Қишлоқ хўжалигида меҳнат нормалари ва ишларни нормалаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

248.5 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалигида меҳнат нормалари ва ишларни нормалаштириш Режа: 1. Меҳнат нормаси ҳамда нормативлар ҳақида тушунча, уларнинг вазифалари, тамойиллари ва белгилаш усуллари. 2. Меҳнат жараёни ва уни ўрганиш усуллари . 3. Ўсимликчилик тармоғида асосий меҳнат жараёнларини ташкил этиш . 4. Механизациялаштирилган дала ишларида меҳнат нормалари . Стационар ҳолатдаги механизация ишларини нормалаштириш . 6. Қўл ва от-улов ёрдамида бажариладиган ишларни нормалаштириш Режа: 6. Қишлоқ хўжалигида транспорт ёрдами билан бажариладиган ишларни нормалаштириш . 7. Чорва молларини бириктириб қўйиш нормалари

Меҳнат нормаси ҳамда нормативлар ҳақида тушунча, уларнинг вазифалари, тамойиллари ва белгилаш усуллари Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ишлаб чиқариш хусусиятларига қараб, меҳнат нормаларининг қуйидаги турлари қўлланилади: - ишлаб чиқариш нормаси (норма выработки); - вақт нормаси; - чорва молларига хизмат қилиш нормаси. Ишлаб чиқариш нормаси маълум вақт давомида (смена, соат, минутда) етиштирилган ёки ишлаб чиқарилган маҳсулот ёки бажарилган иш ҳажмини ифодалайди. У тонна, км, центнер, гектар каби бирликларда ўлчанади. Вақт нормаси етиштириладиган маҳсулот ёки бажариладиган иш бирлиги учун сарфланадиган вақт миқдорини билдиради. У соат, минут ва секундлар билан ўлчанади. Меҳнат нормаси асосан бир сменада бажариладиган иш турига мўлжаланган бўлиб, шу даврда бажариладиган ишларнинг ҳар хил бўлишига кўра, кубометр, погон  метр, га, км, тонна бирлигида ифодаланиши мумкин. Меҳнат нормативлари деганда эса, алоҳида амал(операция)ларни бажариш учун белгиланадиган норма бирлиги тушунилади. Масалан, агар экиш жараёни учун смена нормаси битта экиш агрегати бир смена давомида неча гектар ерга уруғ экиш имкониятига эга эканлигини билдирса, экиш жараёнида айрим амал(операция)ларни бажариш учун сарф этиладиган ўлчови норматив деб аталади. Меҳнат нормаларининг вазифалари қуйидагилардан иборат: - хўжаликнинг табиий-иқтисодий шароитини ўрганиб чиқиш; - меҳнат унумдорлигини оширишга ҳамкорлик қилиш; - ҳақ тўлаш фондини белгилашга имконият туғдириш. - меҳнат нормалари қуйидаги принцип ва усуллар асосида жорий этилади: - нормаларнинг илмий асосланганлик принципи;

- меҳнат предмети, меҳнат воситасини диалектив биргаликда кўриш. Меҳнат нормалари усуллари: - жамлаш усули; - техник нормалаш усули. Меҳнат жараёни ва уни ўрганиш усуллари Меҳнат жараёни деганда, ишлаб чиқариш давридаги бирорта иш турини бажариш учун меҳнат предметига бир томондан, меҳнат кучининг, иккинчи томондан, табиатнинг таъсири асосида амалга ошириладиган жараён тушунилади. Меҳнат нормаларини белгилашда: - табиий шароитлар (тупроқнинг механик таркиби, даланинг узунлиги, кенглиги, нишаби, бегона ўтлар билан қопланганлик даражаси, тупроқнинг намлик даражаси); - техник омиллар (тракторнинг тортиш кучи, транспортнинг юк сиғдириш имконияти, юкларни ортиш ва тушириш усули, агрегатнинг қамров кенглиги); - ташкилий агротехника омиллари (ишлов беришда чуқурлик даражаси, экиш схемаси, бир гектарга уруғлик меъёри, минерал ўғитлар меъёри, чорва молларини боқиш, парваришлаш ва соғиш усуллари); - биологик омиллар (ўсимликларнинг бир гектар ердаги туп сони, уларнинг баланд-пастлиги, ҳосилдорлиги); - ижтимоий-иқтисодий шароитлар (иш кунининг давомийлиги, меҳнатнинг интенсивлиги, санитария-гигиена шароити, ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма шароити); - иш бажарувчининг шахсий белгиси ҳисобга олинади. Қўлланадиган механизация воситалари ва амалга ошириш хусусиятларининг ўзаро ўхшашлигига кўра, меҳнат жараёнлари қуйидаги туркумларга бўлинади:

Ўсимликчилик тармоғида механизация воситаларидан фойдаланиб бажариладиган меҳнат жараёни туркуми . Бунда иш бажарувчининг вазифаси машинага ўтириб, уни бошқариб туришдан иборат. Меҳнат нормаси гектар, кубометр, центнер билан ўлчанади. Бир ерда туриб ишлайдиган механизация воситалари ёрдамида бажариладиган меҳнат жараёни туркуми. Бунда меҳнат нормаси бир соат ва бир смена давомида машинада ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми билан ўлчанади. Қўл ёрдами билан бажариладиган меҳнат жараёни туркуми бевосита қўл ёрдамида бажариладиган меҳнат жараёнларидан ёки механизация ишлатилган жойдаги қўл ёрдамида бажариш мумкин бўлган қолдиқ иш турларидан иборат. Чорва молларини парваришлаш билан боғлиқ ишлар туркуми чўпон, молбоқар ўзига бириктирилган сут эмизувчи молларни, бузоқларни парваришлаш жараёнида амалга ошириладиган юмушларни ўз ичига олади. Транспорт ёрдамида бажариладиган меҳнат жараёни туркуми. Таъмирлаш ишларида бажариладиган меҳнат жараёнлари туркуми. Қурилиш ишларида бажариладиган меҳнат жараёнлари туркуми. Бошқарув ходимлари ҳамда мутахассисларга талаб этиладиган меҳнат жараёни туркуми . Меҳнат жараёнлари асосан кузатиш йўли билан аниқланади. Кузатиш 3 хил усулда олиб борилади: Суратга олиш усули. Бунда ишнинг бошланишидан то охирига қадар бажариладиган ҳамма меҳнат амал(операция)лари кузатилиб, бажариш кетма- кетлиги ишларни кетма-кет бажариш тартиби бўйича кузатиш варақасига ёзиб борилади. Энг қисқа вақт сарфи минутлар билан белгиланади. Хронометраж усули. Бу усулда бирорта меҳнат амали синчликлаб ўрганилади. Бу усул, айниқса, илғорлар тажрибасини кенг ёйиш ҳамда бирорта меҳнат амали(операцияси)га белгиланган нормада номувофиқлик сезилган ҳолларда уни бартараф этиш мақсадида қўлланилади.

Суратга олиш ва хронометраж кузатиш усули. Бу усул ёрдамида кузатиш суратга олиш ва хронометраж усулида олиб борилади. Ўсимликчилик тармоғида асосий меҳнат жараёнларини ташкил этиш Меҳнатни оқилона ташкил этиш асослари қуйидагилардан иборат: Ишни бажаришда мутаносибликка эришиш зарурати. Бунда ишчи кучи билан механизация воситалари ўртасидаги мутаносибликни ташкил этиш тушунилади. Меҳнат амалларини бир маромда бажариш зарурати. Бунда бир неча меҳнат жараёнлари бир маромда бажарилса, яхши натижасига эришиш мумкин. Келишиб олиш принципи. Масалан, молларни озиқлантириш учун ем- хашак етарли бўлишини таъминлаш, уни кесиб, қирқиб озиқабоп ҳолатга келтириш лозим. Ем-хашак экинларини экиш учун дала текисланади, тош, илдиз каби ортиқча аралашмалардан тозаланади. Меҳнат жараёнида ишнинг бетўхтовлигига эришиш принципи. Бир ердан иккинчи ерга кўчиб ўтишда вақтдан унумли фойдаланиш принципи. У тўғри ҳаракат қилиш схемасини танлаб, иш жойларини режалаштириб олишга асосланади. Меҳнатни интенсив ташкил этиш ёки меҳнат интенсивлигига эришиш принципи. Моддий рағбатлантириш принциплари. Ўсимликчилик тармоғида қўлда меҳнат жараёнларини ташкил этишга қўйиладиган талаблар асосан икки турдан: а) технологик талаблардан; б) ташкилий-иқтисодий талаблардан иборат.

Технологик талаблар ишлов беришда, экиш чуқурлиги, қатор оралиғи, бир соат давомида техника босиб ўтган тезлик даражаси (км/соат) кабиларни ўз ичига олади. Ташкилий-иқтисодий талаблар деганда, техникадан юқори унумли фойдаланиш тушунилади. Масалан: шудгорлашда дала бир неча заганларга(тахталарга) бўлинади ва тоқ тахталар вразвал, жуфт тахталар всвал ҳаракатида бўлади. Яъни (всвал) тик ағдариб ҳайдашда агрегат тахтанинг ўртасидан бошлаб соат стрелкаси асосида ўнг томонга ҳаракат қилади, ёйиқ ағдаришда (вразвалда) тахтанинг четидан бошлаб соат стрелкасининг қарама-қарши томонига ҳаракат қилади. Бундай ҳаракатдан мақсад дала майдонини шудгорлашда бир хил текисликга эришишдир. Дала тахталарининг оптимал кенглиги қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:2 *4 * r B L К p о   Бу ерда: К о – дала тахтасининг оптимал кенглиги (м); L – дала майдонининг узунлиги (м); В р – механизация агрегатининг қамраб олиш кенглиги (м); r – агрегатнинг қайтариб олиш радиуси (м). Дала тахталарининг кенглиги тракторларнинг классига, плугларнинг маркасига ҳамда дала майдонларининг узунлигига боғлиқ. Шудгорлашда дала майдронларининг кенглик даражаси 1-жадвалда ифодаланган. 1-жадвал

Дала майдонининг узунлиги(м) Дала майдонининг кенглиги(м) «ДТ-75», «Т-75» «Белорусь » «Т-38» «Т-4» «К-700» 300 59-63 41-44 44 - - 500 68-75 48-55 52 84-92 102-114 700 77-81 56-62 62 92-105 114-132 1000 85-95 64-74 74 105-120 132-144 1200 97-103 75-77 80 120-126 144-150 1500 105-112 78-88 88 126-143 150-162 Ерни шудгорлаш асосий меҳнат жараёнларидан ҳисобланади, чунки шудгорлашда майдонларнинг унумдорлиги, узунлиги, кенглиги, текислик даражаси ҳамда тупроқнинг қаттиқ-юмшоқлиги эътиборга олинади. Оғирлиги ўртача ва енгил тупроқлар «ДТ-75» тракторида ёрдамида «ПЛП- 6-35» плуглари билан, «ПН-8-35» ёки «ПН-9-35» осма плуглари оғир тупроқлар «Труженик-У» плуглари билан бажарилади. «К-7000 ва 7001» тракторларида шудгорланади. «МТЗ-80» ва «МТЗ-82» тракторлари билан енгил ва оғирлиги ўртача тупроқлар шудгорланади. Тупроқ ағдариб ва ағдармай шудгорланади. Ташкилий-технологик карталар меҳнат жараёнларини мақбул даражада амалга ошириш модели жисобланади. Трактор прицепларига бўлган талаб қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:1 * .) (*2    Q B t W n туш VL onc Бу ерда: W опс – комбайннинг 1 соатлик иш унуми (Т); L – пахта пунктигача бўлган масофа (км); V – терим агрегатининг 1 соатдаги ўртача тезлиги; t туш – пахтани тушириш учун сарф этилган вақт (с.); Q – бункернинг юк сиғдириш имконияти (Т.); В – юк сиғдириш коэффициенти (0,5).

Механизациялаштирилган дала ишларида меҳнат нормалари Механизация даражаси 3 кўринишда бўлиши мумкин: 1. Қисман механизациялашган ишлар; 2. Комплекс механизациялашган ишлар; 3. Автоматлашган ишлар. Ҳозирги вақтда деҳқончилик тармоғида механизация ёрдамида бажариладиган ишларнинг даражаси 80 фоизни ташкил этади. Механизация ёрдамида бажариладиган ишларни нормалаш қуйидаги хусусиятларга эга: - меҳнат предмети тупроқ, ўсимлик кўчат бўлиб, улар доимо ўзгариб туради. - бир смена давомида агрегат мобил ҳолда (доимо ҳаракат ҳолатида) бўлиб, бир неча км. масофани босиб ўтишига тўғри келади. - механизация воситаларидан йил давомида фойдаланиш муддати ҳар хил. масалан, плуглар бир йилда 40-60 соат, культиваторлар 200-300 соат, сеялкалар 120-140 соат, терим комбайинлари 300-400 соат ва тракторлар 1500- 3000 соат ишлатилади. Механизациялашган деҳқончилик ишларини нормалаш ўзига хос хусусиятларга эга. Уларда биринчидан, меҳнат нормалари метр  куб, метр  кв, гектар ва погон метр ўлчовида аниқланади. Иккинчидан, меҳнат нормалари смена (иш куни) учун белгилангани боис бажариладиган иш бирлигига нисбатан ёнилғи нормаси ҳам бир пайтда аниқлаб борилади. Деҳқончилик ишларини механизация воситалари ёрдамида бажаришда меҳнат нормаларига ташкилий-технологик ва табиий шароитлар таъсир этади. Меҳнат нормасига таъсир этувчи омиллар, ўз хусусиятига кўра, доимий ва ўзгарувчан бўлади. Доимий омилларга хўжаликнинг ер шароитлари, тупроқнинг физик, химик таркиби, майдонларнинг узунлиги, кенглиги, машиналарнинг солиштирма қаршилиги, маҳаллий табиий шароитлар,

ерларнинг баланд-пастлиги, нишаби, текислиги, тош-шағаллилик даражаси кабилар киради. Ўзгарувчи омиллар ташкилий-техник шароитлар, меҳнатни ташкил этиш шакллари, ишни 1,5 ёки 2 сменада ташкил этиш шароити, ерга ишлов беришда унинг чуқурлик даражаси, 1 гектар ерга уруғлик ва минерал ўғитлар нормаси, суғориш нормаси, қатор оралиғининг кенглиги, ҳосилдорлик даражаси, тупроқнинг намлик даражаси кабиларни, шунингдек, ижтимоий-иқтисодий шароитларни, механизаторларнинг меҳнат ва дам олиш шароитларини, ҳақ тўлаш ҳамда санитария-гигиена шароитларини ташкил этишни ўз ичига олади. Механизация ишларини бажаришда бевосита меҳнат нормасига қуйидаги омиллар таъсир этади: Тракторга тиркаладиган иш органларининг қамров кенглиги. Одатда, қамров кенглиги 2 хил бўлади: а) конструктив қамров кенглиги, у завод томонидан техниканинг паспортида белгиланади, лекин конструктив кенгликдан ҳақиқатда фойдаланиш коэффициенти ҳар хил бўлади. Масалан, плуглар учун бу коэффициент 1,04-110 га, культиваторларда 0,96-0,97 га, сеялкаларда 1 га тенг. б) меҳнат нормаларини белгилашда бевосита иш кенглигини аниқлаш энг тўғри усул ҳисобланади. Бунда иш кенглиги уч хил усулда аниқланиши мумкин.n к В В к р    формуласи ёрдамида. Бу ерда: В р – иш органларининг у ёки бу ишни бажаришда ҳақиқий иш кенглиги (м); В к – иш бажарувчи механизация воситасининг завод томонидан паспортида белгиланган қамров кенглиги; к – конструктив қамров кенглигидан фойдаланиш коэффициенти; n – агрегатдаги ишчи органлар сони. .м 2,31 6 1,10 0,35 Вр    

Агрегат муайян ишни бажаргандан сўнг у маълум вақт ичида бажарган умумий иш ҳажми бориб-келиш сонига тақсимлаш йўли билан аниқланади. Икки қозиқ белгиси ёрдамида аниқлаш. Бунда меҳнат жараёнини амалга оширишга киришишдан аввал, биринчи қозиқ белгиси иш органининг ташқаридаги чегарасига қоқилади, иккинчи қозиқ белгиси ишлов бериладиган томонга қараб 10-15 м масофага ўрнатилади. Агрегат юриб кетгач, иккинчи қозиқ белгисидан ишлов берилган жой чегарасигача ўлчанади, ўртадаги фарқ орқали иш органларининг қамров кенглиги ҳақидаги маълумотлар аниқланади. Меҳнат нормасига таъсир этувчи иккинчи омил агрегат бир соат давомида неча км масофани босиб ўтиш имкониятига эгалиги ҳисобланади (иш тезлиги км/соат). Уни аниқлаш учун бир неча алмашлаб экиш далаларнинг ўртача узунлиги аниқланади. Асосий меҳнат нормасига таъсир этувчи омил қандай меҳнат жараёни бажарилшидан қатъи назар, уни бажаришдаги асосий вақт сарфи ҳажми ҳисобланади ( Т асос ). Уни аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади:ут с к ло до хк тя см асос r r r Т Т Т Т Т Т         1 ) ( Бунда: Т тя , Т хк , Т до , Т ло – бир смена давомида тайёргарлик, якунлаш, хизмат қилиш, дам олиш ва шахсий ишларни бажариш учун талаб этиладиган нормативлар; r к , r с , r ут – смена давомида агрегатни қайрилтириб олиш, уруғлик ёки минерал ўғитни солиб туриш ва бир ердан иккинчи ерга кўчиб ўтиш учун талаб этиладиган коэффициент белгилари. Трактор агрегати тупроқ билан тўқнашганда маълум даражада қаршиликка учрайди. У ишни шу қаршиликни енгиб бажариши керак. Тортиш қаршилиги кг. белгиси билан белгиланиб, қуйидаги формула ёрдамида ифодаланади: S A Rурт 1000*  Бунда:

R урт – агрегатнинг ўртача қаршилик кўрсатиш имконияти кг; А – тракторнинг тортиш қуввати (кг); S – босиб ўтилган масофа (м). Деҳқончиликда механизация ёрдамида бажарилаётган ишларни нормалашда, агрегатнинг тортиш қаршилиги билан бирга, тупроқнинг агрегатга солиштирма қаршилиги ҳам белгилаб борилади. Бу амал қуйидаги формула ёрдамида бажарилади:2 урта / * * 100 Ко см кг B h R p урт урт   Бу ерда: Ко ўрта – ҳар 1 см. кв. тупроқнинг солиштирма қаршилиги кг  см 2 ; R урт – трактор агрегатининг тортиш қаршилиги (кг); 100 – доимий коэффициент; h урт – ўртача ишлов бериш чуқурлиги(см); В р –агрегатнинг иш қамраш кенглиги(м). Деҳқончиликда жорий этиладиган меҳнат нормалар норматив қўланмалардан фойдаланиб ёки бевосита хўжаликда кузатишлар ўтказилиб, бу ердаги шароитларни ҳисобга олган ҳолда экспериментал усул ёрдамида ўрнатилиши мумкин. Смена нормаси қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: àñîñ ð ð Ò Â Н     V 0,1 см Бу ерда: В р – агрегатнинг қамров кенглиги (м); V р – агрегатнинг бир соат давомида босиб ўтиш тезлиги (км  соат); 0,1 – коэффициент. Т асос – смена даврида вақт сарфи балансида асосий ишнинг бажариш учун сарф этиладиган вақт. У қуйидаги формула ёрдамида аниқланади. ×ó ×ò ×ê Òëî Òäî Òõê Òòÿ Òñì T        * 1 ) ( асос Бу ерда:

Т асос – сменада асосий ишни бажариш учун сарф этилган вақт-соат; Т см – смена вақти (420 мин.); Т тя – смена давомида таёргарлик ва якунлий ишларни бажариш учун сарф этиладиган вақт нормативи (мин.); Т ҳқ - хизмат қилиш учун вақт сарфи нормативи (мин.); Т до – дам олиш вақт нормативи; Т ло – ишчига смена давомида унинг физиологик талабини қондириш учун ажратиладиган вақт (10 мин.); Ч қ - агрегатнинг смена давомида қайрилтириб олиш коэффициент. У қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:L Вр tk Vp гк * *  Бу ерда: V р – тезлик; t к - агрегатни бир маротаба қайрилтириб олиш учун сарф этиладиган вақт; В р – агрегатнинг қамраб олиш кенглиги; L – дала майдонларининг узунлиги; Чт – агрегатнинг смена давомида ўғит ёки уруғ билан тўлдириб туриш коэффициенти. У қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: К V Нвн W * * 60 * * чт Чт  Чт – бакларни тўлдириб туриш коэффициенти; чт – уруғ бакларини бир маротаба тўлдириш учун сарф этиладиган вақт (мин); W – агрегатнинг 1 соатлик иш унуми; Нвн – 1 гектарга ўғит ёки дон нормаси (кг); 60 – коэффициент; V – дон қутисининг ҳажми; К – бир сменада агрегатнинг бир ердан иккинчи ерга кўчиб ўтиш коэффициенти. У қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

F V L W L Ч тиш сон утиш утиш * * * Бу ерда: Ч ўтиш – смена даврида агрегатнинг бир ердан иккинчи ерга ўтиш коэффициенти; / - дала майдони ҳажми (га); L ўтиш – ўтиш масофаси (км); W соп – агрегатнинг 1 соатли иш унуми (га); L – далада бир хил бўлган агрегатларнинг ишлаб турган сони; V ўтиш – ўтиш давридаги тезлик (км  соат); F – дала майдонини ҳажми (га). Деҳқончилик ишларида меҳнат нормаларини белгилаш билан бирга бажариладиган ҳар бир иш бирлигига нисбатан неча кг. ёнилғи нормаси белгилаш масаласи ҳам ҳал этилади. У қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: см y y t t k k Н T Q T Q T Q T Q         0 0 Q Бунда: q – ҳар гектар ерга у ёки бу ишни бажариш учун талаб этиладиган ёнилғи нормаси (кг  га); Q о , Q к , Q т , Q у – агрегат бир соат давомида асосий , ёрдамчи ишларни бажариши ҳамда тўхташи ва бир ердан иккинчи ерга ўтиши учун ёнилғи сарфи ҳажми (кг); Т о , Т к , Т т , Т у – агрегат смена даврида асосий ва ёрдамчи ишларни бажариши ҳамда бир ердан иккинчи ерга ўтиши ва тўхташи учун сарф этадиган вақт (мин.); Н см – смена даврида бажарилган иш ҳажмининг норма белгиси (гектар). Илмий асосланган меҳнат нормаларини ишлаб чиқаришга жорий этиш натижасида смена сонлари қисқаради, ҳақ тўлаш фонди тежалади, ёнилғи сарфи камаяди.

Жорий этилган меҳнат нормаларининг иқтисодий самараси у ёки бу меҳнат жараёнидаги вақт сарфини ва ҳақ тўлаш фондини қисқариши, жорий этилган норма билан илгари қўлланилган нормаларни таққослаш орқали аниқланади. Бунда қуйидаги формуладан фойдаланилади:) З- З( О Э и ж р н   Бу ерда: Э н -бажариладиган иш бирлигига нисбатан меҳнат сарфи ва ҳақ тўлаш фондининг тежамганлик кўрсаткичи; О р –истиқболда бажариладиган иш ҳажми (га); З ж – иш бирлигига нисбатан ҳозирги вақтда меҳнат сарфи кўрсаткичи (киши,соат  га); З и – истиқболдаги йиллар учун иш бирлигига вақт сарфи (киши.соат  га). Масалан, ширкат хўжалигида ер «Т-4» трактори билан 28 см. чуқурликда шудгорланмоқда, 4000 гектарни шудгорлаш керак. Жорий йилда ўрнатилган кунлик меҳнат нормаси 6 гектар, истиқбол йиллари учун 6,5 гектар қилиб белгиланган. Стационар (бир ерда туриб) ҳолатида ишлайдиган механизация ишларини нормалаштириш Қишлоқ хўжалигида асосий фонд таркибида мобил, яъни доимий ҳаракатдаги машиналар қатори бир ерда туриб ишлайдиган машиналар ҳам мавжуд. Бундай машиналар жумласига кўсак чувиш машиналари, сув насослари, дон тозоловчи машиналар, чорва моллари учун ем-хашакни қирқиб, тайёрлаб берувчи машиналар, сут соғиш агрегатлари, сомон ва хашакни пресслайдиган машиналар киради. Стационар ҳолда ишлайдиган машиналар ўз тузилиши бўйича узлуксиз ва узлукли равишда ишлайдиган машиналар туркумига бўлинади. Узлуксиз ишлайдиган машиналарда маҳсулот узлуксиз ишлаб чиқарилади. Бундай машиналарга дон молотилкаси, сув насослар, пахта чувийдаги машиналар киради. Узлуксиз ишлайдиган машиналарда маҳсулотга ишлов

бериш узлуксиз амалга оширилади. Уларга меваларни қирқиб берувчи машиналар, сут соғиш агрегатлари мисол бўла олади. Меҳнат нормасига таъсир этувчи омиллар қуйидагилардан иборат: меҳнатни ташкил этиш шароити, машинанинг конструктив белгилари, энергия манбаи, машинага хизмат этувчи ишчилар сонининг мақбул даражаси. Масалан, агар стационар машина дон тозаласа, машинанинг иш унуми доннинг намлик ва ифлослик даражасига боғлиқ бўлади. ГОСТ бўйича дон намлик даражасига кўра, тўрт гуруҳга бўлинади: қуруқ, қуруқлиги ўртача, нам ва жуда нам донлар. Доннинг намлиги 14 фоизгача бўлса қуруқ, 23-27 фоизгача бўлса нам ва 28-30 фоизгача бўлса жуда нам гуруҳларига киритилади. Донлар ифлослик даражаси бўйича ҳам 4 гуруҳга бўлинади: 1. Ифлослик даражаси 1 фоизгача бўлган донлар; 2. Ифлослик даражаси 1,1 фоиздан 5 фоизгача бўлган донлар; 3. Ифлослик даражаси 5,1 фоиздан 10 фоизгача бўлган донлар; 4. Ифлослик даражаси 11 фоиздан 20 фоизгача бўлган донлар. 12 12 18 21 24 27 30 33 35 39 I II III IV V90 70 60 40 20 10Донларнинг ифлосланиш даражаси Машинанинг меҳнат унумдорлиги

1-диаграмма. Доннинг ифлосланиш даражаси ва меҳнат унумдорлиги ўртасидаги боғлиқлик Диаграмадан кўриниб турганидек, донларнинг ифлослик даражаси қанча кам бўлса, машинанинг иш унуми ҳам шунчалик ўсиб боради ва аксинча. Меҳнат нормалари асосан кузатиш йўли билан аниқланади. Кузатиш варақасида стационар машиналар тўғрисидаги маълумотларда – уларнинг номи, маркаси, ёнилғига бўлган талаби, бир соатлик иш унуми, шунингдек, ишлатиладиган маҳсулотлар ҳақидаги маълумотлар, чунончи, уларнинг оғир- енгиллиги, ифлослик, намлик даражалари ёзиб борилади. Узлуксиз ишлайдиган машиналар учун сменалик иш нормалари қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:Wсоп к Тло Тхк Ттд Тсм * ) 100 1(* 60 ) ( Нсм      Бу ерда: Нсм – смена нормаси (ц.т.); Тсм – смена вақти (мин); Ття – тайёргарлик ва якунлаш ишлари учун вақт нормативи (мин); Тҳқ - машинага хизмат қилиш учун вақт нормативи (мин); Тло – 10 мин; К – 1 соатли оператив вақтга нисбатан дам олиш вақти салмоғи (фоиз); Wсоп – 1 соатли оператив иш унуми (кг,ц). Масалан, «УПХ-1,5» русумли кўсак чувиш машинасида қўлда ва машина ёрдамида терилган кўсак чувиляпти, смена нормаси аниқланиб, қўлда терилган кўсакни 1 соатлик чувиш бўйича иш унумдорлиги – 1,5 т. Машина ёрдамида кўсак чувилганда 1 соатлик иш унуми – 0,8 т. Кўсакнинг ифлослик даражаси 6-8 фоиз, намлик даражаси 15 фоизни ташкил этган. Тсм – 480 мин; Ття – 15 мин; Тҳқ - 20мин; Тло – 10 мин.

Бунда машинада терилган кўсакни чувишда смена нормаси 4,7 т. бўлади:. 7,4 800* ) 100 11 1(* 60 ) 10 20 15( 480 Нсм т кг       Қўл ёрдамида териб олинган кўсакни машинада чувиш унуми 9,8 т.ни ташкил этган. .8,95,1* ) 100 11 1(60 )102015(*480 Нсм т    Қўл ва от-улов ёрдамида бажариладиган ишларни нормалаштириш Фан-техника тараққиёти даврида қишлоқ ҳўжалигида юқори унумли минглаб тракторлар, комбайнлар ва бошқа мураккаб машиналар ишлатилмоқда. Аммо ҳанузгача айрим ишлар қисман ёки тўлиқ қўл ёрдамида бажарилмоқда. Чунончи, ғўза, полиз ва сабзавот экинларининг қатор оралиғини чопиқ қилиш, суғориш, чеканка қилиш, ҳосилни йиғиб-териб олиш ишларини амалга оширишда ҳамон қўл кучидан фойдаланилмоқда. Замонавий пахта терим машинаси 2-3 ўтишда ҳосилнинг 80-85 фоизини териб олади, 10 фоизи кўрак териш машиналари билан терилади, қолган 5-10 фоиз пахта ерга тўкилади. Уни қўлда териб олиш эса қимматга тушмоқда. Қўл ёрдамида бажариладиган ишларни нормалашда муайян ишчининг иш маромини кузатиш натижалари асос бўлади. Бундай ишчи: - йил давомида ишга фаол қатнашиши; - маълум даражада малакага эга бўлиши; - софдил ва доимо меҳнат нормаларини бажариб келган бўлиши керак. Кузатиш ишларини у ёки бу ишни бошлашдан 2-3 кун ўтгач, ўтказиш тавсия этилади. Бунда ишчи бир маромда ишлашга мослашади. Қўлда бажариладиган ишлар оғир, оғирлиги ўртача ва енгил ишларга бўлинади. Уларнинг нормасига таъсир этувчи омиллар қуйидагилардан иборат:

- экиш даврида ўсимликларнинг баланд-пастлиги, тупроқнинг физик ҳолати, экиш схемаси, экиш нормаси, эгат кенглиги. - экинларга ишлов бериш ва уларни парваришлаш даврида дала майдонининг бегона ўт босганлик даражаси, экиш схемаси, қатор оралиғи, 1 гектар ердаги ўсимликлар зичлиги, уларнинг баланд-пастлиги, тупроқнинг оғир-енгиллиги. - химикатлар билан ишланганда заҳарли моддаларнинг ҳолати(суюқ, кукун), таъсирчанлик даражаси. - бир гектар ернинг ҳосилдорлик даражаси. Пахтачиликда хилма-хил ишлар бажарилади. Шунинг учун шароитга кўра, меҳнат нормалари ҳам табақалаштирилган ҳолда белгиланиши керак. Ғўзани яганалашда меҳнат нормаларини табақалаштириш учун экин тупларининг зичлиги ҳисобга олинади. Далалар улардаги туп сонига кўра, ўсимликлар сийрак, ўртача зичликда ва жуда зич жойлашган майдонларга бўлинади. Бир гектар ердаги туп сони қуйидагича аниқланади: даланинг 5 та жойидан ҳар 10 метрдаги туплар саналади. Бизнинг мисолимизда улар 60, 75, 86, 110, 100 туп. Аниқланган туплар сони қўшилиб, йиғинди 5 га тақсимланади. Тақсимлаш натижасида олинган кўрсаткич ҳар гектар ердаги туп сонини билдиради (86 5: 431 100 110 86 75 60       ). Демак, ҳар гектар ерда 86 туп бор. Қуйидаги формула ёрдамида бир гектар ердаги ўсимлик зичлиги аниқланади: 555, 95 * 10 10000* У   Ко n с Бунда: У с – 1 гектар ердаги ўсимликлар сони (дона); N – 10 поган метрдаги ўсимликлар сони (дона); К о - қатор оралиғининг узунлиги (м). Ҳар гектар ҳисобига 65-90 минг туп ўсимлик бўлган дала сийрак, 90-115 минг туп бор дала зичлиги ўртача, 116 мингдан кўп ўсимлик мавжуд бўлган дала зич дала ҳисобланади.

От-улов ёрдамида бажариладиган ишларга белгиланадиган меҳнат нормасига отларнинг вазни, тортиш кучи таъсир этади. Шунга кўра, отлар 6 та гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳга вазни 400 кг.гача бўлган отлар, иккинчи гуруҳга 401-500 кг.бўлган отлар, учинчи гуруҳга 501-600 кг.бўлган отлар, тўртинчи гуруҳга 601-700 кг.бўлган отлар, бешинчи гуруҳга 701-800 кг.бўлган отлар, олтинчи гуруҳга вазни 800 кг.дан юқори бўлган отлар киритилади. От-улов ёрдамида бажариладиган ишлар енгил, ўртача даражада оғир ва оғир ишлар гуруҳига бўлинади. Енгил ишни бажариш учун от вазнига нисбатан 9 фоиз тортиш кучи талаб этилади. Ўртача даражада оғир ишни бажаришда тортиш кучи отнинг вазнига нисбатан 12 фоиз, оғир ишларни бажаришда 15 фоиз бўлиши керак. Отларнинг вазни тарозида тортиб ўлчанади. Шунингдек, у проф. Моторин усули ёрдамида ҳам аниқланиши мумкин. Бунда отнинг кўкрак қафаси ўлчаниб, тахминий вазни 500 кг.- 5,3 коэффициентга кўпайтирилади. Йиғиндидан 505 кг. олиб ташланса, отнинг ҳақиқий вазни ±18 кг. хатоси билан аниқланади. Қўл ёрдамида бажариладиган ишларни нормалаш қуйидаги формула асосида аниқланади:Wсон tдо tхк Тло Ття Тсм Нсм       60 ) ( Бу ерда: 60 – доимий коэффициент ; Т ҳқ - иш жойига хизмат қилиш учун норматив (мин); Т до – бир соатли оператив вақтга нисбатан олиш вақти (мин); Т ло – ишчининг физиологик талабини қондириш учун смена даврида ажратиладиган вақт нормаси – 10 мин; W соп – 1 соат оператив вақт мобайнида меҳнат унумдорлиги – га, метр  куб, метр  кв. Қўл ёрдамида пахта терилаётган даланинг ҳар гектаридан неча центнер ҳосил кўтарилишини аниқлаш учун диагонал бўйича майдоннинг ҳар 10 погон метрига неча туп ғўза тўғри келиши аниқланади.

От-улов ёрдамида бажариладиган ишларни нормалаш қуйидаги формула асосида бажарилади:отж ерд ас хк тя см см t t t Т Т Т Н      ) ( Бу ерда: t а с – бир гектар ер ҳисобига вақт сарфи. t ёрд – 1 гектар ҳисобига ёрдамчи ишларни бажариш учун сарф этиладиган вақт нормаси; t отж – бир гектар ҳисобига отларга дам бериш вақти. Қишлоқ хўжалигида транспорт ёрдами билан бажариладиган ишларни нормалаштириш Қишлоқ хўжалигидаги корхоналар учун талаб этиладиган транспорт воситаларига бўлган талаб экин майдонларининг ҳажми, етиштириладиган товар маҳсулотлар тури ва ҳажми, уларни олувчи корхоналарнинг хўжаликка яқин ёки узоқлигига ва фойдаланиладиган транспорт турларига боғлиқ. Чунончи, маҳсулот етиштириш харажатларининг 20-30 фоизи транспорт ишлари учун сарфланади. Ўзбекистонда пахта, сабзавот, дон, мева, гўшт, сут, тухум ва бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирилади. Уларни етиштириш учун ўз вақтида органик ва минерал ўғитлар, ёнилғи-мойлаш материаллари, уруғлик, ем-хашак, эҳтиёт қисимлар ва бошқаларни ташиб келтиришга тўғри келади. Шунингдек, етиштирилган маҳсулотларнинг муайян қисмини ўз вақтида тайёрлов тармоқларига, таёрлов пунктларига етказиб бериш транспорт зиммасига тушади. Транспорт ишларини нормалашда, қуйидагиларга этибор бериш керак: 1. Юк ташиш ишлари кўплаб корхоналар билан боғлиқ ҳолда ташкил этилади; 2. Юклар турли хил транспорт воситаларида ташилади;

3. Ташиладиган юкларнинг ҳажми, тузилиш ҳолати ва вазни ҳар хил бўлади. Масалан, транспорт воситаларининг бир метр куб ҳажмига темир- терсак юкланса, 7,2 тонна, ем-хашак юкланса, 0,03 тонна кетади; 4. Кўпгина юк ташиш ишлари бир томонлама йўналишда бажарилади. Масалан, пахта хом ашёсини қабул пунктига келтирган машина ёки трактор прицепи қайтишда бўш кетади. Транспорт воситаларининг боришда ҳам, қайтишда ҳам бўш бўлмаслигини таъминлаш унумдорликни оширади; 5. Транспортда ташиладиган юклар умумий транспорт юклари ва технологик транспорт юкларига бўлинади. Умумий транспорт юкларига темир йўл станцияларидан, шунингдек, саноат корхоналаридан ташиб келтириладиган омихта ем, эҳтиёт қисмлар, ёнилғи-мойлаш материаллари ҳамда қурилиш материаллари, технологик транспорт юкларига эса ўғит, уруғлик каби метериаллар киради. Қишлоқ хўжалиги юклари асосан 3 хил транспорт воситалари – юк ташувчи автомобиллар, трактор прицепларида ва от-уловда ташилади. Автомобиль транспортидан юкларни хўжалик ичида ҳамда узоқ масофага ташишда фойдаланилади. Трактор прицеплари юк ташишда автомобиль транспортидан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. Транспорт прицепидан хўжаликда йўллар ёмон бўлган шароитда ҳамда юкларни яқин масофага ташишда фойдаланишга тўғри келади. Пахта териш агрегатлари пахтани бункердан бевосита «2ПТС-4-793» русумли трактор прицепига тўкади. Прицеплар дала четига қўйилади. Технологик карта бўйича 1000 гектар пахта даласига «2ПТС-4-793» русумли трактор прицепларидан 40, пахтани юкловчи машинадан (ПУ-0,5)-2 та бўлиши тавсия этилади. Ҳар хил транспорт воситаларидан фойдаланишда, аввало, юкнинг физик вазни, ҳолати, ҳажми ҳисобга олиниши керак. Шофёр ва тракторчиларга тўланадиган иш ҳақи миқдори ташиладиган юкларнинг тонна ёки т  км даги ҳажмига боғлиқ. Юклар, ўз навбатида, 4

гуруҳга бўлинади. Масалан, юк транспортининг 1 метр  кубига ем-хашак юкланса, 400-450 кг макка силоси ва 700-900 кг дон сиғдириш мумкин. 1-класс юклар транспорт воситасининг наминал юк сиғдириш имкониятини тўлиқ эгаллайди ва уларнинг юк сиғдириш коэффициети 1 га тенг бўлади, 1- класс юкларга ғалла, дон, минерал ўғит, цемент, эҳтиёт қисм кабилар киради. 2- класс юкларда транспортнинг юк сиғдириш коэффиценти 0,7-1 га тенг бўлиб, улар транспорт воситасининг юк сиғдириш имкониятини 70-100 фоизга қоплай олади. Уларга сабзавот, полиз маҳсулотлари, концентрант, силос кабилар киради. 3- класс юкларда транспортнинг сиғдириш коэффициенти 0,5-0,7 га тенг бўлади. Уларга дарахт кўчатлари, чорва моллари, фляга ва бидонларда ташиб ўтиладиган сут маҳсулотлари кабилар киради. 4- класс юкларга енгил вазнга эга бўлган юклар киради. Уларнинг ҳажми кўп, лекин вазни енгил бўлади. Юк сиғдириш коффициенти 0,5 дан камдир. Транспорт ишларидаги нормаларни ташкил этишда ҳар тонна юкни юклаш ва тушуриш учун уларни юклашга кўра, қуйидаги тузатиш коэффициентлари белгиланади: 1-класс юклар учун - 1; 2-класс юклар учун – 1,22; 3-класс юклар учун – 1,66; 4-класс юклар учун – 2. Маълумки, транспортдан фойдаланиш даражаси машина кунлари кўрсаткичи билан аниқланади ва режалаштиради. Мўлжалланган юкни ташишда талаб этиладиган машина кунлари ташиш керак бўлган жами юк вазнини 1 кунда ташиладиган юклар вазнига тақсимлаш йўли билан аниқланади. Транспорт воситасига бўлган талабни аниқлаш учун юкнинг хусусияти, ҳажми, ташиш масофаси ҳисобга олинади. Транспорт воситасининг бир қатновига сарфланадиган вақт нормативи қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

L Vурт ш 2* 60 t t    ту юк рейсТБунда: Т рейс – транспортнинг бир маротаба қатнашига (рейсга) талаб этиладиган вақт нормативи (мин); t юк – 1 тонна юкни унинг классига кўра юклаш учун сарф этиладиган вақт (мин); t туш – 1 т. юкни унинг классига кўра тушуриш учун вақт сарфи нормативи (мин); V ўрта – бориш ва келишдаги ўртача тезлик (км  соат); 2*L – бориб, қайтишда босиб ўтилган масофа (км). Т рейс аниқлангач, қуйидаги формуладан фойдаланиб, смена нормаси тонна ва т/км бирлигида аниқланади: Qt Трейс Тл Тдо Ття Тсм *) ( Нсм     Бу ерда: Нсм – сменада бажариладиган меҳнат нормаси (тонна); Тсм – смена вақти (мин); Ття – тайёргарлик ва якунлаш ишларига сарф этиладиган вақт нормативи (мин); Тдо – дам олиш вақти нормативи (мин); Тло – ишчига физиологик талаби учун вақт сарфи (мин); Т рейс – бир қатнаш учун вақт сарфи (мин); Q – ҳақиқий юкланган юкнинг вазни (тонна). Агар смена нормаси т  км кўрсаткичида аниқланса, унда у қуйидаги формула асосида аниқланади: L Qt Трейс Тл Тдо Ття Тсм Нсм * *) (     Демак, ташилгач, унинг тонна  км ҳажмидаги нормаси босиб ўтилган (L) масофага кўпайтириш йўли билан аниқланади. Чорвачиликда молларини бириктириб қўйиш нормалари

Чорвачиликда кузатиш объекти тирик организмлардир. Шунинг учун чорвадорларга молларни бириктириш нормаси уларнинг физиологик, биологик хусусиятлари ва талабига мослаб тузилади. Бунда қуйидагилар эътиборда тутилади: чорвачилик маҳсулотининг айрим турларини етиштириш учун узоқ вақт талаб қилиниши; чорвачиликда кундалик ишлар билан бирга мавсумий ишлар ҳам учраши; - мол боқувчи, сут соғувчига чорва моллари узоқ вақт бириктириб қўйилиши; - молларни чорвадорларга бириктириб қўйиш нормаси бир ёки икки сменали иш кунига мўлжалланган бўлади. Бириктириш нормасига қуйидаги омиллар таъсир этади: - чорва молларининг тури, ёши , ишлаб чиқариш йўналиши; - чорва молларининг маҳсулдорлик даражаси; - қиш ва ёз мавсумларида моллар парвариши билан боғлиқ ишларнинг ҳар хил шароитда бажарилиши; - айрим меҳнат жараёнларини амалга оширишда механизация даражаси; - ферма биноларининг ҳажми, жойлашуви; - чорвачиликда меҳнат тақсимоти даражаси; - ижтимоий-иқтисодий шароитлар. У ёки бу чорва ходимига чорва молларини бириктириб қўйиш нормасини белгилаш учун, беш бош қорамол, ўн бош қўй, чўчқа, юз бош паррандага қараш жараёнидаги ишларни бажаришга вақт сарфи нормативлари аниқлаб олинади. Масалан, сигирни бир марта соғиш учун вақт нормаси қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: 05,1 n tttt тorмашk   дT Бунда: Т д – соғин сигирни бир марта соғиш учун вақт сарфи нормативи (мин); t к – соғиш аппаратини электр манбаига қўйиш учун вақт сарфи нормативи (мин); t маш – бевосита соғиш учун вақт сарфи нормативи (мин);

t or – соғиш аппаратини иш ҳолатидан чиқариш учун вақт сарфи нормативи (мин); t т – соғиб олинган сутни челакдан бетонга қуйиш учун вақт сарфи нормативи (мин); n- соғиш аппаратлари сони; 1,05 – коэффициент. Вақт сарфи нормативи қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:n 2 1 . из.к T Т Т Т    х Бунда: Т хиз.қ. – бир бош молга хизмат қилиш вақти нормативи (мин); Т 1 , Т 2 ,Т n – молхонани, молларни тозалаш, озиқлантириш, соғиш ва бошқа меҳнат жараёнларини бажариш учун вақт сарфи нормативи (мин); Чорва ходимларига молларни нормаси қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: Бир сменалик иш куни учун: .. .. ) ( кх ло до тя см кх Т Т Т Т Т Н     Бунда: Н хиз.қ. – бир сменали иш куни учун чорвадорларига бириктириладиган чорва моллари сони (бош); Т хиз.қ. – бир бош қорамол, 10 бош қўй, чўчқа ва 100 бош паррандага қараш учун вақт сарфи нормативи (мин). Икки сменали иш куни учун бириктириш нормаси қуйидаги формула асосида аниқланади: .... ) 2 2 ( 2 кх лодотясм кх Т Т Т Т Т Н    

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. –Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги ва уни ошириш имкониятлари

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштириш, тармоқлар ва корхоналар ҳажми

Қишлоқ хўжалигида товар-пул муносабатлари ва бозор

Қишлоқ хўжалигида мулк ва хўжалик юритиш шаклларининг самарадорлиги