Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг иқтисодий самарадорлиги - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг иқтисодий самарадорлиги

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

229 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг иқтисодий самарадорлиги Режа: 1. Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятга киритилган инвестициялар самарадорлиги 2. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фаолият самарадорлигини баҳолаш 3. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялардан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари

Ўқув мақсади: Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятга киритилган инвестициялар самарадорлиги ва уни баҳолаш ҳамда фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўлларини ўрганишдан иборат. Таянч иборалар: Самара, самарадорлик, иннавацион технологиялар долзарблиги, киритилган инвестиция, технологик янгилик, мелорация, жамғарма, хорижий инвестор, эксперт, маслаҳатчи, интеграл самара, дискотлаш услуби, рентабеллик меъёри, интелуктуал мулк, ислоҳот. Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятга киритилган инвестициялар самарадорлиги Мамлакатимизда иқтисодиётни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш бўйича кенг кўламли ислоҳотларни амалга оширишда биринчи навбатда ички имкониятлардан фойдаланишга харакат қилинмоқда. Хусусан, иқтисодиётни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш бўйича амалга оширилаётган йирик ва стратегик инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришда давлат бюджетининг ҳам аҳамияти юқори бўлмоқда. Иқтисодиётдаги таркибий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, корхоналарнинг инвестицион фаолиятини янада жонлантириш, хорижий инвестицияларни, аввало тўғридан- тўғри хорижий инвестицияларни кенг жалб қилиш ва улардан самарали фойдаланиш ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта қуроллантириш, янги иш ўринларини шакллантириш ва шу асосда миллий иқтисодиётимизнинг барқарор ва жадал ривожланишини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилга инвестицион дастури ҳақида”ги ПҚ-1213 сонли Қарори имзоланди. Ушбу қарор билан тасдиқланган дастур асосидаги капитал қўйилмаларни молиялаштириш манбалари таркибида давлат бюджети ва бюджетдан ташқари фондларнинг аҳамияти юқори бўлмоқда ( 1-жадвал). 1-жадвал

Ўзбекистон Республикасида 2014 йилги инвестицион дастурида кўзда тутилган капитал қўйилмаларининг асосий 31 параметрлари № Молиялаштириш манбаларининг номлари 2014 йилги прогноз, миллиард сўм Жамига нисбатан фоизда Капитал қўйилмалар, жами 18220,3 100 1. Марказлаштирилган инвестициялар 3819,8 20,9 1.1. Давлат бюджети маблағлари 825,0 4,5 1.2. Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш фонди 92,9 0,5 1.3. Бюджетдан ташқари фондлар маблағлари 654,9 3,5 1.4. Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси (сўм эквивалентида) 1372,2 7,5 1.5. Хукумат кафолатлари асосидаги хорижий инвестициялар (сўм эквивалентида) 874,7 4,8 2. Марказлаштирилмаган инвестициялар 14400,5 79,1 2016 йилда технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатларнинг 45,9 фоизи (1180,0 млрд. сўм) такилотнинг ўз маблағлари ҳисобидан, 12,2 фоизи (314,9 млрд. сўм) хорижий капитал, 6,1 фоизи (157,3 млрд. сўм) тижорат банклари кредитлари, 35,7 фоизи (919,1 млрд. сўм) бошқа маблағлар ҳисобидан молиялаштирилган.

2016 йилда молиялаштириш манбалари бўйича технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатлар Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, 2014 йилги инвестицион дастурда белгиландан капитал қўйилмаларнинг умумий хажми 18220,3 миллиард сўмни ташкил қилиб, унинг 20,9 фоизи марказлаштирилган инвестицияларга тўғри келади. 3819,8 миллиард сўмлик марказлаштирилган инвестицияларнинг 825 миллиард сўмлик қисми давлат бюджетидан молиялаштирилади. Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш давлат дастури ижросини таъминлаш бўйича 2011 йилда ҳам изчил давом эттириш мақсадида Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш фондидан мелиорация тармоқларини реконструкция қилиш, таъмирлаш ва қувурларни тозалаш тадбирларини амалга ошириш ҳамда тегишли ускуналарни сотиб олиш учун 92,9 миллиард сўм маблағ ажратилиши режалаштирилган. Ушбу фонд маблағлари ҳисобидан амалга ошириладиган лойиҳалар тўғрисидаги маълумотлар 2- жадвалда келтирилган.

Ушбу фонд маблағларининг сарф-харажатлари йўналишларидан кўриниб турибдики, жами маблағларининг 70,7 фоизи мелиоратив объектларни қуриш ва таъмирлаш лойиҳаларига сарфланмоқда. Ушбу йўналишдаги лойиҳалар коллекторларни қуриш ва таъмирлаш, ёпиқ горизонтал дренаж тармоқларини қайта тиклаш, мелиоратив насос станцияларни қуриш ва таъмирлашни кўзда тутади ( 2-жадвал). 2-жадвал Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш фонди маблағларининг сарфланиши (миллион сўм.) № Маблағлардан фойдаланиш йўналишлари Қиймати Жамига нисбат ан фоизда 1. Мелиоратив объектларни қуриш ва таъмирлаш 65811,0 70,7 2 . Сув хўжалигини қуриш ва эксплуатация қилиш ташкилотларининг моддийтехник базасини мустаҳкамлаш 27165,0 29,3 Жами 92976,0 100 Ўзбекистон Республикасининг 2009-2012 йилларга мўллжалланган Инқирозга қарши чоралар дастурининг самарали ижросини таъминлашда Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси алоҳида аҳамият касб этади. Жамғарманинг асосий вазифалари: • давлат ва хўжалик юритувчи субъектлар, шу жумладан, тижорат банклари, хорижий жамғарма ва инвесторлар ҳамда бошқа манфаатдор тузилмаларнинг молиявий маблағларини жамлаш; • иқтисодиётни ривожлантириш, ишлаб чиқаришни таркибий жиҳатдан ўзгартириш ва модернизация қилиш борасида устувор вазифаларни амалга

ошириш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган ғоят муҳим лойиҳаларни молиялаштириш; • стратегик муҳим аҳамиятга эга бўлган корхоналар, аввало иқтисодиётнинг базавий тармоқлари корхоналарини янгилаш ва техник жиҳатдан қайта қуроллантириш дастурларини кредитлаш; • ёқилғи-энергетика комплекси, кимё саноати, машинасозлик ва рангли металлургия тармоқларини техникавий қайта қуроллантиришга ҳамда ишлаб чиқариш суръати ва ҳажмини оширишга йўналтирилган лойиҳаларнинг молиялаштирилишини таъминлаш; • биринчи навбатда етарлича ривожланмаган минтақаларда ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш инфратузилмасини шакллантириш бўйича ижтимоий жиҳатдан муҳим аҳамиятга молик, истиқболли миллий давлат дастурлари ва лойиҳаларини молиялаштириш; • мамлакатимизнинг халқаро коммуникациялар тармоғига интеграциялашуви учун шарт-шароитлар яратадиган, халқаро транспорт йўлаклари ва жаҳон бозорларига энг қисқа йўл билан чиқишни таъминлайдиган транспорт ҳамда телекоммуникация инфратузилмаларини модернизация қилиш ва ривожлантиришни молиялаштириш; • ҳалқаро молия институтлари, мамлакатимиз ва хорижий давлатлардаги кредит муассасалари билан лойиҳаларнинг ҳамкорликда молиялаштирилишини ташкил этишни таъминлаш ҳисобланади. Тикланиш ва тараққиёт жамғармасининг ташкил қилиниши реал секторнинг таянч тармоқларини модернизация қилиш ва техник қайта қуроллантириш, самарали таркибий ислоҳотларни амалга ошириш ва инвестиция сиёсатини молиявий таъминлашнинг мустаҳкам манбалари шаклланишига олиб келди. Айниқса, ушбу жамғарма Инқирозга қарши чоралар дастурида белгиланган чоратадбирларнинг самарали ижросини таъминлашда алоҳида аҳамият касб этмоқда. Буни қуйидаги жадвал маълумотларидан кўришимиз мумкин. Маълумки, иқтисодий ўсишни таъминлашда инвестициялар ҳажми ва уларнинг архитектураси муҳим

аҳамият касб этади. Шуларни инобатга олган ҳолда, Президентимиз томонидан мамлакатимиз иқтисодий сиёсати истиқболини белгилаб беришда устувор йўналишлардан бири сифатида инвестицияларни кенг жалб этиш, айниқса, хорижий инвесторлар учун янада қулай шароитларни яратишга эътибор қаратилмоқда Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фаолият самарадорлигини баҳолаш Ўзбекистон капитални импорт қилувчи мамлакат сифатида жаҳон майдонига чиқар экан, бир қатор муайян манфаатларни кўзлайди. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида мамлакатга хориждан янги технологиялар, ускуналар, “ноу-хау” ни олиб киришга, чет эллик мутахассислар, экспертлар ва маслаҳатчиларни жалб қилиш орқали маҳсулот сифати ва ишчи кучи малакасини оширишга эришиш мумкин. Шунингдек, хориж сармоялари ишлаб чиқаришни рағбатлантиради, қўшимча иш ўринларига эга қилади, янги техника ва технологияларни иқтисодиёт тармоқларига олиб киради, мамлакат иқтисодиётининг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашувига ёрдам беради. Бозор иқтисодиёти шароитларида инновацияларни амалга ошириш самарасини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Аммо, ўтиш иқтисодиёти учун ҳам у етарлича муҳим ҳисобланади. Ҳисобга олинадиган натижа ва харажатларга боғлиқ ҳолда самаранинг қуйидаги турлари фарқланади (1-жадвал). 1- жадвал Самара тури Омиллар ва кўрсаткичлар 1.Иқтисодий Кўрсаткичлар, инновацияни амалга ошириш билан белгиланадиган қиймат ифодасига эга барча натижалар ва харажатларни ҳисобга олади. 2. Илмий-техник Янгилик, оддийлик, фойдалилик, дидга мослик, ихчамлик. 3.Молиявий Кўрсаткичларни ҳисоблаш молиявий

кўрсаткичларга асосланади. 4. Ресурс Кўрсаткичлар, ишлаб чиқариш ҳажми ва у ёки бу ресурс турининг истеъмолига инновациянинг таъсирини кўрсатади. 5.Ижтимоий Кўрсаткичлар, инновацияни амалга оширишнинг ижтимоий натижаларини ҳисобга олади. 6.Экологик Шовқин, электрмагнит майдон, ёруғлилик, вибрация, зарарли газлар, оғир металлар. Кўрсаткичлар, инновациянинг атроф муҳитга бўлган таъсирини ҳисобга олади. Натижа ва харажатларни ҳисобга олишнинг вақт даврига боғлиқ ҳолда, жорий давр самараси ва йиллик самара кўрсаткичлари фарқланади. Қабул қилинган вақт даврининг давомийлиги қуйидаги омилларга боғлиқ бўлади: ¾ инновациявий давр давомийлиги; ¾ инновация объектларининг хизмат муддати;  бошланғич ахборотнинг ишончлилиги даражаси;  инвесторлар талаблари. Маълумки, самарадорликни баҳолашнинг умумий тамойили самара (натижа) ва харажатларни таққослашга асосланади. Ушбу нисбат ҳам натурал, ҳам пул катталикларида ифодаланган бўлиши ва бунда бир хил вазият учун самарадорлик кўрсаткичлари турлича бўлиши мумкин. Аммо, асосийси «ишлаб чиқаришдаги самарадорлик – бу доимо нисбат» эканлигини билиш муҳимдир. Умуман олганда, инновацияларнинг энг қулай вариантини танлаш ва иқтисодий самарадорлигини аниқлаш муаммоси, бир томондан, инновациялардан фойдаланишдан олинадиган пировард натижанинг, уларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш харажатларидан юқори бўлишини, иккинчи томондан эса, олинган натижаларни бошқа ўхшаш инновациялардан олиниши мумкин бўлган натижалар билан таққослашни талаб қилади. Тезлаштирилган амортизацияни амалга оширувчи корхоналарда, тўғри вариантни тезда танлаш ва баҳолашга айниқса кескин зарурият пайдо бўлади.

Натижаларни харажатлар билан таққослашга асосланган инновациялар самарасини ҳисоблаш услуби, янги ишланмалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқлиги тўғрисида қарор қабул қилиш имконини беради. Инновацияларнинг умумий иқтисодий самарадорлигини баҳолаш учун қуйидаги кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилиши мумкин: 1. Интеграл самара (С инт ) – бошланғич йилга олиб келинган, яъни дисконтланган, ҳисоб даври натижалари ва инновациявий харажатларининг айирмаси катталигидир. С инт  ∑ Т х ( Нt  Х t ) *  t, (13.1) t  0 Бу ерда: Т ҳ – ҳисоб йили; Н t – t-йилдаги натижа; Х t – t-йилдаги инновациявий харажатлар; t – дисконтлаш коэффициенти. Интеграл самара, шунингдек, соф дисконтланган даромад, соф келтирилган қиймат, соф келтирилган самара деб ҳам номланади. 2. Инновациялар рентабеллиги индекси J r . Дисконтлаш услуби – турли вақтда амалга оширилган харажат ва даромадлар услуби, маблағ кам бўлганда инновацияларга маблағ қўйиш йўналишини танлаш имконини беради. Ушбу услуб, қаттиқ чегараланган бюджетдан молиялаштириладиган ташкилотлар учун фойдали ҳисобланади. Бундай вазиятларда, барча мавжуд бўлган инновация вариантларини, уларнинг рентабеллиги пасайиши бўйича тартибга солиш таклиф этилади. Рентабеллик кўрсаткичи сифатида эса рентабеллик индексидан фойдаланиш мумкин. У шунингдек, даромадлилик индекси ва фойдалилик индекси деб ҳам аталади. Рентабеллик индекси – битта даврга олиб келинган даромадлар ва инновациявий харажатларнинг нисбатидир. Рентабеллик индекси қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: Tp ∑ Д j *  t

J R  , (13.2) ∑ Kt *  t t  0 Бу ерда: J r – рентабеллик индекси; Д j – j-даврдаги даромад; K t – t-даврдаги инновацияларга оширилган капитал қўйилмалар ҳажми. Келтирилган ифода нисбатида инновацияларни амалга оширишнинг бошланишига келтирилган даромадлар катталиги, маҳражида эса инвестициялаш жараёнининг бошига нисбатан дисконтланган, инновацияларга киритилган инвестициялар катталиги ўз аксини топган. Ёки бошқача қилиб айтганда, бу ерда тўлов оқимларининг даромад ва инвестициявий қисмлари таққосланади. Рентабеллик индекси интеграл самара билан яқиндан боғлиқ, агарда интеграл самара Э инт мусбат бўлса, унда рентабеллик индекси J r >1 ва аксинча. J r >1 бўлганда инновациявий лойиҳа самарали ҳисобланади. Акс ҳолда, яъни J r <1 бўлганда - самарасиз. Маблағлар чекланганлиги ва танқислиги шароитида, рентабеллик индекси юқори бўлган инновациявий лойиҳалар устуворликга эга бўлиши керак. 3. Рентабеллик меъёри Е р – бу дисконтнинг шундай меъёрики, унда муайян йиллардаги дисконтланган даромадлар катталиги инновациявий қўйилмаларга тенг бўлади. Бунда инновациявий лойиҳанинг даромад ва харажатлари ҳисоб вақтига келтирилиш йўли билан топилади. T Д t t , (13.3) Д ∑ t  1 (1  Ep ) ёки К  ∑ T К t t (13.4) t  1 (1  Ep) Ушбу кўрсаткич муайян инвестициявий қарорнинг, дисконт ставкаси билан ифодаланадиган даромадлилик даражасини бошқачароқ тавсифлайди.

Рентабеллик меъёри кўрсаткичи шунингдек, даромадлиликнинг ички меъёри, фойданинг ички меъёри, инвестицияларни қайтариш меъёри деб ҳам аталади. Хорижда, рентабеллик меъёри, инвестициялар миқдорий таҳлилининг биринчи қадами сифатида кўп қўлланилади. Кейинчалик таҳлил қилиш учун, даромадлилик ички меъёри 15-20 %дан кам бўлмаган инновациявий лойиҳалар танланади. Рентабеллик меъёри таҳлилий тарзда, инновациялар ҳаётининг иқтисодий муддатида ҳисобланган интеграл самара нолга тенг бўлишини таъминловчи, рентабелликнинг чегаравий қиймати сифатида аниқланади. Олинган Е р катталигини инвестор томонидан талаб қилинадиган рентабеллик меъёри билан таққосланади. Инновациявий қарорни қабул қилиш тўғрисидаги масала, Е р қиймати инвестор талаб қилган катталикдан паст бўлмаган тақдирдагина кўриб чиқилиши мумкин. Агарда инновациявий лойиҳа банк ссудаси ҳисобига тўлиқ молиялаштирилса, унда Е р банк фоиз ставкасининг мумкин бўлган максимал даражасини кўрсатади, фоиз ставкасининг ушбу даражадан юқори бўлиши лойиҳани самарасиз қилади. Бошқа манбалардан молияаштиришга йўл қўйилганда эса, Е р -нинг қуйи чегараси, аванс капитали қийматига тенг бўлади. Ўз навбатида, аванс капитали, ундан фойдаланиш учун олинадиган тўловнинг ўртача арифметик катталиги сифатида ҳисобланиши мумкин. Шартли масалани кўриб чиқамиз. Йирик кашфиётни амалга ошириш учун узоқ муддатли кредитлар, акциялар ва давлат бюджети маблағларини жалб этишга тўғри келди. Молиялаштириш манбаларининг улуши ва уларга бўлган йиллик тўловлар мисоли 2-жадвалда келтирилган. 2- жадвал Молиялаштириш манбалари Улуши, % Йиллик тўловлар, % Узоқ муддатли кредитлар 40,0 12,0 Акциялар 40,0 15,0 Бюджет маблағлари 20,0 - Жами 100,0

Min Е р -дан иборат аванс капиталининг қиймати (12 * 40 + 15 * 40) = 10,8% ёки 0,011га тенг бўлади. Қопланиш даври Т о инвестициялар самарадорлигини баҳолашнинг энг кенг тарқалган кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. Амалиётда фойдаланиладиган «капитал қўйилмаларни қопланиш муддати» кўрсаткичидан фарқли равишда, у ҳам даромадга эмас, балки инвестициявий маблағлар ва пул оқимларини дисконтлашга асосланади. Мaмлaкaтимиздaги мавжуд ички рeсурслaримиз кўлaмини кeнгaйтириш бoрaсидa Тиклaниш вa тaрaққиёт фoндининг рoлини кучaйтириш ғoят муҳим ўрин тутaди. Ҳoзирги вaқтдa 6 миллиaрд АҚШ дoллaридaн oртиқ мaблaғга эга бўлган ушбу Фoнд стрaтeгик муҳим инвeстиция лoйиҳaлaрини xoрижий инвeстoрлaр билaн биргaликдa мoлиялaштиришдa етaкчи шeриклaрдaн бири сифaтидa фaoлият oлиб бoрмоқда. Бозор шароитидаги инвестициялаш катта таваккалчилик билан боғлиқ ва қўйилмаларни қопланиш муддати қанчалик узоқ бўлса таваккалчилик ҳам шунчалик юқори бўлади. Бу вақт давомида бозор конъюктураси ҳам, нархлар ҳам анча ўзгариши мумкин. Бундай ёндашув айниқса илмий-техник тараққиёт суръатлари юқори бўлган тармоқ ва маҳсулотлар учун долзарб ҳисобланади, чунки уларда янги технология ёки маҳсулотнинг пайдо бўлиши олдинги инвестицияларни пучга чиқариб ташлаши мумкин. Ва ниҳоят, «қопланиш даври» кўрсаткичи танланишининг яна бир сабаби сифатида, инновациявий тадбир амалга ошишига бўлган ишончсизликни ва инвестор узоқ муддатга қўйилма амалга ошириш истагида бўлмаслигини келтириш мумкин. 4. Қопланиш даври формуласи қуйидагича ифодаланади: К Т о  , (7.5) Д Бу ерда: К- инновацияларга киритилган бирламчи капитал қўйилмалар; Д – йиллик пул даромадлари.

Янги техникани жорий этишнинг иқтисодий самарасини ҳисоблаш услубиётини мисолларда кўриб чиқамиз. 1-мисол. Пайвандлаш бўйича янги ускуна жорий этилмоқда. Вақт омилини ҳисобга олган ҳолда мазкур ускунадан фойдаланишнинг иқтисодий самарасини аниқланг. Кўрсаткичлар Ҳисоб даври йиллари 1 2 3 4 5 6 Натижалар-Р 14260 1581 2 16662 18750 26250 28750 Харажатлар - З 996 4233 10213 18140 18396 20148 10% даромад ставкасидаги дисконтлаш коэффициенти 0,9091 0,826 4 0,7513 0,683 0,6209 0,5645 Ечим: ҳисоб даври йиллари, яъни ускуна жорий этишнинг 6 йили мобайнидаги дисконтланган натижалар ва дисконтланган харажатларни топамиз. 1. Н = (14260 * 0,9091) + (15812 * 0,8264) + (16662 * 0,7513) + (18750 * 0,6830) + (26250 * 0,6209) + (28750 * 0,5645) қ 12963,8 + 13067,0 + 12518,22 + 12806,3 + 16298,6 + 16229,4 = 83883,3 пул бирлиги. 2. Х = (996 * 0,9091) + (4233 * 0,8264) + (10213 * 0,7513) + (18140 * 0,6830) + 18396 * 0,6209) + (20148 * 0,5645) = 905,5 + 3498,2 + 7673 + 12389,6 + 11422 + 11373,5 = 47261,8 пул бирлиги. 3. С қ ∑ Н ∑ Х‚ . Яъни, пайвандлаш ускунасидан фойдаланишнинг иқтисодий самараси (83883,3 - 47261,8) = 36621,5 га тенг бўлади. 2-мисол. Жорий этиш учун учта кашфиёт таклиф этилган. Улардан қайси бирининг рентабеллиги катта эканлигини аниқлаш лозим. № Инвестициялар (К), млн. сўм. Режалаштирилган даромад, млн. сўм.

1 446,5 640,2 2 750,6 977,5 3 1250,0 1475,5 Ечим: Даромдлилик индексини топамиз. Д Т *100%. Jдар  КТ Биринчи кашфиёт бўйича: Jдар  *100%  118,04% .- Иккинчи кашфиёт бўйича: Jдар  *100%  130,23%. Учинчи кашфиёт бўйича: Jдар  *100%  143,38%. Шундай қилиб, инновациялардан фойдаланишнинг самараси ҳисобга олинадиган натижа ва харажатларга боғлиқ бўлади. У натижалар ва харажатлар нисбати орқали белгиланади. Инновациявий фаолият натижалари муайян буюмлашган шаклга эга бўлиши ёки буюмлашмаган шаклда (мисол учун, ноухау) бўлиши мумкин. Янгилик (инновация) яратувчилари уларга муаллифлик ёки унга боғлиқ ҳуқуқларни олади. Оқибатда, интеллектуал мулк каби юридик тушунча пайдо бўлади. Ушбу тушунча, 1967 йилда Интеллектуал мулк бутунжаҳон ташкилотига асос солган Конвенцияда кўзда тутилган. Ўзбекистонда интеллектуал мулкнинг қонуний ҳимоя қилиниши Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан кафолатланган. Шунингдек, интеллектуал мулк объектлари ҳуқуқларини сақлаш соҳасида қатор қонунлар ҳам мавжуд. Интеллектуал мулк объектлари корхона ва ташкилотлар томонидан қўлланилиши, уларга даромад олиб келиши мумкин. Улар номоддий активлар таркибига киритилади. Кашфиётларни ҳимояловчи ҳужжатлар сифатида патентлар, муаллифлик гувоҳномаларини келтириш мумкин.

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялардан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари 2017 йилда ЯИМ ҳажми жорий нархларда 249136,4 млрд. сўмни ташкил этди ва 2016 йилга нисбатан 5,3 %га ўсди. Шу жумладан қишлоқ хўжалигида 2017 йилда 43149,8 млрд. сўмни ва 2016 йилга нисбатан 2,0 %га ошди. ЯИМ дефлятори индекси 2016 йилдаги нархларга нисбатан 118,9 фоизни ташкил этди. 2017 йил якунлари бўйича аҳоли жон бошига ЯИМ 7692 минг сўмни ташкил этди ва бу кўрсаткич ўтган йилга нисбатан 3,6 %га ошди. Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, иқтисодий ўсиш суръати миллий иқтисодиётнинг асосий тармоқларида кузатилган ижобий ўсиш суръатлари билан боғлиқдир. Миллий иқтисодиётнинг барча тармоқларида яратилган ялпи қўшилган қиймат (ЯҚҚ) ҳажми ЯИМ умумий ҳажмининг 89,8 фоизини ташкил этди ва 5,3 %га ўсди (ЯИМ мутлоқ ўсишига таъсири 4,8 % пунктни ташкил этди). Маҳсулотлар учун соф солиқларнинг ЯИМ таркибидаги улуши 10,2 %ни ташкил этди ва ЯҚҚ каби 5,3 % даражада ўсди (ЯИМ мутлоқ ўсишига таъсири 0,5 % пунктни ташкил этди). ЯИМ ўсиш суръатига хизматлар соҳаси энг катта таъсир кўрсатди ва бу соҳа ўтган йилга нисбатан 6,9 фоизга ошди. Жумладан, савдо, яшаш ва овқатланиш бўйича хизматлар 3,9 фоизга (ЯИМ таркибидаги улуши -11,5 %), ташиш ва сақлаш, ахборот ва алоқа – 8,9 % га (11,0 %) ва бошқа хизматлар – 7,3 % га (24,8 %) ўсди. Саноат тармоғининг қўшилган қиймати 4,6 % га ўсди ва ЯИМ таркибидаги улуши 26,7 % ни ташкил этди. Саноат ишлаб чиқаришининг ЯИМ мутлоқ ўсиши суръатига ижобий таъсири 1,1 % пункт даражасида баҳоланди. Саноат тармоғидаги ўсиш асосан тоғ-кон саноати ва очиқ конларни ишлаш (114,6 %) ва ишлаб чиқарадиган саноат (102,8 %) қўшилган қийматларининг ўсиши ҳисобига таъминланди.

Йил якунларига кўра, қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигида ҳам 2,0 % даражасида ижобий ўсиш суръати кузатилди. Ушбу тармоқнинг ЯИМ таркибидаги улуши 19,2 фоизни ташкил этди. Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги тармоғидаги ўсиш суръати ҳисобидан ЯИМ нинг 0,4 % пунктга ўсиши таъминлади. Иқтисодиётнинг глобаллашуви шароитида ва бозор муносабатлари талабларидан келиб чиқиб, жаҳонда инвестициялар учун қатъий рақобатли кураш изчил давом этмоқда. Ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириш, мамлакатимиз иқтисодиётига бевосита хорижий инвестицияларнинг жалб қилинишини таъминлайдиган ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий ва бошқа шарт- шароитларни такомиллаштириш, хорижий инвестицияларга нисбатан очиқ эшиклар сиёсатини ўтказиш, маблағларни мамлакатнинг иқтисодий мустақиллигини таъминловчи устувор йўналишларда ҳамда рақобатдош маҳсулотлар ишлаб чиқариш билан боғлиқ йўналишларда мужассам қилиш республикада ўтказилаётган инвестиция сиёсатининг асосий тамойилларидир. Бугунги кунда Ўзбекистон улкан хорижий инвестициялар йўналтирилаётган мамлакатлар гуруҳидан жой олмоқда. Бунга, албатта, мамлакатимизда олиб борилаётган ва узоқ стратегик мақсадларни кўзлаган инвестицион дастурлар ҳамда таркибий ўзгаришларни изчил амалга оширишда қулай инвестиция муҳитининг яратилгани асосий омил бўлмоқда. Бу Президентимиз томонидан мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётни диверсификация қилиш жараёнининг тўғри ва аниқ олиб борилаётгани натижасидир. Иқтисодиётдаги таркибий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, корхоналарнинг инвестицион фаолиятини янада жонлаштириш, хорижий инвестицияларни, аввало тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни кенг жалб этиш ва улардан самарали фойдаланиш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта қуроллантириш, янги иш ўринларини шакллантириш ва шу асосда миллий иқтисодиётимизни

барқарор ва жадал ривожлантиришни таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилга инвестицион дастури ҳақида”ги 1213-сонли Қарори тасдиқланган бўлиб, ушбу дастур асосидаги капитал қўйилмаларни молиялаштириш манбалари таркибида банк тизими инвестицион кредитларининг аҳамияти юқори бўлмоқда Келгусида инновацион технологиялардан унумли фойдаланиш мақсадида, маҳаллий ишлаб чиқарувчи ва тадбиркорлар, хорижий ва халқаро жамгармаларнинг диққатини ва молиявий маблагларини республикамиз илмий ташкилотлари ва университетлари ишлаб чиққан энг илгор технологияларга жалб қилиш максадида янги йуналиш – “Юқори технологиялар” (ёки "Hi Tech") ташкил этилиб, генинженерияси, хужайра технологиялари, фармацевтика ва биотехнология-лар, нанотехнологиялар, шунингдек ахборот технологиялари соҳаларида инновацион технологиялар; тақдим этиш режалаштирилди. Шунингдек, саноат корхоналари, тадбиркор ва кичик бизнес вакиллари учун яна бита янги "Энергия ва ресурс буйича тежамкор технологиялар йуналиши ташкил этилди. Энергия ва ресурсларни тежаш, кайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдалнишнинг самарали усуллар бўйича 50 та ишланма такдим этилади. АСМ ни маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларни давлат томонидан қўллаб – қувватланиши ўз ичига қуйидаги асосий йўналишларни олади: ¾ қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ривожлантиришда якка тартибдаги ишлаб чиқарувчилар аҳамиятини кучайтириш, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳимоя қилиш; ¾ деҳқон ва фермер хўжаликларига самарали фаолият олиб боришлари учун амалий ёрдам бериш; ¾ кичик ва хусусий тадбиркорликнинг иқтисодий асосларини мустаҳкамлашда қўллаб қувватлаш, уларни аҳоли турмуш даражасини ошириш ва иқтисодий ўсишнинг муҳим омилига айлантириш;

¾ истеъмол бозорларини қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан тўлдириш ва улгуржи савдо тизимини янада ривожлантириш. Ҳозир АСМ корхоналарида бозор механизмига йўналтирилган инновацион фаолиятни шакллантириш ва унда давлатнинг роли ва мақсадларини белгилаш ва истиқболли режалар тузиш алоҳида аҳамият касб этади. Инновация соҳасига тааллуқли услублар ҳамда замонавий фан ютуқларидан фойдаланган ҳолда илғор инновацион техника ва технологияларни жалб қилиш корхоналарда рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш имкониятини яратиб, давлат буюртмаси ҳажмини оширишга ёрдам беради. Шу боис корхоналарда инновацион бошқарувни қўллаш зарурати мамлакатимиз Қишлоқ хўжалигиси олдида турган долзарб вазифалардан бири ҳисобланади Ривожланган мамлакатлар иқтисодий амалиётида ривожланишнинг асосий омилларидан бири инновацион фаолият ҳисобланади. Инновацион фаолиятни тўғри ташкил этиш, тартибга солиш бошқариш учун энг аввало инновацион бошқарув стратегиясини тўғри танлаш зарур. Зеро миллий иқтисодиётнинг юксалишида тармоқлар ва уларнинг ўзаро ҳамкорликда ривожланишини таъминловчи бошқарув тузилмалари ҳамда стратегиялари муҳим аҳамиятга эгадир. Ўзбекистонда амалга оширилаётган кенг кўламли иқтисодий ислоҳотлар кўп укладли иқтисодиётни шакллантиришга йўналтирилган. Бундай шароитда иқтисодиётни замонавий технологик ва иннвацион тараққиётсиз, асосий ишлаб чиқариш фондларини техник ҳамда технологик жиҳатдан қуроллантирмасдан, маҳсулот рақобатбардошлигини таъминламасдан амалга ошириб бўлмайди. Замонавий шароитда ишлаб чиқариш корхоналарининг олдида турган муҳим масалалардан бири – инновацион ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва унинг бошқарув фаолиятини такомиллаштиришдан иборат. Чунки ҳозирги иқтисодиётни модернизациялаш, ишлаб чиқаришни техник ва технологик жиҳатдан қайта

қуроллантириш шароитида корхоналарда инновацион бошқарувни йўлга қўймасдан туриб, кутилган натижаларга эришиш мумкин эмас. Республикамиздаги баъзи ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш корхоналарининг барқарор фаолият юритмаётганлигининг асосий сабабларидан бири – бу ерда самарали инновацион бошқаришнинг йўлга қўйилмаганлигидир. Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, айрим корхоналарда ишлаб чиқариш самарадорлигининг паст даражадалиги бошқариш тизимининг ички сиёсати билан боғлиқ бўлиб, ҳалигача бозор талабларига мос ҳолда хўжалик юритиш ва бошқариш усуллари шаклланмаган. Шундай экан, ҳозирги иқтисодий глобаллашув шароитида ишлаб чиқаришни ва меҳнатни илм асосида ташкил этиш масалалари ҳар қачонгидан ҳам долзарб аҳамият касб этмоқда, ишлаб чиқариш корхоналарида инновацион бошқаришни қўллашни жорий этишнинг илмий асосларини такомиллаштириш учун қуйидагиларни амалга ошириш зарур деб ҳисоблаймиз: ¾ республикада инновацион ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва унинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш орқали корхоналарда иннвацион бошқаришининг услубий асосларини ишлаб чиқиш; ¾ корхоналарда инновацион бошқаришнинг хорижий тажрибаларидан фойдаланиш истиқболларини аниқлаш; ¾ корхоналарда ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда инновацион бошқаришга таъсир этувчи турли омиллар гуруҳини таҳлил этиш, ишлаб чиқаришда бошқарув самарадорлигини аниқлашусулларини такомиллаштириш; ¾ инновацион бошқариш самарадорлигини баҳолашда иқтисодий – математик усулларни қўллаш асосида аниқлаш усулларини такомиллаштириш. Олиб борилган ислоҳотларнинг мевалари сифатида жумладан, мамлакатимизда фермерлик ва тадбиркорлик фаолиятининг самарали

қонуний ҳуқуқий меъёрлари тизими ҳамда инфратузилмаси шаклланганлиги, ички ва ташқи бозор эҳтиёжлари учун маҳсулот ва хизматларни тақдим этаётган янгидан янги тадбиркорлик субъектларининг ўз фаолиятини эркин равишда олиб бориши, корхоналар ўртасида соф рақобат муҳитининг ривожланаётганлигини кўриш мумкин. Ўзбекистонда амалга оширилаётган том маънодаги ислоҳот ва ўзгаришлар шу жумладан илмий техник сиёсат каби муҳим фаолият соҳасига ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда. Фан ва техника ютуқларидан самарали фойдаланиш масалалари бозор ислоҳотларини амалга ошириш жараёнида алоҳида долзарблик касб этади. Рақобат муҳити ва бозор шароитларида фаолият олиб бораётган кўпчилик қишлоқ хўжалик корхоналари учун айнан инновацион фаолият ҳамда унинг натижалари муваффақият ва самарадорликнинг бош мезони ҳисобланади. Шунинг учун ҳам замонавий шароитда бозор муносабатлари иштирокчилари, айниқса, ишлаб чиқарувчилар ўзларининг жорий ва истиқболдаги рақобатбардошлигини таъминлаш учун мустақил ҳамда мақсадга мувофиқ тарзда илмий-техник сиёсат ва инновацион фаолиятни олиб боришлари даврнинг асосий талаби ҳисобланади. Инновацион фаолият ўзига хос мураккаб ва кўп қиррали масала бўлиб, корхонанинг тадқиқотлар, ишлаб чиқариш ҳамда сотув муносабатлари мажмуини қамраб олади. Унинг самарадорлигини оширишда асосий ўрин бошқарувга тегишлидир. Корхона инновацион фаолиятини бошқариш ўзида турли функциялар (маркетинг, режалаштириш, ташкил этиш, назорат) бирикмасини намоён этиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос ва турлитуман аниқ тадбирларни амалга оширишни талаб этувчи корхона алоҳида бўлинмалари ўртасидаги ўзига хос ва турли-туман ўзаро алоқа масалаларини ечиш ҳамда корхонанинг ташқи муҳит ўзгаришларига мос самарали фаолият олиб боришини таъминлашга йўналтирилгандир. Бошқарув соҳаси нафақат ишлаб чиқариш, балки илмий

тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари, сотув, молия, коммуникация лар, яъни корхона фаолиятининг барча соҳаларини қамраб олади. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, иқтисодиётни модернизациялаш туфайли ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш бугуннинг энг муҳим вазифаларидан бирига айланди. Бунга корхоналарда ишлаб чиқариш имкониятларидан самарали фойдаланиш, уларнинг ўзига хос шарт – шароитлари ҳамда бозор муносабатларига ўтиш билан боғлиқ муаммоларини ҳисобга олган ҳолда инновацион бошқарувни йўлга қўйиш орқали эришиш мумкин.

Адабиётлар : 1. K аримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995, 273 бет . 2. Каримов И . А . Қишлоқ хўжалиги тараққиёти - тўкин ҳаёт манбаи .– Т .: Ўзбекистон , 1998, 22 бет . 3. Каримов И . А . Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш энг муҳим вазифа . – Т .: Ўзбекистон , 2000 йил . 4. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Т .: Ўзбекистон , 2011, 125 бет . 5. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 56 бет . 6. Каримов И . А . Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан , олиб бораётган ислоҳотларни , иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш , хусусий мулкчилик , кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир . Ҳалқ сўзи , 2016 йил 16 январь . 7. Мирзиёев Ш . М . Т a нқидий т a ҳлил , қ a тъий т a ртиб - интизом в a ш a хсий ж a вобг a рлик – ҳ a р бир р a ҳб a р ф a олиятининг кунд a лик қоид a си бўлиши кер a к , Х a лқ сўзи , 2017 йил , 16 янв a р . 8. Мирзиёев Ш . М . Ризқ - рўзимиз бунёдкори бўлг a н қишлоқ хўж a лиги ходимл a ри меҳн a тини улуғл a ш , соҳ a ривожини янги босқичг a кўт a риш – a сосий в a зиф a миздир , Х a лқ сўзи , 10.12.2017 йил 9. Мирзиёев Ш . М . Ўзбекистон Республик a си Президенти Ш a вк a т Мирзиёевнинг Олий М a жлисг a Мурож aa тном a си , Х a лқ сўзи , 22.12.2017 йил

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Қишлоқ хўжалигида инновацион лойиҳалар ишлаб чиқиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятнинг илмий асослари

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятни бошқаришни такомиллаштирилиш

Қишлоқ хўжалигида мулк ва хўжалик юритиш шаклларининг самарадорлиги