Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни жорий этишнинг тайёргарлигининг асосий вазифалари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни жорий этишнинг тайёргарлигининг асосий вазифалари

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

465.5 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни жорий этишнинг тайёргарлигининг асосий вазифалари Режа: 1. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг ривожланиш тенденцияси 2. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар асосида ишлаб чиқаришни ташкилий-технологик вазифалари, хусусиятлари ва босқичлари 3. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар асосида ишлаб чиқаришни ташкилий-техникавий даражасини таҳлил қилиш ва унинг истиқболлари

Ўқув мақсади: Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг ривожланиш тенденцияси, инновацион технологиялар асосида ишлаб чиқаришни ташкилий-технологик вазифалари, хусусиятлари, босқичлари, даражасини таҳлил қилиш ва унинг истиқболларини ўрганишдан иборат. Таянч иборалар: Инновация объектларини бошқариш, менежмент, категория, технологик, ташкилий, базис, яхшиловчи, сохта янгилик, мақсадлар, фундаментал, инновациявий лойиҳа, техник топшириқ, инкубатор дастури, ақлий ҳужум, инсон ресурслари, тўсқинлик қилувчи омиллар, ғоялар генератори, ёриб ўтувчи, жорий этиш, консалтинг, инновация технологияси, стратегия, ресурсларни тақсимлаш, услублар. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг ривожланиш тенденцияси Инновациялар, янгиликлар (нововведение) назариясининг марказий категорияси бўлган ҳолда янгиликлар ишлаб чиқаришни ташкилий технологик тайёргарликнинг, инновациявий жараёнларнинг моҳиятида хусусиятларини ҳам белгилайди. Инновациявий фаолиятнинг мавжуд хусусиятлари, инновациявий объектларни бошқариш жараёнларига шарт ва чегара қўяди. Шунинг учун ҳам, янгиликлар туркумлаштирилишини нафақат назарий, балки инновациявий менежментда қўллаш амалиёти нуқтаи назаридан ҳам кўриб чиқиш лозим. Адабиётларда мавжуд бўлган инновациявий жараён элементларининг кўп сонли таъриф ва тушунчаларига қарамасдан, Й.Шумпетер томонидан таклиф этилган ва унинг иқтисодий ривожланиш назарияси асосини ташкил этган, туркумлаштириш бошланғич нуқта сифатида хизмат қилади. Умумий кўринишда инновацияларда янгиликларни ишлаб чиқариш ташкилий технологик тайёргарлик асослари қуйидаги категорияларга бўлинади: -технологик ва нотехнологик.

Технологик инновациялар янгиликларни ишлаб чиқариш ривожланиши интенсивлиги тавсифи бўла туриб, ишлаб чиқариш воситалари, услублари, технологиялари ва илмий-техник тараққиётни белгиловчи бошқа омилларни ўз ичига олади. Ташкилий , бошқарув, ҳуқуқий, ижтимоий ва экологик характердаги инновациялар – нотехнологик инновацияларга мисол бўла олади. Биринчи ёндашув кўпгина олимлар томонидан ишлаб чиқилган, аммо уларнинг ичидан Г.Менш ва Х.Фрименни алоҳида ажратиш мумкин. Айнан Г.Менш ва Х.Фримен, Й.Шумпетернинг назариясини давом эттириб, янгилик даражасидан келиб чиққан ҳолда базис, яхшиловчи ва сохта янгилик турларини қўшишни таклиф этишди. Базис инновациялар, саноат, бизнес, савдо бозорларининг янги соҳалари пайдо бўлиши учун бошланғич нуқта вазифасини бажаради. Улар техника ва технологияларнинг янги авлодини шакллантиради, илмий кашфиётларни амалий қўлланилиш миқёсларини акс эттиради. Бундай янгиликлар натижаси бўлиб, рақобатдошлар устидан узоқ муддатли устунликни таъминлаш ва унинг асосида бозордаги мақеини мустаҳкамлаш хизмат қилади. Айнан базис инновациялар, кейинчалик рўй берадиган яхшилашларнинг манбаи бўлади. Базис янгиликларнинг шаклланиши маҳсулот ҳаётий циклининг барча босқичларида юқори таваккалчилик даражаси билан кузатилади. Яхшиловчи янгиликлар базисга нисбатан иккиламчи ҳисобланади, улардан сўнг пайдо бўлади ва мавжуд техника, машиналар тизими, ишлаб чиқариш услубларини рационаллаштириш имкониятларини акс эттиради. Яхшиловчи янгиликлар, рақобатдошликни таъминловчи маҳсулотни дифференциациялашга бўлган интилишнинг мантиқий натижасидир. Маҳсулотни яхшилаш маҳсулот истеъмол қийматининг паст таваккалчилигини ошишини ва ишлаб чиқариш харажатлари камайишини назарда тутади. Сохта янгиликлар гуруҳи учун эса, техник тараққиёт ва ишлаб чиқариш- технологик эҳтиёжлар эмас, балки иккиламчи омиллар (мода, жамият

кайфияти ва ҳ.к) натижасида пайдо бўладиган, мавжуд маҳсулотлардаги ўзгаришлар хосдир. Базис ва яхшиловчи янгиликларнинг таққослама тавсифлари 1-жадвалда келтирилган. Келтирилган туркумлаштиришдан кўриниб турибдики, илмий кашфиёт ёки ягона намуна сифатидаги янгиликларнинг мавжудлиги фақатгина илмий ёки муаллифлик аҳамиятига эга ва у оммавий ишлаб чиқарилган тақдирдагина тижорат нуқтаи назаридан фойдали бўлади (1-жадвал). 1-жадвал Базис ва яхшиловчи янгиликларнинг таққослама тавсифлари Тавсифлар Базис янгиликлар Яхшиловчи янгиликлар А. Таваккалчилик ва қийинчиликлар 1.Муваффақиятсиз лойиҳалаштириш таваккалчилиги Юқори эҳтимол Кичик эҳтимол 2.Бозорда сотиш қийинчиликлари Юқори эҳтимол Ўрта эҳтимол 3. Лойиҳа бюджетини нооптимал лойиҳалаштириш таваккалчилиги қийинлашган Осон амалга оширилади 4. Лойиҳани вақт бўйича самарасиз режалаштириш қийинлашган Осон амалга оширилади Б. Ишни ташкил этиш 1. Лойиҳа раҳбари тури Мутахассис эмас Мутахассис 2.Тадқиқот жамоасининг оптимал шакли Кучли етакчига эга гуруҳ Демократик бошқариладиган гуруҳ 3.Инновацияларга қаршилик кўрсатиш Жуда кучли Меъёрда 4. Лойиҳа куратори Корхонанинг юқори раҳбари қўйилган менежер В. Натижалар 1. Маҳсулотнинг янгилик даражаси Жуда юқори Кичикдан ўртагача 2.Бозордаги ўрнини ўлчаш Жуда катта Кучсиздан ўртагача 3. Узоқ муддатли рақобат Жуда катта Кичикдан ўртагача

устунликлари Технологик жиҳатларни ўрганишда, Х.Фримен янгиликларни маҳсулот- инновация ва жараён-инновацияларга ажратди. Ушбу ёндашувдаги туркумлаштириш белгиси сифатида эса «ўзгаришлар объекти» дан фойдаланилди: принципиал янги маҳсулот ёки олдин ўзлаштирилган маҳсулотларнинг такомиллаштирилган ишлаб чиқариш усули қаралади. Маҳсулот инновациялари янги маҳсулотлар нархини ошириш ва сотувлар ҳажмини ошириш ҳисобига даромад ўсишини таъминлаш имконини беради. Аммо ушбу омиллар корхона стратегиясида барқарор эмас, чунки корхона рақобатдошлари ҳисобига узоқ вақт давомида қўшимча даромад ола олмайди. Чунки, кам харажатлар билан ўхшаш маҳсулотларни ишлаб чиқарувчи корхоналар пайдо бўлиши жараёнини тўхтатиб бўлмайди. Корхона бозорнинг тегишли сегментига ўз ўрнини шакллантириб кириб борган ҳолда, мазкур маҳсулот бўйича талабни ўзига қарата олса, сотувлар ҳажми омилининг таъсири мумкин бўлади. Технологик инновациялар , ресурслар ва ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланишни оптималлаштириш, ҳамда истиқболли технологияларни ташкил этиш ҳисобига иқтисодий кўрсаткичларни яхшилаш имконини беради. А.Кляйнкнехт ва Р.Кумбс томонидан таклиф этилган инновацияларни яна бир туркумлаштириш белгиси бўлиб, янгиликларнинг тармоқ келиб чиқишига хизмат қилади: • истеъмол товарларини ишлаб чиқарувчи тармоқлардаги янгиликлар; • тиббиётдаги янгиликлар; • инвестициявий товарларни ишлаб чиқарувчи тармоқлардаги янгиликлар; • оралиқ товарларни ишлаб чиқарувчи тармоқлардаги янгиликлар; • саноат мақсадларида қўллаш мумкин бўлган, илмий фаолиятда қўлланиладиган янгиликлар;

• ҳарбий мақсадларда қўлланиладиган янгиликлар. Ушбу ёндашув янгиликларнинг иқтисодиётни турли соҳаларига диффузиясини назарда тутмайди ва инновацияларнинг сифат фарқини акс эттирмайди. Янгиликнинг олдинги маҳсулотга муносабати, деб номланган туркумлаштириш белгисига мувофиқ қуйидагилар ажратилади: ¾ ўрнини босувчи (эскирган аналог ўрнига қўлланиладиган ва жорий этилган технологик жараёнда кўпроқ самара олишни таъминлайдиган); ¾ рад этувчи (олдин қўлланилган маҳсулот ва жараёнларни ҳеч нима билан алмаштирмасдан туриб рад этадиган); ¾ қайтарувчи (амалиёт давомида бирор хатоликлари маълум бўлган инновацияларни ўрнига қайтадан қўлланиладиган олдинги маҳсулот ва жараёнлар); ¾ кашф этувчи (принципиал янги маҳсулот, жараён ва хизматларни яратиш воситаси бўлиб хизмат қиладиган); ¾ ретро янгиликлар (кўп вақт олдин эскирган, аммо замонавийлаштирилган ҳолда фойдаланиш мумкин бўлган маҳсулот, тамойил ва жараёнлар). Яна битта белги сифатида янгилик ҳажми ҳам қўлланилиши мумкин бўлиб, унга мувофиқ инновациялар қуйидагиларга бўлинади: ¾ нуқтали (бир нусхадаги янгиликлар); ¾ тизимли (технологик тизимлар, ташкилий тузилмалар ва ҳ.к); ¾ стратегик (ишлаб чиқариш, бошқариш, ташкил этиш тамойиллари ва ҳ.к). Мақсадлар мазмуни дан келиб чиққан ҳолда янгиликлар ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга, меҳнат шароитларини яхшилашга, меҳнат унумдорлигини оширишга, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот рақобатдошлигини ўстиришга йўналтирилган бўлиши мумкин. Технологик янгиликларнинг ижтимоий жиҳатларини акс эттириш учун ижтимоий оқибатлар белгиси киритилиб, у инновацияларни ижобий (меҳнат

шароитларини ва экологик вазиятни яхшилаш, ишчилар малакасини ошириш ва ҳ.к) ва салбий (ишчилар томонидан ижтимоий статуснинг йўқотилиши, касб обрўсининг пасайиши ва ҳ.к) таъсир кўрсатувчиларга ажратади. Гуруҳлашнинг яна бир кўрсаткичи – инновациявий жараён иштирокчиларининг таркиби, унга асосан инновациялар ташкилот ичидаги ва ташкилотлараро бўлиши мумкин. Шундай қилиб, инновациявий жараён – ўзаро боғлиқ элементлардан ташкил топадиган инновациявий ўзгаришларни тайёрлаш ва аста-секин амалга оширишни акс эттиради. Ушбу жараён натижаси бўлиб, амалга оширилган ўзгариш кўринишидаги инновация хизмат қилади. Инновациявий жараён нафақат вақт (ғоя пайдо бўлишидан уни амалга оширишгача), балки маконда ҳам (илм соҳасидан, ишлаб чиқариш орқали, истеъмол соҳасигача) ривожланади. Инновациявий жараён тузилмасининг тадқиқоти қуйидаги схема мавжудлигини кўрсатади: Илм-фан → тадқиқот → ишлаб чиқиш→ ишлаб чиқариш →сотув→ истеъмол. Ушбу схемани янада батафсилроқ таҳлил қиладиган бўлсак, инновациявий жараён қуйидаги тузилма билан таърифланиши мумкин: Фундаментал тадқиқотлар → амалий тадқиқотлар→ тажриба- конструкторлик ишлари → бирламчи ўзлаштириш → тарқатиш → янгиликдан фойдаланиш ва унинг эскириши → янгиликни такомиллаштириш ва янги фундаментал натижалар зарурияти. Ҳар бир босқич, бошқарувнинг турли хил шакли ва услубларини қўллаш заруриятини аниқловчи ўз хусусиятларига эга. Аммо бунга қарамасдан, ушбу босқичларнинг интеграциялашувигина инновациявий жараёнлар муваффақиятини таъминлаши мумкин. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, алоҳида битта босқичда бошқарув механизмини такомиллаштириш бутун инновациявий жараён натижавийлигини оширмаслиги ҳам мумкин. Айрим босқичлардаги етакчи натижалар

бошқаларда ўз қийматини йўқотади ва бутун ишлаб чиқариш такомиллашувига унчалик ёрдам бермайди. Шунинг учун ҳам, бутун жараён узлуксизлиги, эгилувчанлиги ва динамизмини таъминловчи, босқичлар бирлашмаси муҳим аҳамият касб этади. Инновациявий жараён самарадорлигини оширишда эса бошланғич маркетинг тадқиқотлари ва бозор таҳлили айниқса муҳим ҳисобланади. Умуман олганда инновациялар назарияси ҳолатининг ва корхоналарда инновациявий жараёнларни бошқаришни ташкил этиш муаммоларининг таҳлили кўрсатишича, инновациявий фаолиятнинг самарадорлиги у қанчалик тўғри ташкил этилганлигига боғлиқ бўлади. Муайян корхонада инновациявий жараёнларни ташкил этишнинг ўзи жиддий муаммолардан бирига айланади. Ҳозирги кунда инновациявий жараённи ташкил этишнинг кўплаб моделлари ишлаб чиқилган бўлиб, уларнинг ҳар биридан корхона ривожланиши даражасидан келиб чиққан ҳолда тўлиқ ёки қисман фойдаланилиши мумкин. Инновациявий менежментнинг мақсади, вазифалари ва услубларининг тадқиқотини давом эттириш учун, инновациявий менежмент объектини ифодалаш ва унинг асосий тавсифлари ва хусусиятларини аниқлаш лозим. Бунинг асосий зарурияти шундаки, инновациявий менежмент корхонанинг рақобат асосида ривожланиши стратегиясининг асосий элементларидан бири бўлган ҳолда, бошқарув инфратузилмасига ҳам муҳим таъсир кўрсатади. Ушбу муаммо бўйича адабиётларда инновациявий менежмент объекти сифатида, ижтимоий-иқтисодий объект миқёси, мақсади ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда инновациявий фаолият ёки инновациявий жараёнлар белгиланади. Инновациявий лойиҳа – амалиётда кенг тарқалган инвестициявий лойиҳанинг хусусий ҳолати бўлиб, инновацияни амалга оширишга йўналтирилган тадбирлар мажмуасидан иборат бўлади. Инновациявий лойиҳани ишлаб чиқишдан олдин қуйидагилар амалга оширилиши лозим:

• бозордаги техник янгиликлар ва тенденциялар, ҳамда харидорлар истаклари тўғрисидаги ахборотни йиғиш ва тизимлаштириш; • потенциал маҳcулотларни ишлаб чиқариш ва ўзлаштириш бўйича корхона имкониятларини таҳлил қилиш, таваккалчиликларни баҳолаш; • ўрганилган ғоялар танловини ўтказиш. Инновациявий лойиҳани яратишнинг биринчи босқичи бўлиб илмий- тадқиқот ишлари (ИТИ) хизмат қилади. ИТИ самарадорлигини тўғри танланган илмий тадқиқотлар йўналишлари, ушбу йўналишларнинг бундай тадқиқотлар билан шуғулланувчи илмий бўлинмалар ихтисослашувига мувофиқ келиши белгилаб беради. ИТИ мазмуни ва амалга ошириш босқичлари ечилаётган вазифа хусусиятларига боғлиқ бўлади. Аммо, ҳар ҳолда ИТИ ҳам фундаментал, ҳам амалий тадқиқотларни ўз ичига олади. Фундаментал тадқиқотлар асосан давлат томонидан молиялаштирилса, амалий тадқиқотлар – хусусий корхоналар томонидан молиялаштирилиши кўзда тутилади. ИТИ ўтказишнинг асосий босқичлари қуйидагилар бўлиши мумкин: ¾ техник топшириқни (ТТ) ишлаб чиқиш. Унда ишнинг мақсад ва вазифалари белгиланади, адабиётлар маълумотлари ва ўз эксперт билимларини қўллаган ҳолда янги маҳсулот олиш технологияси асосланади. Бундай асослаш тадқиқот йўналишини тўғри танлаш ва янги маҳсулотни ишлаб чиқариш бўйича муҳандислик ишларини бажариш учун муҳимдир. ТТ ИТИни бошлаш учун мажбурий ҳужжат ҳисобланади. ТТ буюртмачи билан келишилиши шарт; ¾ назарий тадқиқотлар, ҳамда эксперимент, у лаборатория шароитида қўйилиши ва/ёки математик моделлардан фойдаланган ҳолда моделлаштирилиши мумкин; ¾ тажриба-конструкторлик ишларини амалга ошириш учун тавсиялар бериш.

ИТИ корхоналарнинг илмий-тадқиқот бўлинмалари ва/ёки илмий- тадқиқот институтлари, инжиниринг компаниялари, олий ўқув юртлари, нотижорат ташкилотларида амалга оширилади. Бу ишларни четдан келиб бажарувчилар билан корхона шартнома имзолайди. ИТИ оптимал қўйилиши кўп сонли вариантлар ўртасида инновациявий масала ечимини топишни назарда тутади. Буни турли хил бажарувчилар томонидан муқобил тадқиқотлар амалга оширилиши билан таъминлаш мумкин. ИТИ бажариш натижасида, тажриба-конструкторлик ишларига техник топшириқ ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қиладиган, ишлаб чиқилаётган инновациявий технологиянинг миқдор кўрсаткичлари аниқланади. Инновациявий лойиҳани ишлаб чиқишнинг иккинчи босқичи бўлиб тажриба-конструкторлик ишларини ўтказиш хизмат қилади, унинг асосий босқичлари қуйидагилар: ¾ конструкторлик ҳужжатларини ишлаб чиқиш; ¾ тажрибавий қурилмани лойиҳалаштириш ва яратиш, маҳсулотнинг тажрибавий партиясини ишлаб чиқариш; ¾ технологик регламентни ишлаб чиқиш ва ишлаб чиқилаётган технологияни техник-иқтисодий кўрсаткичларини аниқлаш. Инновациявий лойиҳанинг тўртинчи босқичи – буюртмалар портфелига мувофиқ яратилган маҳсулотни ишлаб чиқаришдир. Бешинчи босқич – узоқ муддатли фойдаланиш маҳсулотлари учун эксплуатация ёки буюртмачи томонидан истеъмол қилиниши. Ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги ўзаро муносабатларни етказиб бериш шартномаси белгилайди. Анъанавий фаолият билан биргаликда инновациявий фаолият билан шуғулланувчи корхоналар, инновациявий лойиҳаларни амалга оширишнинг энг қулай шаклини танлаш имкониятига эга. Инновациявий жараён кўпгина иштирокчилар ва манфаатдор ташкилотларни қамраб олади. У давлат (республика) ва давлатлараро

даражада, минтақавий ва тармоқ соҳаларида, маҳаллий (муниципал) бўлинмаларда амалга оширилиши мумкин. Барча иштирокчилар ўз мақсадларига эга ва уларга эришиш учун ўз ташкилий тузилмаларини таъсис этади. Йирик ва майда ташкилотларнинг инновациявий фаоллиги турлича бўлиб, у уларнинг мақсадлари ва стратегияларига мувофиқ келади. Шунинг учун ҳам корпорациялар ўз атрофида кичик инновациявий корхоналар тармоғини ташкил этиб, уларнинг раҳбарларини махсус «инкубатор дастурлар» ёрдамида ўқитишади. Бундай ташкилотлар «инкубатор корхоналар» шаклига эга. Янги мураккаб саноат маҳсулотлари ва технологияларини тарқатиш, айрим ҳолларда «франчайзинг» ёки «лизинг» ташкилий шаклида амалга оширилади. Минтақавий илмий-техник ва ижтимоий дастурларни амалга ошириш турли хил илмий (университет), саноат ва молиявий ташкилотлар бирлашмасини: турли хил илмий-саноат марказларини ташкил этиш билан боғлиқ. Инновациявий лойиҳаларнинг таваккалчилиги туфайли «венчур жамғармалар» кўринишидаги инвесторларнинг ташкилий шакллари ва «таваккалчиликли инновациявий корхоналар» кўринишидаги янгилик яратувчиларнинг инновациявий шакллари пайдо бўлади. Катта ресурсларни жалб қиладиган ва узоқ муддатга мўлжалланган алоҳида аҳамият касб этувчи давлат дастурлари, илмий ва технологик парклар, технополислар пайдо бўлишига олиб келади. Халқаро илмий-техник ва савдо муносабатларининг ривожланиши кўпгина маҳсулотлар бозорининг глобаллашуви, халқаро меҳнат тақсимоти ҳамда турли хил альянслар ва қўшма корхоналар яратилиши билан боғлиқ. Компания раҳбарлари шундан келиб чиқадики, тижорат муваффақиятига эришиш учун инновациявий ғоялар, кашфиётлар ва таклифларнинг юқори «зичликдаги» оқими лозим. Рақобатнинг янгилик, нарх, сифат, ишончлилик,

мустаҳкамлик каби параметрлари ролининг ошиши, кўпгина ходимлар, охир- оқибатда эса бутун корхона персонали олдида доимий ва умумлашган «ақлий ҳужум» вазифасини қўяди. «Инсон ресурсларини» бошқариш инновациявий сиёсатини ўтказишнинг сўнгги бўғини бўлиб, самарадорликни ва иш сифатини ошириш масалаларини ҳал этишга ходимларнинг кенг доирасини жалб этишни тақозо этади. Корхонада янгиликларни ишлаб чиқаришнинг техникавий ва ташкилий даражаси ва уларга таъсир қилувчи омилларини жорий этишни рағбатлантирувчи ва уларга тўсқинлик қилувчи омилларни аниқлаш тамойиллари ишлаб чиқилган бўлиши мақсадга мувофиқдир. Тўсқинлик қилувчи омилларга қуйидагиларни киритиш мумкин: • қуйидан чиқарилаётган янги ғояларга менежерлар томонидан бўлган ишончсизлик; • келишилган янги ғоялар кўплигининг лозимлиги; • новаторлик таклифларини баҳолашга бошқа бўлимларнинг қўшилиши; • хатога йўл қўйилгандаги тезкор танқид ва ишдан озод этиш; • новаторнинг ҳар бир «қадамини» назорат қилиш; • новаторлик таклифи бўйича «парда орқасида» қарор қабул қилиш; • пайдо бўлиши. Новаторликни қўллаб-қувватловчи омиллар: • янгилик ишлаб чиқилаётганда эркинлик бериш, новаторларни лозим бўлган ресурслар ва ускуналар билан таъминлаш, юқори раҳбарият томонидан уларни қўллаб-қувватлаш; • мунозаралар олиб бориш ва ғоялар билан айирбошлашишни ташкил этиш; • ҳамкасблар, бошқа бўлинмалар, олий ўқув юртлари ва ташқи илмий ташкилотлар билан самарали алоқаларни олиб бориш; • ишчиларнинг ўзаро бир-бирини тушунишини чуқурлаштириш.

Новаторликни кучайтирувчи омиллар: • ходимларнинг доимий тарзда ўқиш ва малакасини ошириш истагини қўллаб-қувватлаш; • таълим тизимида махсус билимлар ва кўп фанлар бўйича тайёрловни бирлаштириш; • олиб борилаётган ўзгаришлар тўғрисида ўз фикрини билдириш имконияти; • касблар ўриндошлигини рағбатлантириш; • турли хил ишлар ва функционал мажбуриятлар ўртасидаги чегараларни йўқ қилиш; • у негатив тусга эга бўлса ҳам мазмунли ахборотни тақдим этиш; • бориш ишчи гуруҳларнинг мунтазам мажлисларини ўтказиб; • ўзгаришлар лозимлигини мантиқий тушунтириш, ўзгаришларга ишонч ва уларни тўғри қабул қилиш муҳитини таъминлаш. Корпоратив бошқарув новаторларга нисбатан дифференциациялашган ёндашув лозимлигини тан олади. Назарий тарзда бундай ёндашув асосига инновациявий жараён иштирокчиларининг ролларини турларга ажратиш масаласи қўйилиши мумкин. Натижада ишчиларнинг қуйидаги турлари ажратилади (ёки уларга бўлган эҳтиёж аниқланади): • ИТТКИ босқичида ҳам, янги маҳсулотларни яратиш ва амалга ошириш босқичида ҳам янги ғоялар ташаббускорлари; • доимий коммуникацияларни таъминловчилар, турли хилдаги илмий- техник ва бозор ахборотларини жамлайди ва уларни тарқатади; • янги ғоялар илгари сурилиши учун шароит яратувчи, янги маҳсулот яратувчи иштирокчиларни пировард натижага йўналтирувчи, янги маҳсулот ва корхона янгиланишида етакчи рол ўйновчилар. Инновациявий фаолиятда тадбиркор ва раҳбарлар, турли хил мутахассислар ва ходимлар банд бўладилар. Инновациявий жараённинг ўзига

хос амалиёти, янгилик киритувчилар (новаторлар), раҳбарлар ва бажарувчиларнинг ўзига хос турларини ва ролларини ишлаб чиққанлар. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар асосида ишлаб чиқаришни ташкилий-технологик вазифалари, хусусиятлари ва босқичлари Ишлаб чиқаришнинг ташкилий техникавий даражасини таҳлил қилиш ва унинг истиқболи янгиликларни жорий этиш жараёнида рол функцияларини ўзига олган «антрепренерлар» ва «интрапренерлар», «ғоялар генератори», «ахборот воситачилари» ва бошқалар мавжуд. « Антрепренер » – инновациявий ташкилий технологик тайёргарлик асосларини бошқарувининг асосий унсуридир. Бу одатда, янги ғояларни қўллаб-қувватловчи ва илгари сурувчи, таваккалчилик ва ноаниқликдан қўрқмайдиган, ностандарт ечимларни изловчи ва қийинчиликларни енгишга тайёр бўлган раҳбар. Антрепренер учун интуиция, ғояга содиқлик, ташаббускорлик, таваккалчиликка йўл қўйиш ва бюрократик тўсиқларни енгиб ўтиш каби шахсий хусусиятлар ҳам тавсифийдир. Антрепренер ташқи вазифаларни ҳал этишга қаратилган бўлиб: ташқи муҳитда фаолият юритувчи ташкилот яратиш; ташқи фаолиятдаги корхона хизматларини мувофиқлаштириш; ташқи инновациявий муҳит объектлари билан ўзаро алоқада бўлиш; янги маҳсулотни бозорда илгари суриш; янги ишланмалар ва янги маҳсулотга бўлган эҳтиёжни белгилаш шулар жумласидандир. Шунинг учун ҳам антрепренер янги маҳсулот бўлимининг раҳбари, лойиҳа бошлиғи каби лавозимларни эгаллайди. Ташкилотда антрепренерлар кам бўлади. « Интрапренер» – инновациявий бошқарувдаги яна бир муҳим шахс. Интрапренерларнинг ташкилотдаги сони нисбатан кўпроқ бўлиши лозим. Бу ички инновациявий муаммолар, ички инновациявий тадбиркорликга йўналтирилган мутахассис ва бошқарувчи. Унинг вазифаларига кўп сонли «ақлий ҳужумлар» ни ташкил этиш, янги ғояларнинг бирламчи қидируви,

ходимлар инновациявий жараёнга киришиши учун шароит яратиш ва корхона «новаторлик» корхонаси деб ҳисобланиши учун новаторларнинг етарлича сонини таъминлаш киради. Одатда, бу юқори ижодий фаолликга эга гуруҳ раҳбари. « Ғоялар генератори» – бу новаторлик ходимларнинг бошқа бир тури. Унинг тавсифий хусусиятларига қисқа муддат ичида кўп сонли оригинал таклифларни ишлаб чиқиш, фаолият соҳаси ва тадқиқот предметини ўзгартириш, мураккаб масалаларни ечишга интилиш, фикрлашдаги мустақиллик каби хислатларни киритиш мумкин. «Ғоялар генератори» сифатида фақатгина етакчи олим ва мутахассислар эмас, балки муҳандислар, малакали ишчилар, функционал хизматлар мутахассислари ҳам хизмат кўрсатиши мумкин. «Ахборот воситачилари» коммуникацион тармоқларнинг боғлама нуқталарида жойлашган бўлиб, ихтисослашган ахборотни жамлайди ва ўтказади, илмий-техник, тижорат ва бошқа хабарлар оқимларини назорат қилади. Улар энг янги билимлар ва етакчи тажрибаларни йиғади ва тарқатади, янги маҳсулот яратиш ёки корхонада ташкилий-иқтисодий ўзгаришларни амалга оширишнинг турли босқичларида ижодий фаолиятни ахборот билан таъминлайдилар. « Ишбилармон фаришталар» – таваккалчиликга эга лойиҳаларнинг инвестори сифатида чиқувчи шахслар. Одатда, бу нафақахўрлар ёки корхонанинг катта ёшдаги ходимлари. Улардан молиялаштириш манбаи сифатида фойдаланишнинг қатор устунликлари мавжуд. Уларнинг кредити анча арзон, чунки жамғармалардан фарқли равишда уларнинг харажатлари камроқдир. Ташкилот иқтисодий ўсиш даврида ишга штатдан ташқари ишчиларни қабул қилиши ҳам мумкин. Кейинчалик, иш фаолияти ҳажми қисқарганда, биринчи навбатда вақтинчалик ходимлар озод этилади. Янгиликларни ишлаб чиқаришни ташкилий технологик тайёргарликнинг асосларида инновациявий лойиҳанинг мақсадларидан бири, корхона

ҳақиқатдан ҳам юқорироқ сифатга эга бўлган янги технологик маҳсулотларни талаб қилинган миқдорда ишлаб чиқариш қобилиятига эга эканлигини потенциал ҳамкорларга исботлашдан иборатдир. Мана шундай янгиликларни корхона даражасида яратишда инновациявий лойиҳанинг асосий вазифалари қуйидагилар: • лойиҳа, инновация тури (қайта қуриш, янги технологияларни жорий этиш ва ҳ.к) асосий мақсадларини аниқлаш ва лойиҳа корхонанинг умумий мақсадларига мос тушишини исботлаш; • лойиҳани амалга оширишнинг конкрет натижаларини баён этиш (сотувлар ҳажмини Х млн сўмга ошиши, Х млн сўм миқдорида соф даромад олиш; мавжуд бозордаги корхона улушини Х фоиздан Z фоизгача ошириш ва ҳ.к); • лойиҳани амалга оширишда қўйилган мақсадларга эришиш бўйича корхона инновациявий стратегиясини танлаш; • қабул қилинган инновациявий стратегия доирасида амалга ошириш учун муайян тадбирларни белгилаш; • инновациявий лойиҳани амалга оширишда инвесторлар иштирок этишининг мумкин бўлган шаклларини белгилаш; • лойиҳани амалга ошириш натижасида корхона томонидан тақдим этиладиган маҳсулот ва хизматларнинг янги турларини белгилаш; • молиялаштириш манбаларини аниқлаш; • даражасини ҳисоблаш; • қопланишнинг тахминий муддатини аниқлаш; • инновациявий лойиҳанинг тахминий ҳаётий циклини ҳисоблаш; • мазкур лойиҳа асосида корхонанинг кейинчалик ривожланиши истиқболларини белгилаш. Мана шу юқорида таъкидланган инновациявий лойиҳа муайян бозор ва конкрет истеъмолчига йўналтирилган. Корхона бозоридаги муваффақиятнинг асоси бўлиб, товарлар ҳаётий циклини қисқартириш ва истеъмолчилар

талабаларини ўзгартириш, ҳамда рақобат курашининг кескинлашуви билан боғлиқ бўлган янгиликларни, хусусан янги турдаги маҳсулот ва хизматлар устида узлуксиз иш олиб бориш хизмат қилади. Технологияларни ривожлантиришда инновациявий лойиҳаларни ишлаб чиқишда, замонавий лойиҳалар, одатда, катта миқдордаги инвестицияларни талаб қилишни ҳисобга олиш лозим. Инвестициялар эса ҳар доим ҳам мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам инвестициялар масаласи мураккаб ҳисобланади, чунки инвестицияларга эга бўлиш учун лойиҳанинг фойдалилиги ва самарадорлигини исботлаб бериш лозим. Бунда молиялаштириш манбаси, унинг ҳажми, тўловлар даврийлиги ва миқдорини танлаш асосий ҳисобланади. Инвесторга яратилаётган лойиҳани ташкилий техникавий даражасини таҳлил килиб моҳиятини тушунтириб бериш, ҳамкорлик устунликларини намойиш этиш ва асосийси инвестор олиши кутилаётган минимал ва максимал даромадлар истиқболи тўғрисида гап юритиш лозим. Ушбу кўрсаткичларнинг барчасини шундай тақдим этиш лозимки, улар инвесторга ўз таъсирини кўрсатган ҳолда уни капитал қўйилма амалга ошириш лозимлигига ишонтирсин. Инновациявий лойиҳа етарлича тушунарли бўлиши лозим, у билан танишган ҳолда инвесторлар таклиф этилаётган дастур тўғрисида тўлиқ тушунчага эга бўлишлари ва унинг мақсадларини англаб етишлари лозим. Инновациявий лойиҳанинг таркиби ва батафсиллик даражаси янгилик дастур ўлчамлари ва у амалга ошириладиган соҳага боғлиқ бўлади. Мисол учун, қандайдир маҳсулот ишлаб чиқариш ёки ташкилий технологик инновацияни киритиш назарда тутилган бўлса, инновациявий дастурнинг пировард маҳсулоти ва бу маҳсулот бозорининг мураккаблилиги билан белгиланган батафсил режа ишлаб чиқилиши лозим. Инновациявий лойиҳанинг таркиби, шунингдек, режалаштирилаётган бозор ўлчами, рақобатдошлар мавжудлиги ва дастур натижаларини қўллаш истиқболларига боғлиқ бўлади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, янгиликларни ишлаб чиқаришни ташкилий технологик томондан инновациявий фаолият ривожланишини

замонавий босқичининг ўзига хос хусусияти йирик корхоналарда, ягона жараёнга тадқиқот ва ишлаб чиқаришни бирлаштирувчи, илмий-техник мажмуаларнинг пайдо бўлишидир. Бу «фан - ишлаб чиқариш» цикли барча босқичлари ўртасида қалин алоқа бўлишини назарда тутади. Бир бутун илмий-ишлаб чиқаришсавдо тизимларини яратилиши объектив қонуниятга асосланган, ҳамда илмий-техник тараққиёт ва корхонанинг бозор эҳтиёжлари билан белгиланган бўлади. Инновацияларни туркумлаштирувчи белгиларнинг асосийлари бу: • категория ва синф. Категория, маҳсулот ҳаётий циклининг қайси қисмида инновация амалга оширилишини аниқлайди; • корхона фаолиятининг пировард маҳсулотидаги инновациялар; • жараёнлар инновацияси – пировард маҳсулотни ривожлантириш, ишлаб чиқариш ва тарқатиш усулларига тегишли; • процедуралар инновацияси – корхона ташкилий-бошқарув тузилмасини ривожлантириш услубларига тегишли; • цикллар инновацияси – маҳсулот ҳаётий циклининг бир нечта босқичларини ёппасига ривожланиши (жараён ва процедураларнинг ўзаро фаолияти). Бундай туркумлаштириш нафақат технологиялар‚ балки процедуралар, стандартлар ва ёндашувларга ҳам нисбатан қўлланилиши мумкин. Инновацияларни туркумлаштиришнинг иккинчи белгиси бўлмиш – инновациялар синфи – у ёки бу инновация томонидан амалга оширилган ўзгаришлар қанчалик катта эканлигини тавсифлайди: ўзгартирувчи (инкрементал) инновациялар – пировард маҳсулот, жараён, ҳаётий цикл соҳаларидаги унчалик катта бўлмаган ўзгаришлар; яхшиловчи (дистинктив) инновациялар – янги технология ва ёндашувларга асосланмаган аммо анча устуворлик ва яхшиланишни таъминлайди; ёриб ўтувчи инновациялар – фундаментал янги технология ва ёндашувларга асосланган. Олдин мумкин бўлмаган ёки номаълум функцияларни янги, олдингидан

устун усулда амалга оширишга имкон беради; интеграцияловчи инновациялар – инновациялар биринчи учта синфининг ўзаро бирлашувидан фойдаланади. Интеграцияловчи инновациялар инновациявий жараённинг сўнгги босқичини амалга оширилишини таъминлайди. Ёриб ўтувчи инновациялар яхшиловчи инновациялар сонининг кўпайиши оқибатида юзага келади, яхшиловчи инновациялар пайдо бўлишига эса ўзгартирувчи инновациялар оқими сабабчи бўлади. Фойдаланиш соҳаси каби, инновацияларнинг категорияси ва синфи ҳам фаолият соҳаси, корхона ёки бўлимнинг тутган ўрнидан келиб чиққан ҳолда ўзгариши мумкин. Мисол учун, Асака автомобил заводи конвейери учун ёриб ўтувчи саналган инновация, ишлаб чиқариш бўлими учун дистинктив инновация саналаши мумкин. Корхона ичидаги барча нарса ушбу картанинг бир ёки бир нечта соҳаси доирасида инновацияларга дуч келиши мумкин. Инновациявий карта инновациялар ва уларнинг мақсадларини музокара қилишда ҳам фойдали, ҳамда ижодий жараённи яхшиловчи восита саналади. Инновациявий лойиҳаларни бошқариш технологиялари Янгиликларни ишлаб чиқаришни ташкилий технологик тайёргарлик асосларида инновациявий жараёнларни бошқариш инфратузилмасини барпо этиш масаласини тўртта йўналишга ажратган ҳолда кўриб чиқиш мумкин (1- расм).

1-расм. Инновациявий жараёнларни бошқаришнинг тузилмавий муаммолари Янгиликларни ишлаб чиқишда инновациялар технологиясини киритишни батафсилроқ кўриб чиқайлик, бугунги кунга келиб ҳар бир технологияни қуйидагича аниқлаш мумкин (1-расм). Жорий этиш – инновацияларнинг шундай технологиясики, унда инновация киритиш жараёни бевосита ишлаб чиқувчи томонидан амалга оширилади. Инновациявий хизматларнинг бутун мажмуасини талаб қилмайдиган инновациялар учун қўлланилади. Тренинг – инновацияларнинг кадрларни тайёрлаш босқичини таъминловчи технология. Махсус ихтисослашган корхоналар томонидан амалга оширилади (инкубаторлар, технологик парклар ва ҳ.к). Консалтинг – инновациявий фаолият стратегияси ва бизнесрежасини танлаш босқичини таъминловчи инновациялар технологияси. Экспертиза ва маслаҳатлар соҳасига ихтисослашган корхоналар томонидан амалга оширилади. Консалтинг, инновациявий фаолиятга иккита асосий йўналиш бўйича хизмат кўрсатади: Инновациявий жараёнларни бошқариш муаммоси Инновац ияларни бошқариш назарияс и цияларниИннова ришнингбошқа инстр ументал воси талари Мутаха ссислар тайёрла шнинг услубий т аъминоти иявийИнновац техноло гиялар Лойиҳа бошқарув объекти сифатида Инновациявий лойища бошқарув - чиларининг автоматлаштирилган иш жойлари Инноватика таълим фаолиятининг тиобъек ва субъекти дасифати Инновациявий корхонага мос тушувчи технологиялар тўплами

¾ технологик консалтинг – ташкилотнинг стратегик ва тактик мақсадларига оптимал эришиши учун технологик ва бошқарув маслаҳатлари, шунингдек‚ режалаштириш, сифатни бошқариш, сертификатлаштириш, автоматлаштирилган конструкторлик ва технологик лойиҳалаштириш, технологиялар узатиш; ¾ бизнес-консалтинг – бизнес-ғоя ва лойиҳалар экспертизаси, бизнес- режалаштириш, маркетинг, молиявий менежмент, потенциал ҳамкор ва инвесторларни излаш, инновацияларни тижоратлаштириш, шартномавий муносабатлар. Илмий асосланган ишбилармонликнинг турли жиҳатлари бўйича пуллик маслаҳатларга бўлган талаб доимий ошиши муносабати билан маслаҳат хизматларини кўрсатишга ихтисослашган корхоналар сонининг кўпайиши кузатилмоқда. Инновациявий корхона ва ишлаб чиқаришларнинг кўпчилиги йирик саноат корхоналари, илмий ёки таълим муассасалари негизида ташкил топган. Ўз фаолиятининг бошланғич босқичларида инновациявий корхона ходимлари ушбу муассасалар мутахассислари билан маслаҳатлашадилар. Аммо инновациявий корхоналар ривожланиб бориши билан мустақил фаолият юритишга киришади ва ҳар бир маслаҳат ҳам бозор муносабатларидан келиб чиққан ҳолда баҳоланади. Бундан ташқари, бошланғич ташкилотларнинг мутахассислари бошқарув ёки маркетинг соҳасидаги кўплаб саволларга жавоб бера олмасликлари ҳам мумкин. Шу билан бирга кичик инновациявий корхона ва ҳаттоки кўпгина саноат корхоналари ҳам барча соҳалар бўйича малакавий мутахассисларга эга бўла олмайди. Инновациявий соҳада амалга оширилаётган консалтинг фаолияти тажрибасини кўрсатишича, потенциал мижозлар дуч келиши мумкин бўлган муаммоларнинг кўпчилигини тизимлаштириши мумкин. Мисол учун, илмий- техник соҳа корхоналари олдида пайдо бўладиган асосий муаммоларни қуйидагича таърифлаш мумкин: маркетинг муаммолари, ходимларни

бошқариш ва бошқарувчилар малакаси, ишлаб чиқариш муаммолари, сифатни бошқариш, молиявий менежмент, қонунчилик муаммолари. Албатта, инновациявий лойиҳаларни амалга ошириш жараёнида бошқа турдаги муаммолар мавжуд эмас деб бўлмайди, лекин консалтинг хизматларини асосий қисми айнан ушбу муаммолар билан боғлиқ. Инжиниринг – инновациявий циклнинг барча босқичларини қамраб оладиган, инновацияларнинг мажмуавий технологияси (2-расм). 2-расм. Инновацияларни амалга ошириш технологиялари Инжиниринг технологияси ва у бўйича ишлаётган инжиниринг корхонаси, инновациявий лойиҳани амалга оширишда буюртмачига энг тўлиқ хизматлар тўпламини тақдим этади. Инновациявий циклнинг барча босқичларида, инжиниринг буюртманинг оптимал амалга оширилишини таъминлайди. Буюртмачига мавжуд муаммонинг битта конкрет ечимни эмас, балки ечимнинг бир нечта вариантларини таклиф этиши лозим. Ва консалтинг корхонаси каби фақатгина таклиф этиш эмас, балки буюртмачини ушбу жараёнга жалб этган ҳолда у учун энг қулай бўлган ечимни биргаликда танлаши лозим. Инжиниринг технологиясини амалга оширишнинг назарий асосида учта тизимли тамойил ётади: тескари лойиҳалаштириш; функционал тўлалик минимуми; ечимнинг иқтисодий етарлилиги. Тескари лойиҳалаштириш тамойили, тизим ишлаб чиқарилаётган маҳсулот билан эмас, балки маҳсулотларнинг хилмахиллиги билан боғлиқ Инновациялар технологияси Жорий этиш Консалтинг Тренинг Тра нсфер Инжиниринг

бўлиши, яъни тизим номаълум бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун етарлича инвариантликка эга бўлиши кераклигини белгилайди. Минимал функционал тўлалик ва ечимнинг иқтисодий етарлилиги тамойили қуйидаги ҳолатларда ечим рационаллигини таъминлайди: ¾ лойиҳани ишга тушириш босқичларининг кетма-кетлигини шакллантириш; ¾ тизим ускуналарининг миқдорий таркиби ва тузилмасини аниқлаш; ¾ ташкилий-бошқарув тузилмани танлаш; ¾ ишлаб чиқаришнинг технологик тайёргарлигини режалаштириш ва шакллантириш; ¾ имитацион моделлаштириш натижалари бўйича техникиқтисодий кўрсаткичлар самарадорлигига ўзгартишлар киритиш. Бошқача қилиб айтганда, йирик лойиҳаларни амалга оширишда, лойиҳалаштиришнинг таклиф этилган тамойиллари қуйидагича изоҳланади: лойиҳани амалга оширишнинг ҳар бир босқичида яратилаётган технологик ва дастурий-ҳисоблаш ресурслари, маҳсулотнинг иқтисодий самарали ишлаб чиқарилишини кафолатловчи, функционал тўлалик минимумига эга бўлиши лозим. Шундай қилиб, инновациявий тадбирлар вариантларини танлаш учун таққосланаётган вариантлар бўйича ўзгарувчан қиймат қисмларини ҳисобга оладиган, таққослама иқтисодий самарадорлик кўрсаткичларидан фойдаланилади. Бундай кўрсаткичларга қуйидагилар киради: ¾ келтирилган харажатлар; ¾ инновацияларга киритилган қўшимча инвестицияларнинг қопланиш муддати; ¾ инновацияларга киритилган қўшимча инвестицияларнинг самарадорлик коэффициенти.

Масалан, маҳсулот ишлаб чиқариш технологиясининг учта янги варианти ишлаб чиқилган бўлсин. Жадвал маълумотлари бўйича энг самарали вариантни ҳисоблаш керак. Келтирилган харажатлар услубини қўллаган ҳолда, қуйидаги формула бўйича таклиф этилаётган янги лойиҳаларнинг энг самарали вариантини танлаймиз: С + Е н К, (2.16) бу ерда: С – маҳсулот ишлаб чиқариш йиллик харажатлари; К – инвестициялар; Е н – иқтисодий самарадорлик коэффициенти, 0,1 га тенг деб оламиз. 1-жадвал Инновациявий технологияларни танлаш учун лозим бўлган маълумотлар Кўрсаткичлар Вариантл ар 1 2 3 Инвестициялар, млн сўм 22500 27600 19700 Бир маҳсулотга бўлган ишлаб чиқариш харажатлари минг сўм 13600 14700 13700 Ишлаб чиқаришнинг йиллик ҳажми, минг дона 700 1100 2500 1 вариант – (13600 * 700) + 0,1 * 22500 =11770 млн сўм. 2 вариант – (14700 * 1100) + 0,1 * 27600 = 18930 млн сўм. 3 вариант – (13700 * 2500) + 0,1 * 19700 =36220 млн сўм. Хулоса: таклиф этилган лойиҳаларнинг энг самарали варианти бу 1- вариант, яъни энг кам келтирилган харажатлар. Стратегияни танлаш – инновациявий фаолият муваффақиятининг кафолати ҳисобланади. Рўй бераётган ўзгаришларни олдиндан кўра билмаган корхона инқирозга учраши мумкин. Стратегия танлаш инновациявий менежментнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади.

Бозор иқтисодиёти шароитида раҳбар учун, яхши маҳсулотга эга бўлиш етарли эмас, у ўз рақобатдошларидан орқада қолиб кетмаслик учун янги технологияларнинг пайдо бўлишини диққат билан кузатиб бориши ва уларни ўз корхонасида жорий этишни режалаштириши зарур. Стратегия қарор қабул қилиш жараёни билан бирлаштирилган бўлиши мумкин. Ҳар иккала ҳолатда ҳам мақсадлар (стратегия объектлари) ва воситалар мавжуд бўлиб, улар ёрдамида қўйилган мақсадларга эришилади (қарорлар қабул қилинади). Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар асосида ишлаб чиқаришни ташкилий-техникавий даражасини таҳлил қилиш ва унинг истиқболлари Янгиликларни илгари суриш учун аниқ ифодаланган стратегия жуда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Стратегия – рақобатдошларга нисбатан мазкур корхона салоҳияти ва кучини мустаҳкамлашга қаратилган, ўзаро боғлиқ бўлган тадбирлар мажмуидир. Бошқача қилиб айтганда, стратегия - қўйилган мақсадларга эришишнинг батафсил, ҳар томонлама стратегик режалаштириш заруриятини тан олган ва уни фаол жорий этаётган корхоналар сони кундан кунга ошиб бормоқда. Бу ўсиб бораётган рақобат билан ҳам белгиланади. Рақобат курашида жон сақлаш ва ғолиб бўлиш учун фақатгина бугунги кун билан яшаш эмас, балки мумкин бўлган ўзгаришларни кўра билиш ва режалаштириш лозим. Изланишлар, тадқиқотлар ва инновациявий фаолиятнинг бошқа шаклларини ўтказиш режаларини ишлаб чиқиш стратегия танлаш билан боғлиқ. Стратегик режалаштириш иккита асосий мақсадни кўзлайди. Ресурсларни самарали тақсимлаш ва фойдаланиш . Бу «ички стратегия» деб ном олган. Капитал, технологиялар, одамлар каби чекланган ресурслардан фойдаланиш режалаштирилади. Бундан ташқари янги

тармоқларда корхоналарни харид қилиш, исталмаган тармоқлардан чиқиб кетиш, корхоналар самарали «портфелини» танлаш амалга оширилади. Ташқи муҳитга мослашиш . Ташқи омиллар (иқтисодий ўзгаришлар, сиёсий омиллар, демографик вазият ва ҳ.к) ўзгаришига самарали мослашишни таъминлаш вазифаси қўйилади. Стратегик режалаштириш кўп сонли тадқиқотларни амалга ошириш, маълумотларни йиғиш ва таҳлил этишга асосланади. Бу бозор устидан назоратни йўқотмасликка имкон беради. Бунда замонавий шароитлар тезкор тарзда ўзгаришини ҳам ҳисобга олиш лозим. Демак, стратегия шундай бўлиши керакки, лозим бўлганда уни йўққа чиқариш мумкин бўлсин. Стратегияни ишлаб чиқиш корхона умумий мақсадини ифодалашдан бошланади. У ҳар бир инсонга тушунарли бўлиши керак. Мақсад қўйилиши корхонанинг ташқи муҳит, бозор ва истеъмолчилар билан ўзаро алоқаларида муҳим роль ўйнайди. Корхонанинг умумий мақсади қуйидагиларни ҳисобга олиши лозим: ¾ корхона фаолиятининг асосий йўналиши; ¾ ташқи муҳитдаги иш тамойиллари (савдо тамойиллари; истеъмолчига муносабат; бизнес алоқаларни юритиш); ¾ корхона маданияти, унинг анъаналари, иш муҳити. Мақсадни танлашда қуйидаги иккита жиҳатни ҳисобга олиш лозим: корхона мижозлари кимлар ва у қандай эҳтиёжларни қондириши мумкин. Умумий мақсад қўйилгандан сўнг, стратегик режалаштиришнинг иккинчи босқичи – мақсадларни конкретлаштиришга ўтилади. Мисол учун, қуйидаги асосий мақсадлар қўйилган бўлиши мумкин: ¾ даромадлилик; ¾ бозорлар (савдолар ҳажми, бозор улуши, янги линияларни жорий этиш); ¾ иш унумдорлиги; ¾ маҳсулот (ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми, янги товарларни ишлаб чиқариш ёки айрим моделларни ишлаб чиқаришни тўхтатиш ва б.);

¾ молиявий ресурслар (капитал ҳажми ва тузилмаси; шахсий ва қарз капиталининг нисбати; айланма капитал ҳажми ва б.); ¾ ишлаб чиқариш қувватлари, бино ва иншоотлар; ¾ ИТТКИ ва янги технологияларни жорий этиш. Асосий кўрсаткичлар, технологик тавсифлари, қиймати, жорий этиш муддатлари; ¾ ташкил этиш – ташкилий тузилма ва фаолиятдаги ўзгаришлар; ¾ инсон ресурслари (улардан фойдаланиш, ҳаракати, ўқитиш ва ҳ.к; ¾ ижтимоий масъулият. Муайян жамият эҳтиёжларини қондириш учун маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашган рақобатбардош ишлаб чиқариш субъекти (корхона, фирма), ҳар бир муайян вақт оралиғида, техниканинг учта – кечаги, бугунги ва эртанги (истиқболли) – авлодига мансуб товар устида фаолият юритиши лозим. Техниканинг ҳар бир авлоди ўз ривожланишида муайян ҳаётий циклни босиб ўтади. Корхона t 1 дан t 3 га қадар бўлган вақт оралиғида, бир-бирини кетма-кет ўрнини босувчи техниканинг учта А, В, С авлоди устида иш юритсин. В маҳсулотни ишлаб чиқариш бошланиши ва ўсиши босқичида (t 1 давр) уни ишлаб чиқариш харажатлари катта, талаб эса кичик, бундай ҳолат уни кўзланган ҳажмда ишлаб чиқаришни чеклайди. Бир вақтнинг ўзида А маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажми етарлича катта, С маҳсулот эса умуман ишлаб чиқарилмайди. В авлод маҳсулотини ишлаб чиқариш барқарорлашуви босқичида (t 2 давр, тўйиниш, балоғат ва стагнация босқичлари) унинг технологияси тўлиқ ўзлаштирилган; талаб етарлича катта. Бу ушбу маҳсулотни максимал ҳажмда ишлаб чиқариш ва ундан энг катта даромад олиш давридир. А маҳсулотни ишлаб чиқариш пасайган ва яна тушиб бормоқда («б» диаграмма). Ушбу функциялар бажарилишини янада самарали таъминловчи, техника янги авлодининг (С маҳсулот) пайдо бўлиши билан, В маҳсулотга бўлган талаб пасайишини кузатиш мумкин (t 3 давр) – уни ишлаб чиқариш ҳажми ва у олиб келаётган даромад қисқаради («в» диаграмма), техниканинг А авлоди эса умуман йўққа чиқади.

Корхона умумий даромадининг барқарор миқдори, бир-бирини ўрнини босувчи маҳсулотлар (техника авлодлари) ўртасида кучларни тўғри тақсимланиши билан таъминланиб турибди. Корхона фан-техника сиёсатини шакллантириш ва амалга оширишдан мақсад, айнан шундай тақсимотга эришишдир. Ушбу сиёсатни оптималлаштириш, бир-бирини ўрнини босувчи ва ўзаро рақобатдош техника авлодларининг техник ва технологик имкониятлари тўғрисида маълумотга эга бўлишни талаб қилади. У ёки бу техник ечимни ўзлаштириш жараёнида, унинг жамият эҳтиёжларини қондириш қобилияти ва иқтисодий тавсифлари ўзгариб боради, айнан шу ҳолат техника авлодлари ривожланишининг циклик характерини белгилаб беради. расм. Бир-бирини ўрнини босувчи маҳсулотларни (А,В,С) ишлаб чиқариш цикллари а) б) в) В 2-расм. Турли вақт давомида корхона маҳсулот ишлаб чиқариш тузилмасининг диаграммалари: а) t 1 давр; б) t 2 давр; в) t 3 давр Аммо, корхонанинг рақобатдош фан-техника сиёсатини шакллантиришдаги асосий ҳолат шундан иборатки, маҳсулотни ривожлантириш ва ўзлаштириш учун маблағ қўйиш, бозордаги мустаҳкам ўрин сифатидаги реал самара олишдан анча олдин амалга оширилиши лозим. Шунинг учун ҳам, фан-техника сиёсатни стратегик режалаштириш, техника ҳар бир авлодига нисбатан унинг ҳаётий циклини барча даврларидаги ривожланиш тенденцияларини аниқлаш ва прогноз қилишни талаб этади. А В А С С В

Ўзлаштириш учун таклиф этилаётган техника авлоди қачон ўз ривожланиш чўққисига чиқиши, қачон уни тўлиқ қувватда ўзлаштириш ва қачон ишлаб чиқаришни тўхтатиш лозимлигини аниқ билиш керак. Олимлар ва мутахассисларнинг тадқиқотлари асосида хулоса қилиш мумкинки, ушбу цикллар ўртасида, вақт оралиғи орқали қандайдир статистик алоқа мавжуд. Ушбу вақт оралиғи техник қарор пайдо бўлиши (ёки техник ғояни расмийлаштириш, рўйхатга олиш ва ҳ.к) ва ушбу ғояни саноатда максимал ҳажмда қўллаш ўртасида жойлашган бўлади. Ушбу муносабат туфайли корхонанинг фан-техника сиёсати (ФТС) фан ва техника ривожланишининг миллий ва жаҳон тенденцияларини батафсил кузатиб бориши керак. Ушбу вазифани муваффақиятли уддалаш учун ахборот оқимларини таҳлил қила олиш керак бўлади. Фан ва техника ривожланишининг миллий ва жаҳон тенденцияларини ахборотлар массиви таҳлили асосида аниқлашнинг мавжуд услубий аппаратини қуйидагича тавсифлаш мумкин: Тузилмавий-морфологик таҳлил услуби. Ушбу услуб предмет соҳасининг ички таркибини аниқлаш, янги ишланмалар (ғоялар, техник қарорлар ва ҳ.к) пайдо бўлишини қайд қилиш учун лозим, бу эса ФТС стратегиясини тармоқ ости даражасида шакллантириш имконини беради. Нашрий фаоллик тавсифларини аниқлаш услуби. Ушбу услубнинг ўзига хослиги, ахборот оқими циклик ривожланишга бўйсунган ҳолда тизим каби фаолият юритиши билан боғлиқ; ушбу циклларни кузатган ҳолда, предмет соҳаси у ёки бу мамлакатда ҳаётий циклнинг қайси босқичида турганлигини билиб олиш мумкин. Бу эса тармоқ даражасида ФТСни шакллантириш бўйича тўғри тавсиялар бериш имконини туғдиради. Аналог-патентлар услуби. Унинг моҳияти шундаки, корхоналар чет элда фақатгина амалий аҳамиятга эга ғояларни патентлайдилар. Шунинг учун аналог-патентлар

қуввати тез ўсиб бораётган йўналишларни аниқлаган ҳолда, етакчи корхоналарнинг ишлаб чиқариш салоҳиятини ривожлантириш борасидаги фаолият йўналишларини аниқлаш мумкин. Атамали (терминологик) ва лексик таҳлил услуби Атамали таҳлил, тадқиқотчилар томонидан бошқа билим соҳаларидаги ғоялардан фойдаланишида атамалар аппаратининг ўзгариши содир бўлади деган фикрга асосланган. Бу бошқа ҳеч қандай услублар билан кузатилмайдиган, йирик тузилмавий силжишлар билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам атамали таҳлил инновацияларни бошланғич босқичларда аниқлаш ва кутилаётган ўзгаришлар йўналишларини прогноз қилиш имконини беради. Матнларнинг лексик таҳлили атамали таҳлилга ўхшаш, уларнинг фарқи шундаки унда муайян атамалар эмас, балки сўз бирикмалари (лексик бирликлар) кўриб чиқилади. Кўрсаткичлар услуби Бу услуб, ҳар бир техник тизим, фан-техника тараққиёти муносабати билан такомиллашиб борадиган (бу ҳолат тегишли ҳужжатларда ҳам ўз аксини топади) кўрсаткичлар тўплами билан тасвирланишига асосланган. Техник тизимлар кўрсаткичларининг динамик тавсифларини ўрганган ҳолда, жаҳон ва миллий амалиётда мавжуд бўлган тенденциялар тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлиш мумкин. Фан-техника сиёсатини шакллантириш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш учун бошланғич ахборот тайёрлашнинг умумий кетма-кетлиги бир нечта блоклардан иборат бўлади. Биринчиси – соҳанинг морфологик туркумланишини ишлаб чиқиш. Бундай туркумлаштириш жадвал шаклида бўлиб, унда ишлаб чиқаришнинг технологик (техник) занжири муайян жиҳатлар (жараён, фаолият тамойили, фойдаланиладиган материаллар ва ҳ.к) бўйича элементларга ажратилган. Бунда ҳар бир элемент учун амалга оширишнинг мумкин бўлган муқобил усуллари рўйхати шаклланади. Энг соддалаштирилган кўринишда морфологик туркумлаштириш, ажратиш

жиҳатларининг вариантлари ўртасида исталган бирлашмалар бўлиши мумкин бўлган жадвал шаклида бўлади. Иккинчи блок – предмет соҳа, мисол учун кашфиётлар халқаро туркум атамалари, саҳифаловчисини ишлаб чиқиш. Саҳифаловчи бир қатор саҳифалардан иборат бўлиб, улар бўйича турли манбалардан қизиқтирувчи муаммолар бўйича ҳужжатлар танлови амалга оширилади. Тегишли тарзда учинчи, тўртинчи ва бешинчи блоклар – бошланғич ахборотни излаш; олинган натижалар таҳлили; қарор қабул қилувчи шахслар учун корхоналар фантехника сиёсатини шакллантириш бўйича тавсияларни аниқлаш. Олиб борилган тадқиқотлар ва улар туфайли олинган натижалар техника авлодларини ривожланиши ва алмашиниши вақтини топиш, кўзланаётган тенденцияларни аниқлаш, фантехника сиёсатини оптималлаштириш мақсадида техника ва технологиялардаги кейинчалик ўзгаришларни прогнозлаш имконини беради. Буларнинг барчаси инвестициявий сиёсат ва ресурс қўйилмаларини режалаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади. Б о з о р кучли бошқа корхона томонидан сотиб олиниши етакчи кетидан юриш стратегияси Интенсив ИТТКИ, технологик етакчилик и ў р и н ожиз бизнесни қўлл бўлиши ожиз рационаллаштири ш қулай «таваккал» лойиҳани ташкил этиш кучли д қулай рационаллаштириш технологияниқўллашнинг а ? фойдали г сощаларини излаш Технологик ўрин

3-расм. Инновациявий стратегияни танлаш йўналишлари Бозордаги мавқеини ҳисобга олган ҳолда (бозорни назорат қилинадиган улуши ва уни ривожланиш динамикаси, молиялаштириш ва хом-ашё ресурсларига эга бўлиш, рақобат курашидаги етакчи ёки эргашувчи ўрнини эгаллаши) инновациявий стратегияни танлаш йўналишлари қуйидаги кўринишдаги схемада кўрсатилиши мумкин (3-расм). Стратегияни танлаш, мақсад сари ажратилган ҳар бир йўналиш бўйича амалга оширилади. Танловнинг соддалаштирилган модели Бостон маслаҳат гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган ва у бозордаги улуш ҳамда тармоқдаги ўсиш суръатидан келиб чиққан ҳолда стратегия танлаш учун мўлжалланган (1 жадвал). 1 жадвал С тратегияни танлаш Ўсиш суръатлари Боз ордаги улуш Юқори Паст Юқори Юлдуз ? Паст Сигир Ит Ушбу моделга мувофиқ, бозорнинг катта улушини эгаллаган ва тез ўсувчи тармоқларда фаолият юритаётган корхоналар (юлдузлар), ўсиш стратегиясини танлаши лозим. Барқарор тармоқларда юқори ўсишга эришган корхоналар чекланган ўсиш стратегиясини танлайди. Уларнинг асосий мақсади – ўз ўрнини ушлаб туриш ва фойда олиш. Паст суръатлар билан ўсувчи тармоқларда кичик улушга эга бўлган корхоналар эса, ортиқчасини олиб ташлаш стратегиясини танлашади (2-жадвал). 2-жадвал Маҳсулот - бозор матрицаси Кўрсаткичлар Ҳозирги кунда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот,% Ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга боғлиқ бўлган янги маҳсулот, % Мутлақо янги маҳсулот,% Мавжуд бозор 90 60 30 Янги, аммо мавжуд бозорга боғлиқ бозор 60 40 20 Мутлақо янги бозор 30 20 10

Тез ўсувчи тармоқларда ўз ўрнини мустаҳкамламаган корхоналардаги вазият қўшимча таҳлилни талаб этади. Стратегиялар вариантларини танлашда, корхона маҳсулот/бозор матрицасидан фойдаланиши мумкин. Бирор стратегияни қабул қилишда раҳбарият қуйидаги 4 омилни ҳисобга олиши лозим: Таваккалчилик. Ҳар бир қабул қилинаётган қарор учун таваккалчиликнинг қандай даражаси мумкинлиги. Олдинги стратегиялар ва уларнинг натижаларидан хабардор бўлиш, янги стратегияларни муваффақиятлироқ ишлаб чиқишга ёрдам беради. Вақт омили. Кўпгина ҳолларда яхши ғоялар ўз вақтида таклиф этилмаганлиги учун муваффақиятга эришмайди. Корхона эгалари. Стратегик режа корхона менежерлари томонидан ишлаб чиқилади, аммо айрим ҳолларда корхона эгалари уни ўзгартиришга мажбур қиладилар. Корхона раҳбарияти буни эътиборга олиши лозим. Стратегия ишлаб чиқиш уч йўл билан амалга оширилади: юқоридан пастга, пастдан юқорига ва маслаҳатчи корхона ёрдамида. Биринчи ҳолатда стратегик режа корхона раҳбарияти томонидан ишлаб чиқилади ва буйруқ сифатида қуйи поғоналарга етказилади. «Пастдан юқорига» усулида ҳар бир бўлим (маркетинг хизмати, молиявий бўлим, ишлаб чиқариш бўлинмалари ва ҳ.к) ўз ваколати доирасида, стратегик режани тузиш бўйича ўз тавсияларини ишлаб чиқади. Кейинчалик ушбу тавсиялар раҳбариятга етказилади ва улар умумлаштирилиб жамоада муҳокама қилинади. Бу корхона бўлимларида йиғилган тажрибадан самарали фойдаланиш имконини беради. Шунингдек, корхона ташкилотни ўрганиш ва стратегия ишлаб чиқиш учун маслаҳатчилар хизматларидан фойдаланиши ҳам мумкин.

Адабиётлар : 1. K аримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995, 273 бет . 2. Каримов И . А . Қишлоқ хўжалиги тараққиёти - тўкин ҳаёт манбаи .– Т .: Ўзбекистон , 1998, 22 бет . 3. Каримов И . А . Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш энг муҳим вазифа . – Т .: Ўзбекистон , 2000 йил . 4. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Т .: Ўзбекистон , 2011, 125 бет . 5. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 56 бет . 6. Каримов И . А . Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан , олиб бораётган ислоҳотларни , иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш , хусусий мулкчилик , кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир . Ҳалқ сўзи , 2016 йил 16 январь . 7. Мирзиёев Ш . М . Т a нқидий т a ҳлил , қ a тъий т a ртиб - интизом в a ш a хсий ж a вобг a рлик – ҳ a р бир р a ҳб a р ф a олиятининг кунд a лик қоид a си бўлиши кер a к , Х a лқ сўзи , 2017 йил , 16 янв a р . 8. Мирзиёев Ш . М . Ризқ - рўзимиз бунёдкори бўлг a н қишлоқ хўж a лиги ходимл a ри меҳн a тини улуғл a ш , соҳ a ривожини янги босқичг a кўт a риш – a сосий в a зиф a миздир , Х a лқ сўзи , 10.12.2017 йил 9. Мирзиёев Ш . М . Ўзбекистон Республик a си Президенти Ш a вк a т Мирзиёевнинг Олий М a жлисг a Мурож aa тном a си , Х a лқ сўзи , 22.12.2017 йил

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни амалга оширишда инвестициялар ва улардан самарали фойдаланиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Қишлоқ хўжалигида инновацион лойиҳалар ишлаб чиқиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг иқтисодий самарадорлиги

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятнинг илмий асослари