Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштириш, тармоқлар ва корхоналар ҳажми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115.5 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштириш, тармоқлар ва корхоналар ҳажми Режа: 1. Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштиришнинг моҳияти, шакллари ва унга таъсир этувчи омиллар. 2. Қишлоқ хўжалиги тармоқлари ва уларнинг туркумланиши. 3. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг қулай тармоқ таркибини шакллантириш. 4.Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ҳажмига таъсир этувчи омиллар. 5. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ундаги бўлинмаларнинг мақсадга мувофиқ ҳажмини белгилаш усуллари. 6. Фермер хўжаликларининг ер майдонларини оптималлаштириш.

Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштиришнинг моҳияти, шакллари ва унга таъсир этувчи омиллар Ихтисослаштириш деганда корхона фаолиятини асосан бирор тур (ёки тор доирада бир неча тур) маҳсулот етиштиришга қаратилиши, етиштириладиган маҳсулотлар таркибида шу маҳсулот салмоғининг асосий ўрин эгаллаши тушунилади. У ёки бу қишлоқ хўжалик маҳсулотини етиштиришга нафақат қишлоқ хўжалиги корхонаси, балки бутун бир ҳудуд, вилоят, иқтисодий ҳудуд ва зоналар ихтисослашиши мумкин. Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштириш тўртта турга бўлинади (5-чизма): - ҳудудий (зонал) ихтисослашув; - хўжаликлараро ихтисослашуви; - ички хўжалик ихтисослашуви; - тармоқ ичида ихтисослашув.

Шакллари Мазмуни Объекти Ҳудудий (зонал) ихтисослаштириш Товар қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш мақсадида қишлоқ хўжалиги зоналари ёки маъмурий-ҳудудий бўлинмалар ўртасидаги меҳнат тақсимоти Бир зона ёки маъмурий-ҳудудий бўлинмада жойлаш-ган қишлоқ хўжалиги корхоналарининг товар ишлаб чиқариши Хўжаликлараро ихтисослаштириш Товар қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш мақсадида қишлоқ хўжалиги корхоналари (фермер, ширкат хўжалиги) ўртасидаги меҳнат тақсимоти Қишлоқ хўжалиги кор-хоналарининг (фермер, ширкат хўжалигининг) товар ишлаб чиқариши Ички хўжалик ихтисослаштириш Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсу- лотлари етиштириш мақсадида корхонанинг ишлаб чиқариш бўлинмалари ўртасидаги меҳнат тақсимоти Қишлоқ хўжалиги кор-хоналарининг ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотини ишлаб чиқариши Тармоқ ичида ихтисослашув Қишлоқ хўжалиги корхоналари ёки уларнинг бўлинмалари ўртасида бирор турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида технологик жараённинг бир қисмини бажаришга ихтисослашган меҳнат тақсимоти Қишлоқ хўжалиги кор-хоналарининг ялпи қишлоқ хўжалиги маҳ- сулотини ишлаб чиқа-риши

5-чизма. Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштиришнинг асосий шакллари, мазмуни ва объектлари Корхоналарнинг ихтисослаштириш даражасини қуйидаги кўрсаткичлар ифода этади: - корхона товар маҳсулотининг таркиби, яъни жами товар маҳсулотидаги у ёки бу турдаги маҳсулотнинг салмоғи; - корхона ялпи маҳсулотини таркиби; - ер майдони, экин майдони таркиби, чорва ва пода таркиби; - ишчи кучлари ва меҳнат сарфининг таркиби ва тақсимланиши. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг у ёки бу маҳсулот тури етиштиришга ихтисослашув даражасини ифодаловчи умумий кўрсаткич сифатида ихтисослашув даражасини кўрсатиш мумкин: , 100  к д ЯМ M к И Бу ерда: И д – ихтисослашув даражаси, фоизда; М к – муайян турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг қиймати, минг сўмда; ЯМ к – корхонанинг ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулот қиймати, минг сўмда. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ихтисослашувига турли омиллар таъсир кўрсатади. Улардан бири корхонанинг табиий-иқлим шароити ва жуғрофик жойлашувидир. Чўл зоналарда, табиий ёғингарчилик жуда кам ҳудудларда сувни кам талаб этадиган соҳалар ривожлантирилади. Шунинг учун чўл зоналарида жойлашган корхоналар қўйчилик, шунингдек, қоракўлчилик йўналишига, тоғ ёнбағрида жойлашган корхоналар боғдорчиликка ихтисослашган. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ихтисослашувига таъсир этувчи муҳим омиллардан яна бири – хўжалик жойлашган ҳудудда ишлаб

чиқаришга хизмат кўрсатувчи инфратузилмаларнинг ривожланиш даражасидир. Ихтисослашув даражасининг ортишига давлатнинг аграр иқтисодий сиёсати ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Хусусан, мустақиллик йилларида давлат томонидан пахта ва ғалла етиштиришнинг стратегик йўналишлардан бири сифатида эътироф этилиши, пахта ва ғаллага давлат буюртмаларининг жорий этилиши натижасида деҳқончилик йўналишидаги қишлоқ хўжалиги корхоналарининг асосий қисми пахта ва ғалла етиштиришга ихтисослашган. Ихтисослашувга корхона жойлашган ҳудуддаги аҳолининг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши соҳасидаги тажрибалари, асрлар давомида шаклланиб келган ва авлоддан-авлодга ўтувчи билим ва малакалари, яшаш тарзи ҳам ўз таъсирини кўрсатиши мумкин. Масалан, Қашқадарё вилоятининг Китоб туманидаги Варганза қишлоғи ва Фарғона вилоятининг Қува тумани аҳолиси анор етиштириш сирларини яхши эгаллагани билан машҳур. Ихтисослашув тушунчаси энг аввало корхонанинг тармоқ таркибини шакллантирувчи асосий омил ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги тармоқлари ва уларнинг туркумланиши Қишлоқ хўжалигида турли-туман маҳсулотларни етиштириш жараёнлари қўлланилаётган меҳнат қуроллари, маҳсулот етиштириш усули, меҳнатни ташкил қилиш хусусиятларига кўра бир-биридан фарқ қилади. Шунинг учун - қўлланилаётган воситалар, ишлаб чиқариш технологияси, ташкил қилиш хусусияти ҳамда маҳсулотлардан фойдаланиш тартибига кўра бир-биридан фарқ қиладиган ишлаб чиқаришнинг бир қисмига тармоқ деб айтилади. Қишлоқ хўжалигидаги тармоқлар асосан иккита катта гуруҳга: ўсимликчилик ва чорвачиликка (6-чизма) бўлинади . Қишлоқ хўжалиги корхоналари тармоқлари қуйидаги гуруҳларга бўлинади:

- асосий тармоқ; - ёрдамчи тармоқ; - хизмат кўрсатувчи тармоқ; - қўшимча тармоқ. Асосий тармоқ деб, корхонанинг жами товар маҳсулотида ёки ялпи маҳсулотида энг катта салмоққа эга бўлган, унинг мақсад ва вазифаларини ифодоловчи ҳамда ихтисослашиши – йўналишини белгиловчи тармоққа айтилади. 6-чизма. Қишлоқ хўжалигида тармоқларнинг туркумланиши Асосий тармоқ бир ёки бир неча хил маҳсулотлар етиштириши, бир неча кичик тармоқларни ўз ичига олиши мумкин. Асосий тармоқ ўз маҳсулоти Қишлоқ хўжалиги корхоналари тармоқлари Ўсимликчили к тармоқлари Чорвачилик тармоқлари Хизмат кўрсатувчи тармоқлар Қўшимча тармоқлар Пахтачилик тармоғи Ғаллачилик тармоғи Сабзавотчилик тармоғи Полизчилик тармоғи Озиқа экин- лари тармоғи Боғдорчилик тармоғи Қорамолчилик тармоғи Қўйилик тармоғи Чўчқачилик тармоғи Паррандачилик тармоғи Йилқичилик тармоғи Балиқчилик тармоғи Машина-трактор парки Таъмирлаш устахонаси Моддий-техника таъминоти Агрокимё хизмати Зооветринария хизмати Мелиорация отрядлари Мевани қайта ишлаш Бошқа қўшимча тармоқларСабзавотларни қайта ишлаш Сут ва гўштни қайта ишлаш Мойжувоз Тегирмон

корхонанинг товар маҳсулотида 50 фоиздан кам бўлмаслиги билан характерланади. Ёрдамчи тармоқ – корхонанинг товар маҳсулоти бўйича асосий тармоқдан кейинги ўринда турадиган, асосий тармоқ билан технологик ҳамда ташкилий жиҳатдан боғланган, асосий тармоқнинг муттасил ривожланиб бориши учун бевосита ёрдам кўрсатадиган тармоқдир. Хизмат кўрсатувчи тармоқ - бу корхонада асосий ва ёрдамчи тармоқларга хизмат кўрсатадиган, товарлик хусусиятига эга бўлган ёки бўлмаган тармоқдир. Қишлоқ хўжалик корхоналарида хизмат кўрсатувчи тармоқларга – машина-трактор парклари(МТП), таъмирлаш устахонаси, электр, сув ҳамда моддий таъминот хизматлари, мелиорация отрядлари, автомобиль саройи ва бошқалар киради. Қўшимча тармоқ йирик қишлоқ хўжалиги корхоналарида шу корхонани табиий, меҳнат ресурсларидан фойдаланишни янада тўлароқ таъминлаш мақсадида қўшимча тармоқлар ташкил этилиши мумкин. Қўшимча тармоқларга саноат, капитал қурилиш характерига эга бўлган тармоқлар кириши мумкин. Масалан, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш жараёнлари пахтани дастлабки қайта ишлаш, сут ва гўштни қайта ишлаш, терини қайта ишлаш, мева ва сабзавотларни қайта ишлаш цехлари, донни қайта ишлаш бўйича тегирмонлар, мойжувозлар ва ҳоказолар сифатида ташкил этилиши мумкин. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг қулай тармоқ таркибини шакллантириш Корхонанинг қулай тармоқ таркиби деганда, унинг мавжуд табиий, иқтисодий ресурсларидан тўғри фойдаланиш орқали маҳсулот бирлигига кам

сарф-харажат қилган ҳолда максимал фойда олишга имкон берадиган маҳсулотлар турларини маълум бир мутаносибликда етиштириш тушунилади. Корхонанинг ташкилий-хўжалик тузилиши, тармоқларнинг мақсадга мувофиқ таркибини шакллантириш ишлари бир неча босқични ўз ичига олади: 1. Биринчи босқичда – маркетинг тадқиқотларини ўтказиш орқали қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорини, уни турли сегментларини чуқур таҳлил қилиб, корхонанинг бозордаги ўрни аниқлаб олинади. 2. Корхона ҳудудининг табиий-иқлимий шароитлари ва жуғрофик жойлашувига мос келувчи, юқори ҳосилдорлик ва маҳсулдорликка эга, касалликлар ва зараркунандаларга чидамли маҳсулот турлари танлаб олинади. Бу жараёнда тупроқ унумдорлиги оширишга ва ҳосилдорликни юксалтиришга имкон берувчи алмашлаб экиш тизимларини жорий этишга жиддий эътибор қаратиш муҳимдир. 3. Танлаб олинган маҳсулот турлари ва тармоқларнинг қиёсий иқтисодий самарадорлиги аниқланади. Баҳолаш учун олдинги 3-5 йилда эришилган натижалар бўйича маълумотлардан ёки ўсимликчиликда технологик карталар, чорвачиликда эса бир бош чорва молига тўғри келадиган харажатлар асосида ҳисобланган нормативлардан фойдаланиш мумкин. Қиёсий баҳолаш натижалари ва келтирилган бошқа омиллар асосида иқтисодий самарадорлиги юқори бўлган маҳсулот турларини етиштиришга ихтисослашган тармоқларнинг энг қулай нисбатлари, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг юқори чегаралари белгилаб олинади. Тармоқлар сони ва товар маҳсулоти етиштириш ҳажми кўрсаткичларидан келиб чиқиб, ихтисослашган ва кўп тармоқли қишлоқ хўжалиги корхоналари типлари мавжуд. Ихтисослашган хўжаликлар тоифасига бир ёки икки, кўпи билан уч хилдан ортиқ бўлмаган машсулот ишлаб чиқарувчи қишлоқ хўжалиги

корхоналари киради. Агар хўжалик фақат бир хил маҳсулот етиштиришга ихтисослашса уни тор доирада ихтисослашган хўжалик деб аташ мумкин. Кўп тармоқли хўжаликларга уч хилдан ортиқ маҳсулот ишлаб чиқарувчи қишлоқ хўжалиги корхоналарини киритиш мумкин. Тор доирада ихтисослашган хўжаликлар учун об-ҳавонинг ноқулай келиши ёки табиий офатлар билан боғлиқ таваккалчилик элементлари ҳам юқори бўлади. Фақат пахта етиштирувчи фермер хўжалиги ғўза айни униб чиққан даврда тўсатдан қаттиқ совуқ бўлиши оқибатида ҳосилнинг катта қисмини бой бериб, жиддий зарар кўриши мумкин. Бундай шароитда бир неча хил маҳсулот етиштирувчи, хизмат кўрсатувчи ва саноат характеридаги қўшимча тармоқларга эга кўп тармоқли хўжалик таваккалчилик эҳтимолини тақсимлаш натижасида камроқ зарар кўриши ёки бир тармоқдан кўрган зарарини бошқа тармоқлар эвазига қоплаши мумкин. Қишлоқ хўжалиги корхонасининг қулай тармоқ таркибини шакллантиришда қуйидаги тамойилларга эътибор бериш мақсадга мувофиқ: - бозор талабларига мос келувчи арзон, сифатли ва рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш; - иқтисодий самарадорлик мезонларига мос келувчи ва барқарор даромад келтирувчи хўжалик юритиш тизимини танлаш; - хўжаликнинг табиий-иқлимий шарт-шароитлари ва жуғрофий жойлашуви хусусиятларини тўлиқ эътиборга олиш; - қишлоқ хўжалигига яроқли ерлардан унумли фойдаланиш ва тупроқ унумдорлигини оширишга имкон берувчи алмашлаб экиш тизимларидан унумли фойдаланиш;- меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва ишлаб чиқаришнинг мавсумийлигини пасайтириш;

- ишлаб чиқариш воситалари, биринчи навбатда тракторлар, қишлоқ хўжалиги машиналари ва бошқа қиммат турадиган техника воситаларидан унумли фойдаланишга эришиш, уларнинг меъёрдан ортиқ бекор туриб қолишига йўл қўймаслик; - ишлаб чиқаришнинг айрим хом ашё ва материалларга бўлган талабини хўжалик ичида ишлаб чиқаришга эътибор бериш; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаб, тайёр маҳсулот сифатида сотишга ҳаракат қилиш ва бошқалар. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ҳажмига таъсир этувчи омиллар Корхоналарнинг ҳажми кўрсаткичи кучли рақобат шароитида корхонанинг иқтисодий самарадорлигига ва истиқболда барқарор ривожланишига бевосита таъсир кўрсатади. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ҳажми ишлаб чиқаришнинг концентрацияси тушунчаси билан узвий боғлиқликка эга. Ишлаб чиқаришнинг концентрацияси деганда маълум бир табиий, ташкилий- иқтисодий, техникавий-технологик ва ижтимоий омиллар таъсирида муайян типдаги ишлаб чиқариш корхоналарининг тўпланишига тушунилади. Ишлаб чиқариш концентрацияси даражаси корхоналар ҳажмини белгилаб беради. Табиий омилларга корхона жойлашган ернинг релъефи, далалар (ер участкалари) ҳажми ва конфигурацияси, қишлоқ хўжалигига яроқли ерларнинг сифат жаҳатидан таркиби ва корхона ҳудудида жойлашиши, сув билан таъминланганлик шароитлари киради. Масалан, тоғли ҳудудларда экишга яроқли ер майдонларининг ҳар ерда сочилиб кетганлиги, сув чиқариш билан боғлиқ қийинчиликлар, ер рельефининг нотекислиги ва лалми (суғорилмайдиган) ерлар салмоғининг кўплиги йирик ҳажмли деҳқончилик ишлаб чиқаришни юритишга ноқулайликлар туғдиради. Аммо, бундай шароит яйлов-ўтлоқ тизимидаги йирик чорвачилик хўжалигини ташкил этишга қулай шароит туғдиради.

Ташкилий-иқтисодий омилларга мамлакат ишлаб чиқарувчи кучларининг ривожланиш даражаси, мамлакатда мавжуд ишлаб чиқариш муносабатларининг характери ва усуллари, хўжаликларнинг ихтисослашуви ва интенсивлиги, ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш тизимларининг хусусиятлари, меҳнат ва моддий ресурслар билан таъминланганлик даражаси ва бошқа бозор муносабатлари киради. Техникавий-технологик омилларга корхона ва унинг ишлаб чиқариш бўлинмаларининг техника воситалари билан таъминланганлиги, ишлаб чиқариш жараёнларининг механизациялашув даражаси, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш жараёнининг биологик ва технологик хусусиятлари ва бошқалар киради. Хусусан, дон ва пахта етиштириш технологияси ишлаб чиқаишни йирик ҳажмларда ташкил этишга мос бўлса, сабзавотчилик ва иссиқхоналарда маҳсулот етиштиришнинг технологик хусусиятлари ишлаб чиқариш ҳажмини чеклашга сабаб бўлади. Шунингдек, ишлаб чиқариш жараёнларининг юқори даражада механизациялашуви йирик ишлаб чиқаришни ташкил этишна рағбатлантиради. Ижтимоий омилларга корхона ҳудудида аҳоли яшаш пунктларининг жойлашуви ва аҳоли зичлиги, йўл ва алоқа воситаларининг ривожланиш даражаси, аҳолининг касб-корлик ва сиёсий онги даражаси, малакали мутахассис ва раҳбар кадрлар билан таъминланганлиги ва бошқа омиллар киради. Аҳоли зич жойлашган ҳудудларда қишлоқ хўжалигига яроқли ер майдонларининг чекланганлиги ишлаб чиқаришни йириклаштириш имкониятларини чеклайди. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ҳажмига ҳар бир мамлакатда ташкил топган ижтимоий-иқтисодий ва хўжалик юртиш муносабатлари тизими ҳамда мавжуд табиий-жуғрофик омиллар таъсир кўрсатади. Жумладан, йирик қишлоқ хўжалиги ер майдонларига эга мамлакатларда корхоналар ҳажми йирик, чекланган ер ресурсларига ва юқори аҳоли зичлигига эга мамлакатларда эса кичик бўлиши билан характерланади. Масалан, Канадада бир фермер хўжалигига ўртача

215 гектар, АҚШда 180 гектар, Россияда 44 гектар, Франция, Дания ва Швецияда 27-30 гектар, Германия, Белгия, Испания ва Финляндияда 12-16 гектар, Греция, Италия ва Португалияда 4-6 гектар ер тўғри келади 1 . Ишлаб чиқаришнинг ҳар бир хўжаликдаги ҳажмини белгилаш шу хўжаликдаги мавжуд иқтисодий ва табиий шароиларни ҳисобга олган ҳолда ҳат этилади. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ундаги бўлинмаларнинг мақсадга мувофиқ ҳажмини белгилаш усуллари Қишлоқ хўжалик корхоналари ва улардаги айрим ишлаб чиқариш бўлинмаларининг мақсадга мувофиқ ҳажмини статистик гуруҳлаш, монографик, вариант, ҳисоб-конструктив ва иқтисодий-математик усуллари орқали асослаш мумкин. Статистик усулдан фойдаланишда бир хил табиий шароит ва ихтисослаштиришга эга корхоналар бўйича улар фаолияти натижаларини таққослаш орқали энг оқилона ва самарали ҳажмни аниқлаш мумкин бўлади. Корхоналар ер майдони ҳажми, ишлаб чиқариш фондлари, чорва моллари бош сони ва маҳсулдорлиги, бир гектар ердан олинган ҳосилдорлик, ялпи маҳсулот, ялпи даромад ва фойда ҳажми каби кўрсаткичлар ёрдамида гуруҳланади ва ҳар бир омилнинг корхона ҳажмига таъсири ўрганилади. Тўғри хулоса чиқариш учун, айниқса, комбинацион гуруҳлардан фойдаланиш тавсия этилади. Масалан, бир гектар ердан олинган ялпи маҳсулот қийматига кўра тузилган гуруҳлар рентабеллик даражаси ёки бир гектар ердан олинган соф фойда қиймати бўйича гуруҳчаларга ажратилади. Бунинг натижасида бир гектар ердан энг юқори ялпи маҳсулот ва соф фойда берган ва энг юқори рентабеллик даражасини таъминлаган корхоналар ҳажми мақсадга мувофиқ ҳажм сифатида танланади. 1

Статистик маълумотлар асосида танланган алоҳида хўжаликлар фаолиятини ўрганишда монографик усулдан фойдаланиш мумкин. Таҳлил бир неча йиллик фаолиятни қамраб олиши ва махсус тузилган дастур асосида амалга оширилиши лозим. Таҳлил жараёнида корхонанинг мақсадга мувофиқ ҳажмига таъсир этувчи табиий, ташкилий-иқтисодий, техникавий, технологик ва ижтимоий омилларнинг барчаси чуқур ўрганилади ва улар вариант ёки ҳисоб-конструктив усуллар учун маълумот базаси сифатида хизмат қилади. Вариант усули корхонанинг мақсадга мувофиқ ҳажмини ишлаб чиқаришнинг минимал харажатлари орқали асослашни кўзда тутади. Корхона ҳажмининг ортиб бориши билан ишлаб чиқариш харажатларининг ўзгариши ўртасидаги боғлиқлик ўрганиб борилади ва энг кам харажат талаб этувчи вариант танлаб олинади. Бунда ҳажм кўрсаткичидан (ўсимликчиликда ер майдони ҳажми, чорвачиликда чорва бош сони) бошқа барча омиллар ўзгармас деб қабул қилинади. Энг мувофиқ ҳажм келтирилган харажатлар минимуми формуласи ёрдамида таққослаб кўрилиши ҳам мумкин:К Е МТ Х м к    Бу ерда: Х к – келтирилган харажатлар минимуми; МТ – маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи; Е м – самарадорликнинг меъёрий коэффиценти; К – капитал қуйилмалар. Турли вариантлар ҳисобининг аниқлигини таъминлаш учун илмий асосланган меъёрлар ва дастлабки шартларни тўғри белгилаш муҳимдир. Ҳисоб-конструктив усулда статистик ва монографик усуллар маълумотларидан фойдаланиб танланган ҳажм асосида корхонанинг

истиқболга мўлжалланган мақсадга мувофиқ ташкилий ва ишлаб чиқариш таркиби аниқлаб олинади. Кейинги пайтларда фан-техника тараққиётининг жадаллашуви ва информацион технологияларнинг ривожланиши таъсирида компьютер дастурларидан фойдаланиб математик моделлар орқали корхона ва унинг бўлинмаларининг мақсадга мувофиқ ҳажмини аниқлаш мумкин бўлмоқда. Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигида фермер ва деҳқон хўжаликларини юритиш учун ажратиладиган ер майдонларининг ҳажмининг қуйи чегараси белгилаб берилган. Хусусан, фермер хўжалиги юритиш учун ер майдонининг қуйи чегараси: - ғалла ва пахта етиштиришга ихтисослашганда камида 10 гектар; - боғдорчилик, узумчилик ва сабзавот-полизчиликда камида 1 гектар; - орвачиликда камида шартли 30 бош чорва моли бўлган тақдирда ҳар бир шартли бош мол учун вилоятлар ва ҳудудларга қараб 0,3 –0,45 гектардан (лалми ерларда 2 гектар). Деҳқон хўжалиги юритиш учун ер майдонининг юқори чегараси: - суғориладиган ерларда 0,35 гектаргача; - суғорилмайдиган (лалми) ерларда 0,5 гектаргача; - чўл ва саҳро минтақасида суғорилмайдиган ерларда 1 гектаргача. Корхоналарнинг мақсадга мувофиқ ҳажмини аниқлашда қуйидагилар асос қилиб олиниши лозим: - ер-сув ресурслари ва ишчи кучларидан тўлиқ фойдаланишни таъминлаш; - ишларни ўз вақтида ва сифатли бажарилишига эришиш; - техника ва бошқа ишлаб чиқариш воситаларидан самарали фойдаланишни таъминлаш;

- оқилона ихтисослашув ва мақсадга мувофиқ тармоқ таркибини шакллантириш; - минимал харажатлар ва максимал молиявий натижаларга эришиш Фермер хўжаликларининг ер майдонларини оптималлаштириш Фермер хўжаликлари эришаётган натижалар уларнинг аграр соҳада ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг энг самарали шаклларидан бири эканини тасдиқламоқда. Аммо, ўтган давр мобайнида орттирган тажрибамиз фермер хўжаликларини жадал ривожлантириш учун бир қатор муҳим вазифаларни, жумладан, уларнинг молиявий барқарорлигини, рақобатбардошлигини ва иқтисодий самарадорлигини ошириш билан боғлиқ масалаларни ҳал қилишни талаб этди. Фермер хўжаликларини шакллантиришнинг дастлабки босқичида аксарият фермер хўжаликларида ер майдони ҳажмининг кичиклиги маҳсулот ишлаб чиқариш рентабеллигининг ўсишига ва барқарор фойда олишга тўсқинлик қилди. Иқтисодий аҳволи ночор бўлган бундай фермер хўжаликлари ўзларини зарур техника воситалари ва айланма маблағ билан таъминлашга, банкдан кредит олиш учун гаров таъминоти қўйишга имконияти етмади, олинган қарз мажбуриятларини қоплаш учун тўловга қобиллик (ликвидлик) даражасига эга бўлмади. Энг муҳими, улар ўз харажатларини ўзи қоплаш ва фойда кўриб ишлаш, даромадларини муттасил ошириб бориш сингари бозор иқтисодиёти тамойилларига мос бўлиб тушмади. Шундан келиб чиққан ҳолда, ҳукуматимиз томонидан фермер хўжаликларининг ер майдонларини тўлиқ инвентаризациядан ўтказиш ва улар фаолиятини танқидий баҳолаш асосида фермерларга бириктирилган ер майдонларини мақбуллаштириш бўйича кенг кўламли, шу билан бирга, пухта ўйланган ишлар амалга оширилди. Мақбуллаштириш жараёнида фермер

хўжаликларининг иқтисодий самарадорлигини ўстиришга имкон яратувчи қуйидаги омиллар эътиборга олинди: - республикадаги мавжуд фермер хўжаликлари ихтиёрида бўлган ер майдонларидан яхлит контурларда ягона тартибда мақсадли ва самарали фойдаланишни таъминлаш; - фeрмeр xўжaликлaрининг қaйси сoҳaгa иxтисoслaшгaни вa мaмлaкaтимизнинг турли ҳудудлaридaги aҳoли зичлигини эътибoргa oлиш; - сув ва бошқа моддий ресурсларини тежайдиган янги агротехнологияларни қўллашга қулай шароит яратиш; - йириклаштирилган фермер хўжаликларининг комплекс механизациялашга молиявий имкониятларини кенгайтириш; - зарар билан ишлаётган ва ўзини оқламаётган кичик фермер хўжаликларининг фаолиятига барҳам бериш . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 6 октябрдаги Ф- 3077-сонли “Фермер хўжаликлари тасарруфидаги ер участкалари майдонини мақбуллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармойиши юзасидан амалга оширилган мақбуллаштириш жараёнида 2009 йилда республикамиздаги фермер хўжаликларининг сони 215 776 тадан 105 200 тагача ёки 52 % га камайтирилди, бунда бир фермер хўжалигига тўғри келувчи ўртача ер майдони ҳажмини 27,4 гектардан 56,5 гектаргача кўпайтиришга эришилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 22 октябрдаги “Фермер хўжаликлари тасарруфидаги ер участкалари майдонларини янада мақбуллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ф-3287-сонли фармойиши асосида фермер хўжаликларининг ер майдонларини мақбуллаштириш ишлари янада изчиллик билан давом эттирилди. Бунинг учун ўтган йилдагидан фарқли ўлароқ, ҳукуматимиз раҳномолигида бу ишга алоқадор барча вазирликлар, идоралар, банклар иштирокида мақбуллаштиришнинг

барча жиҳатларини қамраб олган чора-тадбирлар дастурлари, услубий тавсиялар ишлаб чиқилди. Пухта ўйланган дастур асосида ўтказилган мақбуллаштириш жараёни натижаларига кўра фермер хўжаликларининг ер майдонлари ҳажми янада мақбуллаштирилди. Натижада 2010 йил бошига келиб фермер хўжаликлари сони 80 628 тага, уларга бириктирилган ўртача ер майдони ҳажми 60,7 гектарга етди. Ўтган 2010 йилда фермер хўжаликларининг ер майдонларини оптималлаштириш ишлари янада изчиллик билан давом эттирилди. Бугунги кунда республикамизда жами 66134 та фермер хўжаликлари фаолият кўрсатмоқда.

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш, йириклаштириш ва интеграциялаш самарадорлигини ошириш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Қишлоқ хўжалигида меҳнат нормалари ва ишларни нормалаштириш

Қишлоқ хўжалигида товар-пул муносабатлари ва бозор

Қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги ва уни ошириш имкониятлари