун атрофида йиринг қотиб қолган, кўз қорачиғи катталашиб, кўз ичига тортган, лаб ва бурун атрофида майда эрозия ва яралар бўлади. Қорин терисида везикуляр ва пустуллёз дерматит кўзга ташланади. Тери эпидермисида пустула ва везикула бўлиб, лимфоид инфильтрация учрайди. Нафас йўллари яллиғланиб, катарал ва йирингли экссудат билан бекилиб қолган бўлади. Ўпкада кўкимтир ўчоқлар вужудга келади. Яллиғланиш ўпканинг олдинги, ўрта ҳамда краниал томонларини эгаллайди. Айрим ҳолларда бронхопневмония ўчоқлари ўпканинг ҳамма қисмларида учрайди. Альвеола ва бронхларда эритроцит, лейкоцит, лимфоцит, нейтрофиллар кўплаб топилади (микроскопда текширилади). Ошқозон-ичакнинг шиллиқ пардалари кучли яллиғланиб, эрозия ва яра бўлади. Талоқ катталашиб, кучли гиперемияга учрайди. Кўкрак қафаси ва қорин бўшлиғидаги ички лимфатик

тугунлар шишган ва кесиб кўрилганда кўкимтир-қизғиш рангли шилимшиқ суюқлик оқади. Бош ва орқа мияда йирингсиз энцефаломиелит кўрилади, томирлар қон билан тўла, бир оз шишиб, қон қуйилган бўлади. Диагноз. Ўлат касаллигига диагноз қўйишда унинг эпизоотологияси, клиник белгилари, патологоанатомик ўзгаришлари ҳисобга олинади. Вирусологик текшириш ўтказилиб, лаборатория усулларига мурожаат қилинади. Эпизоотологик маълумотларга унинг ёши (бир ёшгача), зоти, танлаб ёки ёппасига эмлаш ишлари олиб борилганлиги киради. Клиник белгиларига респиратор аъзоларнинг зарарланиши, кўз ва бурун шиллиқ пардаларининг катарал яллиғланиши, тананинг гиперкератози, нерв системасининг жароҳатланиши асос қилиб олинади. Касаллик энди бошланган пайтда йўтал, фотофобия, ҳароратнинг кўтарилиши, иштаҳа бўғилиши ва бошқаларга эътибор берилади. Баъзан ҳарорат нормада, иштаҳа яхши бўлиши ҳам мумкин. Шу билан бирга асаб бузилишига ҳам эътибор берилади. Юқорида қайд этилган белгилар диагноз қўйиш учун асосий белгилар деб қабул қилинган (В. С. Слугин, 1994). Энг характерли патологоанатомик ўзгаришларга қовоқ, ўн икки бармоқ ичак, тўғри ичаклардаги қон қуйилишлар киради. Лаборатория амалиётида биосинама ўтказилади. РСК, РДП, иммунофермент реакцияси, пассив гемагглютинация реакцияси (РПГА), РЗГА лардан фойдаланиш тавсия этилади. Дифференциал диагноз. Ўлатни лептоспироз, қутуриш, ауески касаллиги, парвовирус, энтерит, сальмонеллёздан ажратиш керак. Лептоспироз геморрагик ва сарғайиш кўринишида намоён бўлади. Геморрагик кўриниш тез ривожланиб, касал ҳайвон 2-3 кунда ҳалок бўлади. Сарғайиш қўринишида эса шиллиқ пардалар жуда сарғайиб кетади. Асосий ажратиш усули бактериологак текширишдир. Бунда лептоспиралар топилиб аниқланади. Қолаверса лептоспирозда гипериммунли қон зардоби ва стрептомицин яхши фойда беради. Юқумли гепатит асосан бир ёшгача

бўлган итларда учрайди. Ёриб кўрилганда жигар жуда ҳам катталашиб, сап- сарғайиб кетган бўлади. Ўлатнинг нерв формасини қутуришдан ажратилади. Ўлатда кўпик оқади, қутуришда эса кучли безовталаниш кузатилади, иштаҳа очилиб, одатда емайдиган нарсаларни ҳам еб, ютиб юборади. Пастки жағ фалаж бўлиб, ёриб кўрилганда ичидан ҳар хил нарсалар чиқади. Қутуришда гистосрез қилиб, Бабеш-Негри таначаси топилади. Ауески касаллигида асаб бузилиши билан бирга кучли қичишиш ва қашиниш кузатилади. Парвовирус энтерит бирданига бошланиб, қусиш кузатилади. Ҳарорат юқори бўлиб, чўчқалар эритроцити билан РГА, РТГА реакциялари қўйилади. Сальмонеллёзни аниқлашда бактериологик текшириш асосий усул ҳисобланса, пироплазмада пироплазма топилади. Даволаш. Ўлат касаллигини даволаш учун чет элларда гипериммунли қон зардоби қўлланилади. Касалликнинг бошланиш даврида қизамиққа қарши одамларда ишлатиладиган гамма-глобулин яхши натижа беради. Препарат мускул орасига 1-3 мл миқдорда юборилади. Интерферонлар жуда фойдалидир. Бир вақтнинг ўзида ёки бўлак-бўлак уч гуруҳ дориларни қўллаш тавсия этилади: антибактериал (секундар инфекция қўзғатувчиларига қарши), симптоматик (иситма тушириш, юрак фаолиятини тиклаш учун, шунингдек сургилар), стимуляцион («В» гуруҳ витаминлар, кокарбоксилаза, аскорбат кислота ва бошқалар). Антибактериал препаратлардан пенициллин- 10000 ТБ да тери ости ёки мускул орасига кунига 3-4 марта, экмоновоциллин – 1 кг оғирликка 10-15000 ТБ дан мускул орасига суткада бир марта, стрептомицин – 1 кг тирик вазнга 10-20000 ТБ дан, сульфадимезин, сульфадиметоксин, норсульфазол 0,5-1,0 дан кунига 3-4 марта берилиши яхши натижага олиб келади. Ошқозон-ичак фаолиятининг бузилишига қарши фталазол, левомицетин, энтеросептол ва церукаллар 0,25-0,5 г дан 1 кг оғирликка суткасига 3-4 марта берилади, симптоматик даволаш мақсадида таъсир доираси кенг дорилар қўлланилади: ацетилацил кислота - 0,2-0,5 г дан

ичирилади; 50% ли анальгин эритмаси - венага 25 мл дан юборилади; тери остига 2-3 мл 20% ли кофеин, 0,5-1,5 мл 20% ли камфора мойи юборилади. Мускул орасига 1-5 мл кальций глюконат, 1 мл 1% ли димедрол тавсия этилади. Чала фалажга қарши тери остига 10 кун мобайнида 1 мл 0,05% ли прозерин юборилади. Конъюнктивит бўлганлиги учун кўз ҳар куни бор кислота эритмаси билан 2-3 марта ювиб турилади. Агар ўлат терида экзантема пайдо бўлиши билан кечса, тери 5% ли йод эритмаси билан суртиб даволанади ёки қуритувчи порошоклар (висмут, рух оксид ва тальк) сепилади. Агар ўлат нерв формасида рўй берса, комплекс порошок препаратларни қўллаш зарур (0,05 люминал, 0,25 глютамин кислота, 0,03 дифенин, 0,05 спазмолитин, 0,015 кофеин). 15-30 кун давомида ҳар куни 2-3 марта порошок ичириб турилади. Бир пайтнинг ўзида 10 кун тери остига 1% ли новокаин эритмаси юборилади. Агар мускуллар фалажланган бўлса, массаж тавсия этилади, физиотерапия усули қўлланилиб, тери остига 0,001 стрихнин юборилади. Марказий нерв системаси фаолиятини нормал ушлаб туриш учун мускул орасига 30 кун мобайнида ҳар куни бир марта 1 мл дан церебролизин юбориб турилади. Парҳез асосий муолажалардан бири ҳисобланади. Шу давр мобайнида гўшт, жигардан тайёрланган қийма, пишлоқ, гуручни қайнатиб бериш яхши натижа беради. Ит овқатида В гуруҳига мансуб витаминлар бўлиши зарур. Хоналар ҳар доим шамоллатиб туриши зарур. Касал ҳайвонларни вақти-вақти билан очиқ ҳавода айлантириб келиш тавсия этилади. Дезинфекция учун 2% ли ишқор, 5% ли хлорли оҳак эритмаси, 5% ли лизоллар ишлатилади. Уй шароитида эса 2% ли хлорамин тавсия этилади. Мўйначилик хўжаликларида махсус иситилган изоляторлардан фойдаланилади. Олдини олиш. Умумий профилактика қуйидагилардан иборат: эпизоотик носоғлом хўжалиқдан ит ва мўйналарни олиб келиш қатъий ман этилади. Рухсат фақат соғлом хўжаликларга берилади. Улар олиб келингач 30 кун профилактик карантинда сақланади. Кўргазма ёки виставкаларда

қатнашадиган ҳамма гўштхўрлар аввалига эмланиб, кейин рухсат этилади. Умумий ветеринария-санитария тадбирлари, зоотехник параметрлар фаол иммунизациянинг фойдали даражасини оширади. Фақат соғлом ҳайвонлар эмланади. Иссиқ, совуқ ва ёғингарчилик пайтларида эмлаш мумкин эмас. Ҳозирги пайтда 668-КФ, «Вакчум», ЭПМ, «Тетровак» вакциналари қўлланилади. 668-КФ вакцина мускул орасига юборилади (2 ойликдан бошлаб 2 мл дан 3 кг огирлик учун 3 мл миқдорда). «Вакчум» 5 кг оғирликка 1 мл ҳисобида мускул орасига юборилади, кейин 2-3 мл дан тавсия этилади. Қолган вакциналар ҳам кўрсатма бўйича қўлланилади. Ўлат чиққудек бўлса, карантин эълон қилинади. Касал ҳайвонлар изоляция қилинади. Асбоб- ускуна ва катакчалар 2% ли формалин билан дезинфекция қилинади. Шартли соғломларининг ҳарорати ўлчаб турилади. Қолганларини эмлаб ташланади ҳамда волъерларга кириш олдидан дезоковриклар қўйилади ва 2% ли ишқор эритмаси билан ҳўллаб турилади. Идишлар дезинфекцияловчи эритмалар билан ювиб борилади. Бегона одамларнинг кириши қатъий ман этилиб, махсус кийим-кечаклар дезинфекция қилинади. Касаллик даврида тортиш, тамға босиш ва бошқа тадбирлар ўтказилмайди. Махсус мўйначилик хўжаликлари ва питомникларда карантин эълон қилиниб, охирги касал ҳайвон тузалгач ёки ўлгач 1 ойдан кейин бекор қилинади. Чеклаш эса 2 ой давом этади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

O'xshashlar

Чўчқалар ўлати Pestis suum

Туялар ўлати Pestis camelorum

Қорамоллар ўлати Pestis bovum

Йилқиларнинг африка ўлати Pestis africana equorum

Чўчқаларнинг африка ўлати Pestis Africana suum