Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларга бўлган харажатларни ҳисоблаш услуби - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларга бўлган харажатларни ҳисоблаш услуби

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1094 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларга бўлган харажатларни ҳисоблаш услуби Режа: 1. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг харажат турлари 2. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фаолиятига бўлган харажатлар самарадорлигини баҳолаш 3. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фаолиятига бўлган харажатларни ҳисоблаш усуллари 4. Инновацияон лойиҳаларнинг бизнес-режаси ва унинг таркибий тузилмаси

Ўқув мақсади: Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг харажат турлари, харажатлар самарадорлигини баҳолаш, харажатларни ҳисоблаш усуллари ва илмий тадқиқот ишларини молиялаштириш манбалари ўрганишдан иборат. Таянч иборалар: Иннавацион фаолият харажатлари, ички ва ташқи харажатлар, индекс, намуналар, харажатлар, самарадорлик, соф фойда, бизнес режа, маркетинг режаси, таваккалчиликни баҳолаш. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг харажат турлари Инновациявий фаолиятни амалга ошириш ички ва ташқи харажатлар билан боғлиқ. Ички харажатлар (жорий ва капитал) молиялаштириш манбалари бўйича тақсимланади: ¾ корхонанинг ўз шахсий маблағлари; ¾ бюджет маблағлари; ¾ нобюджет жамғармаларининг маблағлари; ¾ тадбиркорлик сектори ташкилотларининг маблағлари. Тадқиқот ва ишланмаларга бўлган ички жорий харажатлар иш турлари ва фаолият секторлари бўйича тақсимланади. Иш турлари бўйича: ¾ фундаментал тадқиқотлар;  амалий тадқиқотлар;  ишланмалар. Фаолият секторлари бўйича: ¾ давлат; ¾ тадбиркорлик;  олий таълим сектори;  хусусий фойдасиз сектор. Инновациявий фаолиятга бўлган харажатлар самарадорлигини баҳолаш учун, унинг натижаларини баҳолаш муаммосини ҳал этиш лозим. Инновацион маҳсулотлар, ишлар, хизматлар ҳажми ва харажатлари динамикаси (2010-2016 йиллар)

Инновацион маҳсулотлар, ишлар, хизматлар ҳажми 2016 йилда 10688,2 млрд. сўмни ташкил қилди. Ушбу кўрсаткич 2015 йилга нисбатан 1,3 баробар, 2008 йилга нисбатан 8 баробарга кўпайган. Инновацияларга харажатлар 2008 йилга нисбатан 5 баробарга кўпайган бўлса, 2015 йилга нисбатан 53 фоизга камайган

Харажатлар сметасининг умумий кўриниши қуйидагича бўлиши мумкин (1 -расм): Лойиҳани бажариш учун харажатлар сметаси ____________________(лойиҳа номи)______________________ бажариш муддатлари: ___(бошланиши)___ _____(тугаши)______ Харажатлар Жами Шу жумл адан 1 йилга Шу жумлада н чораклар бўйича 1 2 3 4 Тўғридан-тўғри харажатлар Иш хақи Иш хақи ажратмалари Материаллар Илмий ишлар учун махсус ускуналар Илмий хизмат сафарлари Четдаги ташкилотлар хизматлари Бошқалар Жами Устама харажатлар, шу жумладан иш хақи Жами харажатлар, шу жумладан иш хақи Жами лойиҳа бўйича Лойиҳа раҳбари Бош бухгалтер 1.-расм. Харажатлар сметасининг умумий кўриниши

Ишлаб чиқарувчилар (савдо ташкилотлари) ва харидорлардаги инновациявийфаолиятга бўлган харажатлар самарадорлигини фарқлаш лозим. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фаолиятига бўлган харажатлар самарадорлигини баҳолаш Янги маҳсулот турларини тайёрлаш, уларнинг технологик жараёнлари ва ишлаб чиқаришини ўзлаштириш харажатлари маҳсулот таннархига киритилмаслиги ва тармоқ ҳамда тармоқлараро ИТТКИларни ва янги маҳсулот турларини ўзлаштириш бўйича тадбирларни молиялаштирувчи нобюджет жамғармалари ҳисобига қопланиши лозим. ИТТКИ тармоқ ва тармоқлараро жамғармаларини яратиш ва улардан фойдаланиш тартиби Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг тегишли қарорлари билан белгиланади. Нобюджет жамғармаларининг маблағлари янги турдаги маҳсулот, хом- ашё ва материалларни яратиш, янги технологияларни ишлаб чиқиш ва қўлланилаётганлирини такомиллаштириш, маҳсулот техник даражасини ошириш, меҳнат муҳофазаси ва техника ҳавфсизлиги ишлари ва б. бўйича илмийтадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларини молиялаштиришга йўналтирилади. Нобюджет жамғармаларидан олинган маблағлар ўз мақсади бўйича ишлатилиши шарт. Кашфиётчилик билан боғлиқ харажатлар қуйидагиларни ўз ичига олади: • тажриба-синов ишларини олиб бориш харажатлари; • модел ва намуналарни яратиш харажатлари; • кўргазмалар, конкурслар ва бошқа маркетинг тадбирларини амалга ошириш харажатлари; • муаллифлик мукофотларини тўлаш.

Янги техникани яратиш харажатлари, тегишли ишларни бошлаш ва тугалланиш муддатига ҳам боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам ИТТКИ тугаган йилда жорий ва олдинги йиллар харажатлари, янги техника яратиш учун сарфланган умумий харажатларни беради. Янги техникани яратишга бўлган умумий харажатларни (Х) битта намунага ҳисобланган харажатларни (Х i ) яратилган намуналар сонига кўпайтмаси сифатида кўрсатиш мумкин: n Х  ∑ Х i * ni . (7.6) i  1 Омилларнинг умумий харажатлар ўзгаришига таъсири таҳлилининг айрим усулларини кўрсатамиз. Мисол-1. битта намунани ишлаб чиқишга бўлган харажатлар базис йилда 2200 сўмни, жорий йилда 2160 сўмни ташкил этди. Яратилган намуналар сони, тегишли тарзда 200 ва 250. Унда: Х 0 = 2 200 * 200 = 440 000 минг сўм Х 1= 2 160 * 250 = 540 000 минг сўм Бунда Х i – сифат кўрсаткичи, n i – ҳажм (миқдор) кўрсаткичи. Ушбу омиллар намуналарни яратиш бўйича умумий харажатлар ўзгаришига қандай таъсир этишини аниқлаймиз. Индекс таҳлили назариясида, сифат кўрсаткичининг ўзгариши ҳажм кўрсаткичининг ҳисоб даври даражасида сақланганидагина кўриб чиқилади, ҳажм кўрсаткичининг ўзгариши эса – сифат кўрсаткичи базис даражада сақланганда кўриб чиқилади. Бизнинг мисолимизда, намуналарни ишлаб чиқишга бўлган харажатлар: n I х  Х 1 , ёки I х  . (7.7) Х 0  Х  Х 1  Х 0 , ёки n

 Х  ∑ Хi  ni  ∑ Хi 0  ni 0 . i  1 Намуналарни яратишга бўлган умумий харажатлар (Х = 540 000 - 440 000) 100000 минг сўмга ошган. Битта намунани яратишга бўлган ўртача харажатлар (сифат кўрсаткичи бир бирликка нисбатан олинади) 40000 сўмга пасайган. Ушбу омил таъсири остида умумий харажатлар қуйидагича ўзгарган: n I хi  , (битта намунага бўлган харажатлар индекси), ∑ Хi 0  ni 0  Х i  ( Х i 1  Х i 0 )  n i 1 . (7.8) Қуйидагига эга бўламиз (2 160 - 2 200) * 250 = - 10 000 минг сўм. Яратилган намуналар сони (сифат ёки ҳажм омили ҳар доим қандайдир йиғиндини акс эттиради) 50 тага ошди. Натижада намуналарни яратишга бўлган умумий харажатлар қуйидаги тарзда ўзгарди: n I ni  n , (яратилган намуналар сони индекси) (7.9) ∑ Хi 0  ni 0 i  1  ni  Х 0  ( ni 1  ni 0). Келтирилган мисол маълумотлари бўйича:  ni  2200110000*(250  200)  минг сўм. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки: Iх  Iхi  Ini .  х   хi   ni . Бизнинг мисолимизда намуналарни яратишга бўлган умумий харажатлар базис йилга нисбатан 100000 минг сўмга ошди. Аммо битта намунани яратишга бўлган харажатларнинг 40 минг сўмга камайиши, умумий

харажатларнинг 10000 минг сўмга пасайишига олиб келади. Шу билан бирга, яратилган намуналар сонининг 50 бирликга ошиши, умумий харажатларнинг 110000 минг сўмга кўпроқ бўлишини белгилади. Шунинг учун ҳам, умумийўзгариш: Х = (- 10 000) + (110 000) = 100 000 минг сўм Битта намунани яратиш учун бўлган ўртача харажатларнинг ўзгаришига нима сабабчи бўлди. Буни билиш учун 12.1 -жадвал маълумотларига мурожаат қиламиз. Битта намунани ишлаб чиқаришга бўлган ўртача харажатлар индекси: Iхi  Хi 1  2160  0.98 ёки 98%, Х i 0 2200 Бу ерда: Х – умумий ўртача, яъни харажатлар 2% ёки 40 минг сўмга камайган. Ушбу натижага муайян намунани ишлаб чиқариш харажатлари (Х i ) ва i- турдаги намуналарнинг умумий ишлаб чиқарилган намуналардаги улуши dn  n i таъсир этиши мумкин эди (1- жадвал). ∑ n 1- жадвал Намуна яратиш учун ўртача харажатларни ҳисоблаш, минг сўм Базис давр Жорий давр Намуналар Ишл аб чиқар илган намун алар сони, n 0 Намунал арни ишлаб чиқаришга бўлган умумий харажатла р, Х 0 Битта намуна ни ишлаб чиқари ш хаража тлари Х Хi 0  0 n 0 Ишлаб чиқарилган намунала р сони, n 1 Намун аларни ишлаб чиқариш га бўлган умумий харажатла р, Х 1 Бит та намун ани ишла б чиқари ш хараж атлар и Х Х i 1 .

1 n 1 1 120 193 600 1 613 200 351000 1755 2 80 246 400 3 080 50 189 000 3780 Жами 200 440 000 2 200 250 540 000 2 160 Демак, битта намунани ишлаб чиқариш бўйича ўртача харажатларнинг ўзгаришига ички ишлаб чиқариш ва тузилмавий омиллар ўз таъсирини ўтказади. Намуналарни ишлаб чиқаришга бўлган ўртача харажатларни ( Х i ) қуйидагича ифодалаш мумкин: n Х i  ∑ Х i  d i . (7.10) i  1 Кейинчалик таҳлил учун ўзгарувчан таркиб ( Iут  Х i 1  ∑ Х i 1  d i 1 ), Хi 0 ∑ Хi 0  di 0 доимий таркиб ( Iдт  ) ва тузилмавий силжишларнинг таъсири ) индекслари тизимидан фойдаланамиз (2-жадвал). i 0 i 1 2-жадвал Молиялаштириш манбалари бўйича технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатлар, млрд. сўм (2010-2016 йиллар) Кўрсаткичлар Йиллар 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатлар 264,4 372,6 311,9 4634,2 3757,4 5528,3 2571,4 Шу жумладан молиялаштириш манбалари бўйича: Ташкилотнинг ўз маблағлари 184,3 263,2 213,4 2501,5 1381,5 1251,8 1180,0( ∑∑   10 ii туз d Х d Х I

Хорижий капитал 48,3 24,9 39,9 1228,7 32,3 156,6 314,9 Тижорат банклари кредитлари 30,0 63,7 26,8 533,5 262,5 280,1 157,3 Бошқа маблағлар 1,8 20,9 31,7 370,6 2081,0 3839,7 919,1 2010 йилда инновациялар асосан ташкилотнинг ўз маблағлари ҳисобидан (69,7 фоизи) молиялаштирилган. 2014 йилдан бошқа маблағлар ҳиссаси (55,4 фоиз) ошган. 2016 йилда ташкилотнинг ўз маблағлари ҳисобидан молиялаштириш 2010 йилга нисбатан 6,4 баробар ошган (3-жадвал). 3-жадвал Фаолият тури бўйича технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатлар, млн. сўм Кўрсаткич Йиллар 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги 46,8 34,5 119,7 942,7 3988,2 1841,9 1751,7 8144,3 Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фаолиятига бўлган харажатларни ҳисоблаш усуллари Ўзгармас таркиб индекси айрим намуналар бўйича харажатлар ўзгаришининг умумий ўртача харажатлар ўзгаришига таъсирини кўрсатади: I дт   1,133 ёки 113,3%. Ҳисоб даври даражасидаги, битта намунани ишлаб чиқаришга бўлган харажатларнинг ўзгариши умумий ўртача харажатларнинг 254 минг сўмга ошишига олиб келиши мумкин эди. Аммо, жорий даврда, битта намунани

ишлаб чиқаришга бўлган юқори харажатли намуналарнинг умумий ҳажмдаги улуши қисқарган. Ишлаб чиқарилган намуналар сони тузилмасининг ўзгариши, умумий ўртача харажатлар ўзгаришига қуйидагича таъсир этган: Iтуз  ∑ Хi 0  di 1 ёки Iтуз  Iут . ∑ Хi 0  di 1 Iдт Бизнинг мисолимизда: 1-жадвал Намуналарни яратишга бўлган харажатлар индексларини ҳисоблаш Базис давр Жорий давр Ҳисоб кўрсаткичлари Намун алар Битта намунага бўлган ўртача харажатлар, Хi 0 Ишлаб чиқарилган намуналарнин г умумий ҳажмдаги улуши, dni 0 Битта намун ага бўлга н ўртач а хараж атлар, Хi 1 Ишлаб чиқарил -ган намунал арнинг умумий ҳажмдаг и улуши, di1 Хi 0 dn 0 Х i 1 d 1 Х i 0 d 1 1 1613 0,6 1755 0,8 968 1404 1290 2 3080 0,4 3780 0,2 1232 756 616 Жами 2200 1,0 2160 1,0 2200 2160 1906 I туз   0,866 ёки 86,6%. Бу дегани, тузилмавий силжишлар ҳисобига умумий ўртача харажатлар 294 минг сўмга қисқарган. Шундай қилиб, битта намунани ишлаб чиқаришга бўлган умумий ўртача харажатларнинг ўзгариши қуйидагига тенг: (+ 254) + (- 294) = - 40 минг сўм. Харидор, инновациявий маҳсулот харид қилиши билан, ўз моддий- техника базасини, ишлаб чиқариш ва бошқарув технологиясини

такомиллаштиради. У инновациявий маҳсулотларни харид қилиш, уларни ташиш, ўзлаштириш ва ҳоказо харажатларни ўз бўйнига олади. Янги (инновациявий) маҳсулотлардан фойдаланишга бўлган харажатлар самарадорлигини, қуйидаги кўрсаткичларни таҳлил қилган ҳолда бошқариш мумкин: ¾ инновацияларни ўзлаштириш харажатлари; ¾ маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишга бўлган умумий харажатлар; ¾ инновацияларни қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотишдан олинган тушум; ¾ инновацияларни қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотишдан олинган фойда; ¾ барча маҳсулотни сотишдан олинган тушум; ¾ номоддий активлар қиймати (давр учун ўртача); ¾ асосий фондларнинг қиймати (давр учун ўртача); ¾ соф фойда; ¾ ходимларнинг ўртача рўйхат бўйича сони. Юқорида келтирилган кўрсаткичлар, омилли индекс таҳлилини амалга ошириш учун – ўзаро боғлиқ омиллар тизимини барпо этишга ёрдам беради: ¾ савдо ҳажмининг бир бирлигига бўлган харажатлар;  маҳсулотни сотишдан олинган фойда;  соф фойда. Қуйидаги шартли белгилашларни киритамиз: Х – сотилган маҳсулотни ишлаб чиқариш харажатлари; ОТ – бутун маҳсулотни сотишдан олинган тушум; ИЎХ – инновацияларни ўзлаштириш харажатлари; ИМТ – инновацияларни қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотишдан олинган тушум; МФ – маҳсулотни сотишдан олинган фойда; ЯМФ – янги маҳсулотни сотишдан олинган фойда; НА – номоддий активлар қиймати; НА/АФ – номоддий активлар ва асосий фондлар нисбати коэффициенти;

Х/ОТ – савдо ҳажмининг бир бирлигига тўғри келадиган харажатлар; СФ – соф фойда. Инновацияларни ўзлаштиришга бўлган харажатларнинг самарадорлиги қуйидагиларда намоён бўлади: ¾ маҳсулот таннархининг пасайиши; ¾ меҳнатнинг фонд билан қуролланишининг ўсиши; ¾ меҳнат унумдорлигининг ўсиши; ¾ маҳсулотни сотиш ҳажмининг ошиши; ¾ сотувлар рентабеллиги ва бошқа ишлаб чиқариш ҳамда молиявий кўрсаткичларнинг ўсиши. Инновацияларни ўзлаштиришнинг маҳсулот таннархига таъсирини таҳлил этиш учун, натижавий кўрсаткичи сифатида савдо ҳажмининг бир бирлигига тўғри келадиган харажатлар (З/ВР) ни оламиз. Инновацияларни ўзлаштириш харажатларининг савдо ҳажмининг бир бирлигига таъсирини таҳлил этиш имкониятини қуйидаги модел беради: Х  ИУХ  Х  ИМТ , (12.3) ОТ ИМТ ИУХ ОТ Бу ерда: ИУХ инновацияларни ўзлаштириш харажатларининг, уларни ИМТ қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигига нисбати; Х харажатларни, маҳсулот таннархига киритиладиган ИУХ бошқа харажатлар ҳисобига ошиши коэффициенти; ИМТ Янги маҳсулотдан тушган тушумнинг, умумий ОТ тушумдаги улуши. Инновацияларни ўзлаштириш учун билим, тажриба ва бошқа номоддий активлар зарур. Янги техника ёки технологияни қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотишдан олинган фойданинг, номоддий активларнинг ўртача йиллик қийматига таъсири, номоддий активлар рентабеллигини тавсифлайди:

R HA  ЯМФ (7.12) НА Бу ерда: R НА – инновацияларни ўзлаштиришдаги номоддий активлар рентабеллиги. Номоддий активлар рентабеллигининг маҳсулот сотишдан олинадиган фойдага таъсирини, қуйидаги модел акс эттиради: МФ  ЯМФ  НА  ИМТ  МФ  ОТ , (12.4) НА ИМТ ОТ ЯМФ Бу ерда: НА сотилган маҳсулот тушуми бир бирлигига тўғри ИМТ келадиган номоддий активларга бўлган эҳтиёж; МФ бутун маҳсулотни сотишдан олинадиган фойдани ЯМФ ошириш коэффициенти. Номоддий активлар қийматини ходимларнинг ўртача рўйхат бўйича сони билан солиштирган ҳолда, «номоддий активлар билан қуролланиш» кўрсаткичига эга бўламиз. Асосий фондлар қийматининг ходимлар сонига нисбати фонд билан қуролланишнинг анъанавий кўрсаткичидир . Номоддий активлар ва асосий фондлар билан қуролланиш кўрсаткичларининг ўзаро алоқасини қуйидаги модел акс эттиради: Ф  НА * Ф , (12.5) N N НА Бу ерда: Ф Фонд билан қуролланиш (битта ишчига тўғри келадиган N асосий фондлар қиймати); НА ишчиларнинг номоддий активлар билан N қуролланганлиги; N – ходимларнинг ўртача рўйхат бўйича сони; Ф асосий фондлар ва номоддий активлар нисбати НА коэффициенти; Ходимлар иши самарадорлигининг кўрсаткичи бўлиб, битта ишлаётган ишчига тўғри келадиган савдо тушуми ( ОТ ) кўрсаткичи N хизмат қилади.

Ходимлар иши самарадорлигига номоддий активлар ва асосий фондлар билан қуролланишнинг таъсирини баҳолашга (12.5) модел имконият яратади: ОТ  НА  Ф ОТ , (12.6)  N N НА Ф Бу ерда: ОТ - асосий фондлар қийматининг бир бирлигига тўғри N келадиган савдо тушуми. (7.16) модел эса омилларнинг фойда ўзгаришига таъсирини акс эттиради: СФ  СФ  ОТ  НА  Ф , (12.7) ОТ НА Ф Бу ерда: СФ - маҳсулот ёки сотувлар рентабеллиги; ОТ ОТ - номоддий активларнинг айланиш коэффициенти; НА НА - номоддий активлар ва асосий фондлар қийматининг Ф нисбати коэффициенти; Ф - асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати. Юқорида келтирилган моделларда, натижавий кўрсаткичга омиллар таъсирини баҳолаш учун, ўзаро боғлиқ омилли индекслардан фойдаланамиз ва уларни қўллаш услубиётини модел мисолида кўрсатиб ўтамиз. Ўзаро боғлиқ омилли индекслар услубини қўллашни намоён этишдан олдин, уларни барпо этилишига тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Ўзаро боғлиқ омилли индекслар услубининг моҳияти шундаки, ҳар бир омилнинг натижавий кўрсаткичга таъсири бошқа омиллар билан боғлиқ бўлган ҳолда кўриб чиқилади. Масалан, уч омилли модел берилган бўлсин (ундаги омилларни шартли тарзда «а», «б», «в» деб белгилаймиз). у = а * б * в. Натижавий кўрсаткич индекси (I y ): I y  а б в 1 * * 1 1 .

а0* *б в0 0 Натижавий кўрсаткичнинг абсолют ўзгариши каср суръати ва маҳражининг айирмасига тенг: у а 1 * б 1 * в 1 - а 0 * б 0 * в 0 = Кейинчалик фикрлар қуйидагича: 1. «а» омилининг натижавий кўрсаткичга таъсирини баҳолаймиз. «а» омилнинг ўзгариши «б» ва «в» омиллари билан ўзаро алоқада амалга ошади, яъни: Iа  а б в 1* *1 1 , а б в0* * 1 1 а = (а 1 - a 0 ) * б 1 * в 1 2. Ҳар бир кейинги омилли индексни барпо этишда, ўрганилган омил ҳисобга олинмайди. Шу тарзда «б» омил индексини барпо этишда қуйидагига эга бўламиз: . 3. Демак, Iв  а б в 0* *0 1 , а б в0* * 0 0 в 0 * б 0 * (в 1 - в 0 ) = a Индекслар ўзаро алоқаси Iy  I I Iа* * б в . Омиллар таъсирини ҳисобга олган ҳолдаги, натижавий кўрсаткичнинг умумий ўзгариши: y қ a + + б Ўзаро боғлиқ омилли индекслар назарияси билан янада батафсилроқ қилиб, индекс услубиёти бўйича махсус адабиётларда танишиш мумкин. (7.16) моделга қайтамиз (ҳисоб-китоблар учун бошланғич маълумотлар 5-жадвалда келтирилган). Соф фойда ўзгариши индекси IП   П 1 а б в г 1* 1* 1* 1*д 1  12090  1003, ёки 100,3%. П0 а б в г0* 0 * 0 * 0 *д 0 12050 Фойда 0,3 %га ошган, абсолют ифодада бу суръат ва маҳражнинг айирмасига тенг бўлади: П = 12090 – 12050= 40 млн. сўм Маҳсулот рентабеллиги индекси («а» омил): Iа  а б в г 1* 1 * 1 * 1 *д 1 . . Iб  а б в 0* *1 1 , а б в0* * 0 1 б 0 * (б 1 - б 0 ) * в 1 = a . . . .

а б в г0* 1 * 1 * 1 *д 1 Бизнинг мисолимизда 1,043 ёки 104,3%. Кейинги ҳисоб-китобларни соддалаштириш учун қуйидаги алгоритмдан фойдаланамиз: а а 1 - a 0 ) * б 1 * в 1 * г 1 * д 1 = ( Ва қуйидагига эга бўламиз: (0,27) * 2,26 * 0,31 * 0,465 * 26 000= 2 286,97. Номоддий активлар рентабеллиги индекси («б» омил): I б  а б в г 0* * * * 1 1 1 д 1 . а б в г0* * * * 0 1 1 д 1 б = a 0 * (б 1 - б 0 ) * в 1 * г 1 * д 1 = 0,625 * (0,22) * 0,31 * 0,465 * 26 000 = 515,33 2 -жадвал Корхона фаолиятининг икки йиллик кўрсаткичлари (таққослама нархларда, млн. сўм) Кўрсаткичлар Базис йил Жорий йил 1 Сотишдан тушум (++С ва акцизларсиз) 16 365 18 548 2 Асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати 25 000 26 000 3 Номоддий активларнинг ўртача йиллик қиймати 8 000 8 200 4 Соф фойда 10 200 11 877 2-жадвал маълумотлари бўйича рентабеллик, асосий фондлардан ва номоддий активлардан фойдаланиш кўрсаткичларини ҳисоблаймиз. Шундай қилиб, соф фойда ўзгариши индекси (натижавий кўрсаткич) IП  а б в г 1 * 1 * 1 * 1 *д 1  1165, ёки +16,5%. а б в г0* 0 * 0 * 0 *д 0 Абсолют ўзгариш эса СФ қ +1 677 млн. сўм Маҳсулот рентабеллиги индекси («а» омил): Iа  а б в г 1* 1* 1* 1  1043, . а0*б в г1* 1 * 1. .

а = (а 1 - a 0 ) * б 1 * в 1 * г 1 = (+0,027) * 2,26 * 0,31 * 26 000 = 491,82. Номоддий активлар рентабеллиги индекси («б» омил): Iб  а б в г 0* 1* 1* 1  1108, а0*б в г0* 1 * 1 б = a 0 * (б 1 - б 0 ) * в 1 * г 1 = 0,625 * (+0,22) * 0,31 * 26 000 = 1 108,25. Номоддий активлар ва асосий фондлар нисбати коэффициенти индекси («в» омил): Iв  а б в г 0* 0* 1* 1  0 969, а0*б в г0* 0 * 1 в = a 0 * б 0 * (в 1 - в 0 ) * г 1 = 0,625 * 2,04 * (-0,01) * 26 000 = - 331,5 Асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати индекси («г» омил): Iг  а б в г 0* 0* 0* 1  1040, а б в г0* 0 * 0 * 0 г = a 0 * б 0 * в 0 * (г 1 - г 0 ) = 0,625 * 2,04 * 0,34 * 1 000 = 408. 3-жадвал Маҳсулот, асосий фондлар ва номоддий активлар рентабеллиги кўрсаткичлари Кўрсаткичлар Шартли белгила ш Базис йил Жори й йил Абсолю т ўзгари ш Динамик а коэффиц иенти 1 Маҳсулот рентабеллиги (сўм/сўм) а 0,625 0,652 +0,027 1,043 2 Номоддмй активлар рентабеллиги б 2,04 2,26 +0,22 1,108 3 Номоддий активлар ва асосий фондлар нисбати коэффициенти в 0,32 0,31 -0,01 0,969 4 Асосий фондлар рентабеллиги R ф қ а * б * в

5 Асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати, млн. сўм. г 25 000 26 000 +1 000 1,040 6 Соф фойда, млн. сўм П қ а*б*в*г 10 200 11 877 + 1 677 1,165 Сўнгги натижалар: I y = 1,043 * 1,108 * 0,969 * 1,040 = 1,165 (табл. 12.3.3., графа 4). y = 498,82 + 1 108,25 - 331,5 + 408 = + 1 673,6, Инновациявий фаолият натижалари конкрет буюмлашган ёки буюмлашмаган шаклга эга бўлиши мумкин. Инновацияларни, янгиликларни яратувчилар уларга бўлган муаллифлик ва унга боғлиқ ҳуқуқларга эга бўлади. «Интеллектуал мулк» тушунчаси ҳам шу билан боғлиқ. Интелектуал мулк объектлари даромад келтириши мумкин ва номоддий активлар таркибига киритилади. Кашфиётларнинг муҳофаза ҳужжатлари бўлиб патентлар, муаллифлик ҳуқуқлари хизмат қилади. Маҳсулотни индувидуаллаштириш воситаси сифатида товар белгисини таъкидлаш мумкин. Инновациявий фаолиятнинг моддий натижалари сифатида ўзлаштирилган ва яратилган машиналар, ускуналар, автоматлаштириш воситалари хизмат қилиши мумкин. Технологиялар бозорига чиқиш инновациявий фаолиятнинг самарадорлиги тўғрисида далолат беради.

Инновацияон лойиҳаларнинг бизнес-режаси ва унинг таркибий тузилмаси Ҳозирги кунда бизнес-режанинг кўпгина концепциялари мавжуд. Қуйида жаҳон хўжалик амалиётида энг кўп фойдаланадиган бизнес-режалар тузилмаси келтирилган. Бизнес-режанинг халқаро шакли (ЮНИДО, БМТнинг саноатни ривожлантириш бўлими томонидан ишлаб чиқилган) Таклиф этилаётган лойиҳа ғояси (моҳияти): Умумий бошланғич маълумотлар ва шароитлар, янги товар намунасининг таърифи, тадбиркорлик фаолияти тажрибасини баҳолаш, маҳсулот сотиладиган бозорларни баҳолаш,.янги товар истеъмолчиларининг таърифи, рақобатдошларни баҳолаш, рақобатдошларга нисбатан ўз кучли ва ожиз томонларини баҳолаш, маркетинг режаси, маркетинг мақсадлари, маркетинг стратегияси, маркетинг режасининг молиявий таъминланиши, ишлаб чиқариш режаси, янги товар ишлаб чиқарувчи талаб қилинадиган ишлаб чиқариш қувватлари ва уларнинг мавжудлиги,ишлаб чиқаришнинг моддий омиллари ва ишлаб чиқариш жараёнини таърифлаш. Ташкилий режа: Корхона ташкилий-ҳуқуқий шакли, корхона ташкилий тузилмаси, мажбуриятларнинг тақсимланиши, ҳамкорлар тўғрисида ахборот, бизнес ташқи муҳитининг таърифи, корхона меҳнат ресурслари, бошқарув таркиби аъзолари тўғрисида маълумотлар, молиявий режа, даромад ва харажатлар режаси. Пул тушумлари ва тўловлари режаси: Корхона актив ва пассивларининг қўшма баланси, зарарсизликка эришиш графиги, молиялаштириш стратегияси (маблағлар манбалари ва уларни сарфлаш), таваккалчиликни баҳолаш ва суғурта. Германиянинг намунавий бизнес-режаси Умумий тарзда корхонани таърифлаш:

Корхонанинг олдинги фаолияти? корхона келажаги, мулкчилик муносабатлари ва шартномалар, корхонанинг асосий позициялари ва ташкилий шакли, корхонанинг асосий позицияси – мақсадини ифодалаш, корхонанинг тузилмавий ташкил этилиши, кадрлар тузилмаси, маҳсулот ва хизматлар, маҳсулот ва хизматларнинг таърифи, маҳсулот ва хизматларнинг рақобат варақаси. Маҳсулот ва хизматларнинг ҳажми: Маҳсулот ва хизматлар ривожланишига инвесторларнинг муносабати, ишлаб чиқаришни ташкил этишда юридик ёрдам (патентлар), фаолият юритишга рухсатнома, бозор таҳлили ва сотувлар прогнози, маҳсулот ва хизматлар бозорларининг умумий таърифи, бозор (минтақавий, тармоқ) сегментлашувининг таърифи, айланма воситаларнинг бошланғич ҳисоб- китоблари, маҳсулот рақобатбардошлигининг таҳлили. Сотув: Маҳсулот ва хизматларни сотиш стратегияси, маҳсулот ва хизматларнинг нарх стратегияси, маҳсулот ва хизматлар савдосини ташкил этиш, савдо ҳажмини ошириш бўйича тадбирлар, савдо соҳасида ходимлардан фойдаланиш ва савдо харажатлари. Ишлаб чиқариш: Маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқариш стратегияси, маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқариш услублари, машина ва ускуналар, ишлаб чиқаришда ходимлардан фойдаланиш ва ишлаб чиқариш қувватлари. Материалларни харид қилиш: Молиялаштиришни режалаштириш, молиялаштиришни режалаштириш асослари, ликвидликни режалаштириш, ликвидликни режалаштиришнинг мақсади ва мазмуни. Даромад ва харажатлар баланси: Даромадлар ва харажатлар балансининг мақсади ва мазмуни, баланслар, баланснинг мақсади ва мазмуни, кўрсаткичлар таҳлили, шахсий капитал улуши ва ликвидлик. Cash flow (нақд пул оқими):

Айланма воситалар рентабеллиги, шахсий капитал рентабеллиги, инвестициялар, молиялаштириш, капиталга бўлган эҳтиёж ва ундан фойдаланиш, молиялаштириш воситалари ва ўтмишдаги молиялаштириш. АҚШнинг намунавий бизнес-режаси: А) корхона номи ва манзили Б) таъсисчилар исми-шарифи ва манзили В) таклиф этилаётган лойиҳа моҳияти Г) лойиҳа қиймати (молиялаштириш манбалари ҳам кўрсатилиши мумкин) Д) лойиҳа махфийлиги даражаси Лойиҳанинг асосий моҳияти ва тахминий қийматини титул варақасида акс эттириш тавсия қилинади, бундай маълумотга эга бўлган ҳолда, инвесторлар бутун режани ўқимасдан туриб унинг моҳиятини англашлари мумкин. Тармоқдаги умумий вазият таҳлили: А. жорий вазият ва уни ривожланиш тенденциялариСўнгги янгиликлар тўғрисида маълумот бериш тавсия қилинади. Б. Потенциал рақобатдошлар (уларнинг кучли ва ожиз томонларини, ҳамда мазкур лойиҳага таъсир этиш даражаси) В. Потенциал истеъмолчилар Мазкур бўлимнинг намунавий саволлари: Тармоқ бўйича сўнгги 5 йилдаги савдо динамикаси қандай? Тармоқ бўйича қандай ўсиш суръатлари кутилмоқда? Охирги 3 йил давомида тармоқда пайдо бўлган янги корхоналар сони? Сўнгги вақтда тармоқда пайдо бўлган янги маҳсулот турлари? Потенциал рақобатдошлар: улар кимлар? Нима ҳисобига олдинга чиқиш мумкин? Рақобатдошларнинг аҳволи қандай: улар савдосининг динамикаси қандай? Рақобатдошларнинг кучли ва ожиз томонлари нимада? Потенциал истеъмолчилар: улар кимлар? Сизнинг маҳсулотингиз истеъмолчилари доираси, рақобатдош корхона истеъмолчилари доирасидан фарқ қиладими? Таклиф этилаётган лойиҳа моҳияти: А) Маҳсулотлар Б) Хизматлар В) Офис хоналари ва жиҳозлари Г) Маъмурий ва ишлаб чиқариш персонали

Д) Тадбиркор ва унинг ҳамкорлари тўғрисида маълумот Мазкур бўлимнинг намунавий саволлари: Қайси маҳсулот (хизмат) ёки товарни ишлаб чиқариш назарда тутилган? Таклиф этилаётган лойиҳа тўғрисида умумий маълумот беринг (патент, савдо белгиси агарда мавжуд бўлса)? Корхона қаерда жойлашади? Хона таъмирга муҳтожми? Таъмирлаш ишларининг тахминий қиймати қанча? Бу шахсий хонангизми ёки уни ижарага олиш режалаштирилганми? Ушбу хона ва уни жойлашиши қулайми? Қайси мутахассисликка эга бўлган ишчилар лозим? Офис учун қандай ускуналар лозим? Ушбу ускуналарни ижарага олиш мумкинми? Сизнинг тадбиркорлик тажрибангиз борми? Сизнинг бошқарув ишдаги тажрибангиз борми? Ўз хақингизда маълумот беринг: ёшингиз, маълумотингиз, қизиқишларингиз ва ҳ. Нимага Сиз тадбиркор бўлишга қарор қилдингиз? Сизнинг мувоффақиятга ишончингиз нимага асосланган? Янги маҳсулотни ишлаб чиқиш қайси босқичда турибди? Ишлаб чиқариш режаси: А) ишлаб чиқариш жараёнининг таърифи, қайси операцияларни бошқа корхоналар (субподрядчик) зиммасига юклаш назарда тутилган. Б) ишлаб чиқариш хоналари В) машина ва ускуналар Г) хом-ашё етказиб берувчилар Мазкур бўлимнинг намунавий саволлари: Бутун ишлаб чиқариш жараёнини тўлиқ таърифлаб бериш, бошқа корхоналарга буюриладиган ишлар рўйхатини келтириш, ишларнинг бир қисмини бажарадиган корхоналар номи ва манзили, нимага айнан шу корхоналар танланганини тушунтириб бериш, шартномалар нусхасини келтириш ва ишлаб чиқариш оқимлари схемасиш ишлаб чиқиш. Ташкилий режа: А) Мулкчилик шакли. Б) Ҳамкорлар ёки асосий пайчилар тўғрисида маълумот. В) Ҳамкор (пайчи)ларнинг масъулият даражаси.

Г) Корхона бошқаруви аъзолари тўғрисида маълумот. Д) Ташкилий тузилма, ишларнинг тақсимланиши. Мазкур бўлимнинг намунавий саволлари: Ташкил этилаётган корхонанинг мулкчилик шакли ва унга асосан асосий таъсисчилар ва уларнинг улушлари тўғрисида ахборот бериш, бошқарув аъзоларини санаб ўтиш (исми-шарифи, манзили, қисқа биографияси), молиявий ҳужжатларга ким имзо чекиш ҳуқуқига эга? Бошқарув аъзолари ўртасида вазифалар қандай тақсимланган? Бошқарув аъзоларининг ойлик иш хақи қандай? Мукофотлар ва қўшимчалар тўлаш назарда тутилганми? Таваккалчиликни баҳолаш: А) Корхонанинг ожиз томонлари нималардан иборат. Б) Янги технологияларни пайдо бўлиш эҳтимоли. В) Муқобил (альтернатив) стратегиялар. Рақобатдошлар, маркетинг ва ишлаб чиқариш сиёсатидаги нотўғри ҳисоб- китоблар, бошқарув кадрларини танлашдаги хатолар буларнинг барчаси ҳавф туғдириши мумкин. Шунингдек, технологик тараққиёт ҳар қандай янгиликни бир зумда тарихга айлантириши мумкин. Бундай хавфлар бўлмаган тақдирда ҳам, «улар тўғрисида ўйламаслик мумкин» деган фикрни асослаб бериш лозим. Ушбу омилларнинг биттаси хавф туғдирган ҳолатдаги корхона стратегиясини олдиндан ишлаб чиқиш фойдали. Муқобил дастур ва стратегияларнинг мавжудлиги, инвесторга, тадбиркор мумкин бўлган қийинчиликлар тўғрисида ҳабардорлиги ва уларга олдиндан тайёрлиги тўғрисида далолат беради. Молиявий режа: А) Камида уч йиллик даромад ва харажатлар режаси (биринчи йил ойлар бўйича тақсимланган ҳолда). Ушбу режага кутилаётган савдо ҳажми, сотилган товарлар таннархи ва турли хил харажатлар киритилади. Даромад солиғи ставкаларини билган ҳолда, корхонанинг солиқлардан кейинги соф фойдасини ҳисоблаш мумкин.

Б) Уч йиллик пул тушумлари ва тўловлар режаси (биринчи йил ойлар бўйича тақсимланган ҳолда). В) Баланс режаси. Бу ерда корхона актив ва пассивларини, тадбиркор томонидан ривожланиш учун киритилган маблағларни ва тақсимланмаган даромадни акс эттириш лозим. Г) Ўзини-ўзи қоплаш нуқтаси (харажат ва даромадлар бирбирига тенг ҳолат). Д) Маблағ манбалари ва уларнинг сарфланиши. Потенциал инвестор нуқтаи назаридан молиявий режа айниқса муҳим аҳамият касб этади, чунки у янги корхонанинг инвестициявий эҳтиёжларини асослайди ва иқтисодий нуқтаи назардан лойиҳани амалга ошириш қанчалик фойдалилиги тўғрисида фикр юритиш имконини беради. Россия Федерациясида қўлланиладиган бизнес-режа намунаси: - корхона номи ва манзили; корхона бошлиғи; - исми-шарифи ва телефони; - лойиҳа моҳияти (3-5 қатор); - қурилиш тавсифи; - смета бўйича лойиҳа қиймати; - қурилиш йиллари; - лойиҳани молиялаштириш (фоизларда): а) ўз маблағлари; б) қарз маблағлари (алоҳида-маҳаллий ва чет эл); - лойиҳани қопланиш муддати, давлат экспертизаларининг хулосаси, тижорат сири тўғрисида ахборот, резюме ёки лойиҳанинг кириш қисми, лойиҳа мақсадлари ва лойиҳа моҳияти, маҳсулот (хизмат) устунликлари; маҳсулотдан кутилаётган талаб, мувоффақиятнинг асосий омиллари, кутилаётган маҳсулот экспорти ёки импортни ўрнини босиш, талаб қилинаётган инвестициялар, қарз маблағларини қайтариш муддати, ижтимоий масалаларни ечиш (янги иш жойларини яратиш, йўллар ва умумий фойдаланиш коммуникацияларини ўтказиш, уй-жой фондини кенгайтириш, ногиронлар меҳнатидан фойдаланиш ва ҳ.) ишга тушириш ва қувватларни ўзлаштириш муддат.

- Тармоқдаги вазият таҳлили: (бўлимнинг вазифаси: тармоқни тавсифлаш – ривожланаётган, барқарор, тушкунликда). • минтақа ва мамлакатдаги умумий эҳтиёж ва маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми; • минтақа ва мамлакатда маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича корхонанинг кутилаётган улуши; • потенциал рақобатдошлар, уларнинг кучли ва ожиз томонлари; • сўнгги 3 йил давомида маҳсулотнинг қандай ва қайси аналоглари пайдо бўлди. Ишлаб чиқариш режаси: (бўлимнинг вазифаси: танланган ишлаб чиқариш жараёнини асослаш ва унинг иқтисодий кўрсаткичларини аниқлаш) • ишлаб чиқаришни ташкил этишга бўлган махсус талаблар; • асосий ускуналар таркиби, етказиб берувчилари, етказиш шартлари (ижара, харид), қиймати; • хом-ашё ва материаллар, етказиб берувчилар ва ўртача нархлар; • хом-ашё ва материаллар билан таъминлашнинг муқобил манбалари; • амортизация шакллари ва меъёрлари; • ишлаб чиқарилиши мўлжалланган маҳсулот таннархи; • капитал қўйилмалар тузилмаси (қурилиш-монтаж ишлари, ускуналар харажатлари, бошқа харажатлар); • экологик ва техник ҳавфсизликни таъминлаш. Маркетинг режаси: (бўлим вазифаси: товарни сотиш қийинчиликларга олиб келмаслигини асослаш) • сўнгги истеъмолчилар; • корхона монополистми? • талаб тури (текис ёки мавсумий); • рақобат ва рақобатдошлар тавсифи;

• маҳсулотнинг қайси хусусиятлари ёки қўшимча хизматлари уни, рақобатдошларга нисбатан, устуворлигини белгилайди? • патентлаш (товарни ички ва ташқи бозорларда ҳимоялаш, корхона ҳуқуқларини бузмаган ҳолда рақобатдошлар томонидан худди шундай маҳсулот ишлаб чиқариш имконияти); • технологик ўзгаришларнинг маҳсулот таннархига таъсири; • савдо харажатлари; • маҳсулот (хизматларни) сотиш билан боғлиқ капитал харажатлар; • рақобатдошларнинг қандай ҳатти-ҳаракатларидан қўрқиш лозим ва уларга жавоб қайтариш стратегияси? • маҳсулот нархини асослаш; • савдони ташкил этиш (савдо жараёнига жалб қилинадиган корхоналарни кўрсатган ҳолда, савдо тизимини таърифлаш); • сотишдан кейинги хизмат кўрсатиш; • рекламани ташкил этиш ва реклама харажатлари ҳажми. Ташкилий режа: • корхонанинг ташкилий-ҳуқуқий шакли (ҳамкорлик шакли, таъсисчилар ва уларнинг улушлари); • акциялар (қанча чиқарилган ва яна қанча чиқариш кўзда тутилган); • бошқарув таркиби, қисқа биографик маълумотномалар; • молиявий ҳужжатларга имзо чекиш ҳуқуқига ким эга? • бошқарув таркиби аъзолари ўртасида вазифаларнинг тақсимланиши; • лойиҳани маҳаллий маъмурият томонидан қўллабқувватланиши. Молиявий режа: • инвестициялар ҳажми; • манбалар ва даврлар бўйича лойиҳани молиялаштириш ҳажми; • кредитларни тақдим этиш шартлари;

• пул оқимларининг ҳаракати; • даромад ва харажатларнинг прогноз баланси; • лойиҳа самарадорлиги кўрсаткичлари (қопланиш муддати, самарадорликнинг ички коэффициенти ва б.); • баланс тузилмасини баҳолаш (жорий ликвидлик, ўз маблағлари билан таъминланиши ва ҳ.к).

Адабиётлар : 1. K аримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995, 273 бет . 2. Каримов И . А . Қишлоқ хўжалиги тараққиёти - тўкин ҳаёт манбаи .– Т .: Ўзбекистон , 1998, 22 бет . 3. Каримов И . А . Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш энг муҳим вазифа . – Т .: Ўзбекистон , 2000 йил . 4. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Т .: Ўзбекистон , 2011, 125 бет . 5. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 56 бет . 6. Каримов И . А . Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан , олиб бораётган ислоҳотларни , иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш , хусусий мулкчилик , кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир . Ҳалқ сўзи , 2016 йил 16 январь . 7. Мирзиёев Ш . М . Т a нқидий т a ҳлил , қ a тъий т a ртиб - интизом в a ш a хсий ж a вобг a рлик – ҳ a р бир р a ҳб a р ф a олиятининг кунд a лик қоид a си бўлиши кер a к , Х a лқ сўзи , 2017 йил , 16 янв a р . 8. Мирзиёев Ш . М . Ризқ - рўзимиз бунёдкори бўлг a н қишлоқ хўж a лиги ходимл a ри меҳн a тини улуғл a ш , соҳ a ривожини янги босқичг a кўт a риш – a сосий в a зиф a миздир , Х a лқ сўзи , 10.12.2017 йил 9. Мирзиёев Ш . М . Ўзбекистон Республик a си Президенти Ш a вк a т Мирзиёевнинг Олий М a жлисг a Мурож aa тном a си , Х a лқ сўзи , 22.12.2017 йил

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятини юксак замонавий технологияларга асосланган ҳолда жадал ривожлантириш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Қишлоқ хўжалигида инновацион лойиҳалар ишлаб чиқиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг иқтисодий самарадорлиги

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятнинг илмий асослари