Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиёт фани ҳақида тушунча унинг предмети, мақсади, вазифаси ҳамда тадқиқот усуллари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиёт фани ҳақида тушунча унинг предмети, мақсади, вазифаси ҳамда тадқиқот усуллари

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

657 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиёт фани ҳақида тушунча унинг предмети, мақсади, вазифаси ҳамда тадқиқот усуллари Режа: 1. Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиёт ҳақида тушунча ва республика иқтисодиётидаги ўрни ҳамда аҳамияти 2. Инновациявий янги маҳсулот яратиш босқичлари 3. Қишлоқ хўжалигида инновацияларнинг ўзига хос хусусиятлари 4. “Инновацион иқтисодиёт” фанининг тадқиқот усуллари

Ўқув мақсади: Қишлоқ хўжалигининг жаҳон иқтисодиёти ва республика иқтисодиётида тутган ўрнини, қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятларини, тармоқда инновациянинг иқтисодийижтимоий аҳамиятини, Инновацияни ривожлантиришга қаратилган ҳукуматнинг ҳуқуқий ва ташкилий-иқтисодий чоратадбирларини ва инновацион ривожлантириш Концепциясини, “Инновацион иқтисодиёт” фанининг предмети, мақсади, вазифаларини ва фаннинг мазмунини ёритишда қўлланиладиган тадқиқот усулларини ўрганишдан иборат. Таянч иборалар: Қишлоқ хўжалигида инновациялар, инновацион технология, инновацион маҳсулот, инновацион фаолият, инновацион иқтисодиёт, инновацион сиёсат, инновацион ривожланиш, иқтисодий мустақиллик, ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), бозор иқтисодиёти. Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиёт ҳақида тушунча ва республика иқтисодиётидаги ўрни ҳамда аҳамияти Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг асосий қоида ва категорияларини ўрганиш учун «инновация» тушунчасининг иқтисодий мазмуни ва моҳиятини тўлиқ англаб етишимиз лозим. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида “ инновация” атамасини инглиз тилидаги “ innovation” сўзидан олинган бўлиб , киритилган янгилик, ихтиро, деган маъноларни англатади. Ўша жойнинг ўзида ушбу атамага учта изоҳ берилган. 1. Техника ва технологияларнинг янги турлари (авлодлари)ни жорий этиш мақсадида иқтисодиётга сарфланган маблағлар. 2. Илғор техника ва технология, бошқариш ва бошқа соҳалардаги янгиликлар ва уларнинг турли соҳаларда қўлланилиши. 3. Муайян тилда, асосан унинг марфология соҳасида энг сўнгги даврларда пайдо бўлган янги ҳодисалар (тил бирликлари). Иқтисодий адабиётларда инновация (ингл. innovation ) – потенциал илмий-техник тараққиётни (ИТТ) янги маҳсулот ва технологиялар кўринишида реал тараққиётга айланиши, деб таърифланади. Бозор

иқтисодиётида инновацияларни тизимли тақдим этиш услубиёти халқаро стандартларга асосланган ва уларга мувофиқ инновация деганда, бозорга кириб келган янги ёки такомиллаштирилган маҳсулот, амалиётда қўлланилаётган янги ёки такомиллаштирилган технологик жараён ёки ижтимоий хизматларга бўлган янгича ёндашув кўринишидаги инновациявий фаолият натижаси тушунилади. Инновация бу инсоннинг хаёлида, ижодида етилган, “пишган”, ақлий меҳнатнинг якуний натижаси сифатида ўйлаб топилган, жорий қилинган, киритилган, ишлаётган янгиликдир. Ушбу муаммо бўйича кўп сонли тадқиқотлар амалга оширилган бўлишига қарамасдан, бугунги кунда инновациявий фаолият соҳасида ягона, умумий тарзда қабул қилинган терминология мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам адабиётларни қисқача таҳлилини келтириш ва инновациявий фаолият соҳасидаги асосий тушунчаларни конкретлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Инновациявий назарияни асосий ривожланиш босқичи В.Зомбарт, В.Митчерлих, Й.Шумпетер ишларига тўғри келган. Инновациялар назариясини шаклланиши ва ривожланишига австриялик олим Й.Шумпетер катта ҳисса қўшган. Й.Шумпетер конъюнктура силжишлари манбаларини таҳлил қилиш натижасида, ишлаб чиқариш ва бозор ривожланишидаги ўзгаришларнинг янги омилларини ажратди ва уларга қуйидагиларни киритди: ¾ янги хусусиятларга эга маҳсулотни ишлаб чиқариш; ¾ янги илмий кашфиёт ёки тижоратлаштириш усулига асосланган ишлаб чиқаришнинг янги услубини жорий этиш; ¾ саноатнинг мазкур тармоғи тақдим этилмаган, янги савдо бозорларини ўзлаштириш; ¾ хом-ашё янги манбасидан фойдаланиш; ¾ ишлаб чиқаришни тегишли тарзда қайта ташкил этилишини амалга ошириш, масалан, монополликни таъминлаш. Муайян янгилик даражасини баҳолаш ва конъюнктура силжишларининг амплитудаси ва давомийлигини аниқлаш учун Й.Шумпетер янгилик

мезонини киритди ва ушбу мезон мазкур туркумлаштириш асосини ташкил этди. Шу сингари, 1930-йилларда Й.Шумпетер томонидан инновация тушунчаси киритилди ва у маҳсулот ишлаб чиқариш, сотиш, етказиш жараёнларида янги ёки такомиллаштирилган техник, технологик, ташкилий характердаги қарорларни қўллаш оқибатида мумкин бўлган ўзгаришларни билдирар эди. Инновациянинг ушбу таърифи ва Й.Шумпетернинг ишлаб чиқариш омилларининг янги комбинациялари тўғрисидаги концепцияси инновациялар назариясига бўлган иккита энг кенг тарқалган ёндашувдан бирининг асосини ташкил этади. Биринчи ёндашув – янги омиллар тўғрисидаги тушунчага асосланган, иккинчиси – янги маҳсулот ёки технологияга асосланган (1-жадвал). 1-жадвал Биринчи ёндашув бўйича инновациялар таърифларининг шарҳи Муаллифлар Инновация таърифи Х.Барнет Мавжуд шакллардан янги сифат жиҳати билан фарқ қилувчи ҳар қандай ғоя, фаолият ёки моддий натижа П.Т. Ла Пеьерре Бошланғич ҳолатдан янги ҳолатга ўтиш йўли билан хўжалик ички тузилмасида содир бўлган ҳар қандай ўзгариш П.Витфилд Ижодий ғояни ривожланиши ва уни тайёр маҳсулот, жараён ёки тизимга айланиши Л.Водачек, О.Водачкова Корхонанинг тизим сифатида фаолият кўрсатишининг мақсадли ўзгариши П.Ф.Друкер Тадбиркорларнинг шундай воситасики, унинг ёрдамида ҳар қандай ўзгариш янги бизнес тури ёки хизматни амалга ошириш имконияти сифатида қўлланилади К.Найт Ташкилот ёки унинг бевосита атрофмуҳитига нисбатан бирор янгиликни жорий этиш

«Инновация» тушунчасини тушунишга бўлган иккинчи ёндашув ишлаб чиқаришда муайян турдаги техника, технология ва бошқа янги маҳсулотлардан фойдаланишга асосланади. Ушбу ёндашувга содиқ айрим олимлар ишлаб чиқариш фаолиятининг инновациявий ва илмий-техник жиҳатларини тенг деб билади, аммо бу ҳар доим ҳам тўғри эмас. Аммо ушбу ёндашув етарлича кенг тарқалган, чунки унинг асосида ётган инновацияларни илмийтехник нуқтаи назардан ажратиш тамойили, инновацияларнинг жамият ривожланишидаги аҳамияти ва мақсадларини акс эттиради. Бунда «инновация» тушунчаси ҳам жараён, ҳам натижа сифатида тушунилади (2-жадвал). 2-жадвал Иккинчи ёндашув бўйича инновациялар таърифларининг шарҳи Муаллифлар Инновациялар таърифи Жараёнли ёндашув А.Харман Инновация деганда янги ёки анча такомиллаштирилган ишлаб чиқариш жараёнларини жорий этиш тушунилади Р.Джонсон Айрим корхоналар хўжаликларида янги ёки такомиллаштирилган эски жараёнлар ва маҳсулотларнинг пайдо бўлиши Б.Санто Fоя ва кашфиётларни амалий қўллаш орқали ўз хусусиятлари бўйича яхшироқ маҳсулот ва технология яратилишига олиб келадиган жамият – техник – иқтисодий жараён П.Лемерль Харажатларни тежовчи ёки унга шароит яратувчи ҳар қандай янги ёки такомиллаштирилган маҳсулот, хизмат, технология ва ҳ. Т.Брайтон Кашфиёт ёки ғояга иқтисодий мазмун берувчи жараён

Ф.Никсон Бозорда янги ва яхшиланган саноат жараёнлари ва ускуналари пайдо бўлишига олиб келадиган техник, ишлаб чиқариш ва тижорат тадбирлари йиғиндиси Натижавий ёндашув Н.К.Моисеева, Ю.П.Анискин Индивидуал томонидан янгилик сифатида қабул қилинадиган ғоя, амалиёт ёки маҳсулот Г.Я.Киперман Жаҳон бозорида рақобатдош бўладиган маҳсулот, замонавий технологияларни ишлаб чиқиш, яратиш ва тарқатишга йўналтирилган ижодий фаолият натижаси Д.Соколов А.Титов М.Шабанова Муайян жамият эҳтиёжларини қондирадиган ва бир қатор самара (иқтисодий, илмий-техник, ижтимоий ва ҳ.к.) берадиган, принципиал янги ёки такомиллаштирилган яратиш ва ўзлаштиришнинг якуний натижаси Инновациялар иқтисодий самарадорлигини таъминлаш заруриятини ҳисобга олган ҳолда, бир қатор Россиялик иқтисодчилар (М.Ионов, А.Кулагин, В.Логинов), инновацияни «харажатлар тежалишини ёки бундай тежаш учун шароит яратилишини таъминловчи янги маҳсулот ёки хизмат, ишлаб чиқариш услуби, ташкилий, молиявий, илмий-тадқиқот ва бошқа соҳалардаги янгилик» сифатида кўришган. А.Уткин эса бозор шароитида корхоналар муваффақиятли иқтисодий фаолияти учун инновациялар муҳимлигини таъкидлаган ҳолда, инновацияларни корхона иқтисодий ўсишини таъминловчи асосий захиралардан бири сифатида тавсифлаган. Инновация – янги маҳсулот ёки xизматни бозорга киритиш, янги ишлаб чиқариш жараёнларини татбиқ этиш, маҳсулот ёки xизматлар, ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг янги шакллари ёки фаолият турларини илгари суриш, янги бозорларни ташкил этиш ёки янги жараённинг жорий бозор ва

мавжуд бозорларда катта улушини қўлга киритишга қаратилган сай- ҳаракатлардир 5 . Қишлоқ хўжалигида инновация тушунчаси энг аввало илғор ғоялар, ишланмалар инобатга олиниши лозим. Ҳамда фан ва техника ютуқлари, технология ва янги ихтиролар ҳам инновациянинг таърифида ифодаланиши мумкин. М.Қ.Пардаевнинг фикрича инновация дейилганда, илғор ғоялар асосида амалга оширилган ишланмалар натижаларининг фан ва техника ютуқлари, илғор технология ва янги ихтиролар сифатида турли соҳаларда (иқтисодий, ижтимоий, маънавий ҳаётимизда, бошқарув тизими кабиларда) қўлланиши билан боғлиқ ҳодиса 6. Мазкур таъриф ҳамма соҳага, ҳамма вақтга ва ҳамма тушунилади манфаатдор субъектларнинг манфаатларига мос келади. Инновация, инновацион фаолият, инновацион жараён ва шу каби тушунчалар бизнинг ҳар кунги ҳаётимизда, корхона фаолиятида ва иқтисодиёт тармоқларининг турли жабҳаларида мустаҳкам ўрнашиб олмоқда. Ривожланган мамлакатларда корхоналарнинг рақобатбардошлигини оширишда, бозорда ўз мавқеини мустаҳкамлашда ва харидоргир маҳсулот ишлаб чиқаришда инновациялар муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Инновацион фаолиятни амалга ошириш ва амалиётга жорий этишда , энг аввало асосий термин ва тушунчаларни аниқлаштириш лозимдир . Инновация муаммоси билан шуғулланувчи республика ва чет эл олимларнинг тадқиқотларини ўрганиш натижасида инновация , инновацион жараён ва инновацион фаолиятнинг мазмуни ва моҳиятига турлича ёндашувлар борлиги аниқланди . Кўпгина иқтисодий адабиётларда биринчилардан бўлиб инновацион жараёнларнинг таърифини , турларини ва умуман инновацион фаолият назариясига муҳим ҳисса қўшган олим сифатида австралиялик иқтисодчи - олим Йозеф Шумпетерни таъкидлаб ўтишади . Бу вақтларда инновация ҳақида фикр юритилмаган , аммо иқтисодиётни ривожлантиришда “ самарали усул ”, “ янгилик ”, “ таъсири ”, “ қўллаш ” каби тушунчалардан фойдаланилган .

Техник ёки иқтисодий нуқтаи - назардан олиб қарайдиган бўлса , ишлаб чиқариш – мавжуд ресурслар ва кучларни комбинациялаш . Ишлаб чиқаришнинг ҳар бир усули маълум бир комбинацияни англатади . Ишлаб чиқаришнинг турли усуллари фақатгина характери ва услуби билан фарқ қилиши мумкин , яъни ё комбинациялар объекти бўйича ёки уларнинг миқдорлар нисбати бўйича . Ишлаб чиқаришнинг ҳар бир жараёни биз учун мазкур комбинацияни ташкил этади . Й . Шумпетер ўз тадқиқотларида ривожланишда янги комбинацияларга оид масалаларини кўриб чиқди , инновацион жараённинг тўлиқ таърифини берди ва бешта намунали ўзгаришларни алоҳида ажратиб кўрсатади : ¾ ишлаб чиқаришда янги техника , янги технологик жараёнлар ёки янги бозор таъминотидан фойдаланиш ( олди - сотди ); ¾ янги сифатдаги маҳсулотларни жорий этиш; ¾ янги хом-ашёдан фойдаланиш; ¾ ишлаб чиқаришни ташкил этишдаги ва унинг моддий-техник таъминотдаги ўзгаришлар; ¾ янги сотув бозорларининг пайдо бўлиши. “Янгилик”, “янгилик киритиш”, “илмий-техник янгилик” каби атамалар М.Портер, Ж.Брайт, Б.Твисс каби олимларнинг тадқиқот ишларида ҳам учратишимиз мумкин. Шу билан бирга инновацияга кўпгина иқтисодчи олимлар ўз фикр мулоҳазаларини билдириб ўтишган. Мисол учун Б.Санто инновацияга қуйидагича таъриф берган: “Инновация-бу ижтимоийтехник-иқтисодий жараён бўлиб, ғоя ва кашфиётлардан амалий фойдаланиш орқали ўз хусусиятига кўра яхшироқ бўлган маҳсулот ва технологиялар яратилишига олиб келади, агарда у иқтисодий фойда олишга йўналтирилган бўлса, унинг бозорда пайдо бўлиши қўшимча даромад олиш имконияти вужудга келтиради”, Б.Санто ўз тадқиқотларида янгилик, инновацион жараёнларнинг турли моделларини ва инновацияларни моделлаштиришни амалга ошириш

жараёнида маълум бир босқичларни чизиқли кетма-кетлик сифатида инновацион занжир концепциясини асослаб берди. Л.Водачек, О.Водачкова фикрига кўра, инновация бу, корхонанинг иш фаолиятидаги тизим сифатидаги мақсадли ўзгариш бўлиб, корхонанинг у ёки бу фаолият соҳасида миқдорий ва сифат ўзгаришларида намоён бўлиши мумкин. В.Н.Лапин эса инновация деганда инсонларнинг маълум эҳтиёжларини тўлароқ қондириш мақсадида янги амалий воситаларни (инновациялар) яратишдаги жараёнлар мажмуасини Бизнинг фикримизча, инновациялар жамоа учун тушунганфойдали бўлиши бу ҳали иқтисодий жиҳатдан самарали ва даромад келтиришига кафолат бўла олмайди. И.Т.Балабанов фикрига кўра, инновация янги техника, технологияларга, ишлаб чиқаришни, меҳнатни, хизмат кўрсатиш ва бошқарувни ташкил этишнинг янги шаклларига, шу жумладан, назорат, ҳисоб, режалаштириш усуллари, таҳлил қилиш ва бошқа янги шаклларга капитал қўйилмаларни қўйиш ҳисобига олинган моддийлашган натижани ташкил этади. Р.А.Фатхуддинов қуйидагича таърифлайди: “Инновация – бошқарув объектини ўзгартириш ва иқтисодий, ижтимоий, экологик, илмий-техник ёки бошқа бир самарани олиш мақсадида жорий этилган янгиликнинг якуний натижаси”. Бошқа бир қатор олимларнинг фикр-мулоҳазаларини умумлаштирадиган бўлсак, одатда улар “инновация” ва “янгилик”, “янгилик киритиш” маъносини англатишини билдиришган. Р.В.Абдуллаев ва К.А.Хасанжанов фикрларига кўра, “Инновация, илмий-техник тараққиёт кўринишининг шакли ҳисобланиб, билимларнинг махсус тури, юқори ривожланган меҳнат натижасини ташкил этиб, постиндустриал жамиятда инсонлар ҳаётидаги етакчи соҳага айланиб бормоқдаˮ. С.Н.Хамраеванинг фикрига кўра, инновация – бу фан ютуқлари ва илғор тажрибадан фойдаланиш, ижтимоий ишлаб чиқаришни такомиллаштириш ва

ривожлантириш жараёнлари, янги истеъмол xусусиятларга эга бўлган маҳсулотларини (товар, маҳсулот, техника, технология, бошқа ташкилий шакл ва воситалар) шакллантириш, амалиётга жорий этишга асосланган инвестицион ва ижодий фаолиятнинг моддийлашган якуний натижаси бўлиб, бозор ва ижтимоий эҳтиёжларнинг қондирилишига кўмаклашади, харажатларни иқтисод қилади ва инсонларнинг турли хил ҳаёт ва фаолият соҳаларида турлича самара беришини таъминлайди. Қишлоқ хўжалигида инновациявий янги маҳсулот яратиш босқичларида, асосан қуйидагилар ажратилади. Тақдим этилган инновациявий жараён қишлоқ хўжалигининг янги маҳсулот ҳаётий циклини тўла акс эттиради (1- расм). Инновациявий янги маҳсулот яратиш босқичлари 1. Фундаментал 2. Амалий 3. Экспери 4. Бирламчи 5. Истеъмол, тадқиқотлар ва тадқиқотлар ментал излаштириш, аста-секин муаммо ва ишлаб ишлаб эскириш, ечимига эксперимен чиқиш, чиқаришни ишлаб бўлган назарий тал моделлар синаш, тайёрлаш, чиқаришни ёндашув хатоларни ишга қайта қуриш ва ишлаб тузатиш тушириш ва янги ишлаб чиқилиши маҳсулот чиқаришни етказиш ташкил этиш. 1 -расм. Инновациявий янги маҳсулот яратиш босқичлари Шундай қилиб, инновация ва янгиликлар инновациявий фаолият натижасида юзага келади, улар ўзаро боғлиқ ва бири иккинчисисиз мумкин эмас. Уларнинг асосий фарқи шундаки биринчи ҳолатда – янги маҳсулот шаклланиши жараёни рўй берса, иккинчисида – уни тижоратлаштириш жараёни амалга оширилади.

2-расм. Инновациявий жараённинг асосий босқичлари Юқорида кўриб чиқилган инновациявий фаолият тузилмаси ва мазмуни, инновациявий фаолиятни таърифлашга бўлган бир нечта ёндашувлар мавжудлигини кўрсатган ҳолда, у илмий-техник тараққиёт ёки давлат инновациявий сиёсати кўринишида тақдим этилган бўлиши мумкин. Шундай қилиб, инновациявий фаолиятнинг бошқарув объекти сифатидаги кенгайтирилган таърифи қуйидаги жиҳатларни акс эттириши лозим: ¾ фан ва техниканинг ривожланиши, объектив иқтисодий қонунлар ва қонуниятлар асосида жамият эҳтиёжларини ўсиши натижасида, ишлаб чиқаришнинг доимий такомиллашувини таъминловчи ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш характерига эга жараёнлар ; ¾ ишлаб чиқаришнинг янги сифатига эга бўлиш имконини берувчи янги маҳсулотларни яратиш, тижоратлаштириш ва эксплуатация қилиш учун етарли бўлган ишлаб чиқаришнинг инновациявий салоҳиятидан фойдаланишнинг юқори даражасини таъминловчи хатти-ҳаракатлар . Тарқатиш Бирламчи ўзлаштириш Инновациявий жараённинг асосий босқичлари Фундаментал тадқиқотлар Тажриба - конструкторлик ишланмалари Янгилик эскириши ва алмаштирилиш Амалий тадқиқотлар Янги ғоя ва кашфиётлар пайдо бўлиши Истеъмол

Қишлоқ хўжалиги инновацион фаолиятда фан-техника кўз ўнгимизда кундан-кунга ривожланиб тараққий этиб бораётган пайтда, иқтисодий ва барча ижтимоий муносабатлар тизимида чуқур сифат ўзгаришлари кечаётган ҳозирги мураккаб ўтиш даврида иқтисодиётда салмоқли таркибий ўзгаришлар юз бермоқда. Шу нуқтаи назардан таркибий ўзгаришларни ўрганиш, ишлаб чиқаришда инновацион фаолиятда тадқиқотлар олиб боришнинг назария ва услубларини яратиш, уларни амалга оширишнинг йўллари ва усулларини ишлаб чиқиш бугунги куннинг муҳим вазифаларидан ҳисобланиб инновацион фаолликни оширишга эътиборни қаратади. Мазкур масаланинг ижобий ҳал қилиниши эса иқтисодий мустақилликка эришиш ва барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш имкониятини яратади. Қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотларнинг мақсади иқтисодиётнинг барқарор ривожланишини, фан ва техниканинг сўнгги ютуқларидан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқаришда инновацион фаолиятни такомиллаштириш, аҳоли ижтимоий ҳимоясини ва фаровонлигини оширишда инновацион фаолликни тутган ўрни юқори бўлишликдан иборатдир. Мазкур сиёсат асосини мамлакатнинг йирик табиий ресурслари, ички салоҳиятидан самарали фойдаланиш, қишлоқ хўжалигида ва саноатда илмий асосланган ҳолда иқтисодиётнинг асосий тармоқларини тараққий эттириш ва уларнинг мамлакатдаги ички иқтисодий муаммоларни ҳал этишда инвестицияни йўналтириш, аҳоли бандлигини таъминлаш ва бошқаларни ташкил этади. Миллий тараққиётимизнинг дастлабки босқичидаёқ оқилона ва самарали иқтисодий сиёсатнинг ишлаб чиқилиши ва ҳаётга изчил равишда татбиқ этилиши, барқарор инновацион ривожланишнинг асосий манбаи ҳамда омилларининг тўғри танланиши ва уларга устувор аҳамият қаратилиши кейинги йилларда юртимизда иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари таъминланишига имконият яратмоқда. Жумладан, бундай энг муҳим омиллар сифатида қуйидагиларни кўрсатиб ўтиш мақсадга мувофиқдир: ¾ макроиқтисодий барқарорликнинг таъминланиши ва қулай макроиқтисодий шароитни яратиш.

¾ иқтисодиётнинг муҳим тармоқларида таркибий ислоҳотларнинг янада чуқурлашуви; ¾ иқтисодиётнинг янада эркинлаштирилиши ва модернизация қилиниши; ¾ иқтисодиётда хусусий секторнинг роли ва аҳамиятининг оширилиши; ¾ тадбиркорлик субъектларининг иқтисодий мустақиллиги ва ҳуқуқларини кенгайтириш орқали хусусий сектор ривожининг рағбатлантирилиши; ¾ моддий-техник ресурслар ҳамда тайёр маҳсулотларни сотиш ва сотиб олиш тизимининг инновацион фаолиятини эркинлаштирилиши; ¾ корхоналарнинг молиявий-хўжалик фаолиятига давлат назорати органлари аралашувининг кескин қисқартирилиши ва ҳ.к. Иқтисодиётнинг таркибий тузилишини такомиллаштириш вазифаси иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишда доимо диққатимиз марказида бўлиб, иқтисодий ривожланиш борасида эришган ютуқларимизнинг муҳим омили ҳисобланади. Жаҳон иқтисодиётида кечаётган мураккаб инновацион жараёнлар иқтисодиётни барқарор ривожлантириш, рақобатдошлигини ошириш учун унинг таркибий тузилишини мустақил такомиллаштириб бориш заруратини янада кучайтирди. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида таркибий ўзгаришлар сиёсати қуйидагича бўлади: ¾ мамлакат қишлоқ хўжалиги иқтисодиётининг диверсификациялашув даражасини кўтариш, яъни ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар, товарлар ва хизматлар номенклатурасини кенгайтириш, ЯИМ, экспорт каби устувор йўналишлар кўрсаткичларида алоҳида тармоқ маҳсулоти ёки маҳсулот гуруҳининг устунлик қилишига барҳам бериш; ¾ ташқи бозорлардаги конъюнктура ўзгаришларига кам таъсирчан бўлган тармоқлар ва соҳаларнинг ЯИМ ва бандликдаги улушининг юқори бўлишини таъминлаш;

¾ тайёр маҳсулот ишлаб чиқарувчи, шунингдек, экспорт қилувчи корхона ва тармоқларнинг хом-ашё ва бутловчи қисмлар билан таъминланишида маҳаллий корхоналар улушининг устунлигига эришиш; ¾ юқори инновацион технологиялар ва замонавий техника билан қуролланган, арзон ва сифатли, ташқи бозорда бемалол рақобатга кириша оладиган саноат тармоқларининг саноат ишлаб чиқариш кўрсаткичларидаги улушини ошириш; ¾ конъюнктура ўзгаришларига тез мослашувчан, капитал сиғими паст бўлган соҳа ва тармоқларнинг ялпи иқтисодий кўрсаткичлардаги салмоғини оширишга эришиш йўналишларида олиб борилмоқда. Иқтисодий ислоҳотлар нафақат инновацион технологиялар, унга хизмат қилувчи тармоқлар, маҳсулотни қайта ишловчи соҳалар, балки ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма бўғинлари ва ташқи савдо соҳаларини ислоҳ қилишни ҳам ўз ичига олади. Қишлоқ хўжалигининг жаҳон иқтисодиётидаги ўрни кейинги йилларда кескин ривожланиб бормоқда, бу эса қишлоқ хўжалигининг жаҳон иқтисодиётидаги аҳамияти янада ошаётганидан далолат беради. Шунинг учун ҳам қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ишлаб чиқаришнинг асосий омиллари бўлган ер, сув, меҳнат ресурслари ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар миқёсида ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Қишлоқ хўжалиги, асосан иккита йирик тармоқ-деҳқончилик ва чорвачиликдан иборат. Бу икки соҳа аҳоли учун деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари етказиб беради. Қишлоқ хўжалиги ўсимлик ва чорвачилик маҳсулотларни дастлаб қайта ишлайдиган бир қанча тармоқларни ҳам ўз ичига олади шу сабабли ушбу соҳага инновацияларни жорий этиш имкони яънада ошади. Иқтисодий жиҳатдан фаол аҳолининг тахминан ярми, камроқ тараққий этган мамлакатларда эса кўпинча 80-90 фоизидан ортиғи қишлоқ хўжалигида банд. Ривожланаётган мамлакатларда эса бу кўрсаткич 10 фоизни ташкил этади. Қишлоқ аҳолисининг ижтимоий муаммолари,

жойлашиши қишлоқ хўжалиги билан чамбарчас боғлиқдир. Бир қанча мамлакатларда ўрмон хўжалиги ҳам қишлоқ хўжалиги таркибига киради. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришидаги аграр-иқтисодий ислоҳотлар ва таркибий ўзгаришлар ҳамда соҳани диверсификациялаш натижалари Республикамизни МДҲ ичида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариши юқори даражада ўсаётган давлатлар қаторига киритиш имконини берди. Ўзмевасабзавотузумсаноат”, “Ўзбекагроэкспорт” ва “Ўзбекозиқ-овқат” холдинг компанияси фаолияти таҳлилининг кўрсатишича, тармоқнинг экспорт потенциали талаб даражасида эмас. Бунинг сабаби қуйидагилардан иборат: – товар ишлаб чиқарувчилар (деҳқон, фермер хўжалигилари) маҳсулотлари сотиладиган бозор хақидаги маълумотларга етарли даражада эга эмаслар. – мева ва сабзавот маҳсулотларини етказиб берувчилар инновацион маҳсулотларга, жумладан уларнинг сифатига қўйиладиган талаблар ҳакида етарли тасаввурга эга эмаслар. Ўзбекистон Республикасида пахта хом-ашёсини экспорт қилиш мақсадида йирик “Ўзпахтаёғсаноатэкспорт” холдинг компанияси ташкил этилди. Бу ўринда эслатиб ўтиш керакки, республикамиз пахта толасини жаҳон бозорига олиб чиқиши учун бир нечта мамлакатлар билан алоқа ўрнатиши талаб этилади. Негаки, жаҳон бозорига чиқиш учун албатта, икки ёки уч мамлакат ҳудудидан ўтишга тўғри келади. Бу ўз навбатида маҳсулот қийматига таъсир этади. Ўзбекистон пахта бўйича бир неча база- терминалларни барпо этди. Ушбу терминалларнинг ҳар бири 10 минг тонна пахта толасини сақлаш имкониятига эга. Ўзбекистон Республикасида 2016 йилда умумий экспорт ҳажмининг 5,2% ини пахта толаси ташкил қилди. Пахта толасини мамлакатимизнинг ўзида хорижликларга сотиш ва Америка, Осиё, Европа мамлакатларига жўнатиш имконияти яратилди. Ўзбекистон Республикасида пахта экспорти жаҳон улушининг 7% ини ташкил этади,

яъни ҳар йили Ўзбекистон 550-600 минг тонна пахта толасини экспорт қилади. Ўзбекистон Республикасида қишлоқ хўжалиги асосий тармоқ ҳисобланади. Унда ЯИМ улуши 2011 йилда 18,2% бўлган бўлса, 2016 йилга келиб 17,6% ни ташкил қилди. Ер давлат мулки бўлиб, ундан фойдаланувчиларга, яъни фермерларга шартнома асосида 50 йилгача муддатда ижарага берилади. Ўзбекистон Марказий Осиёнинг қулай ҳудудида жойлашган. Унинг ҳудудида азалдан инсоният учун ниҳоятда керакли ҳисобланган турли хилдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирилган. Чунки бу ҳудудда табиий-иқлим шароитлар етарли. Жумладан, Республикада йиллик самарали температура 25-35% ни ташкил этиб, қуёшли кун 310 дан ортиқ бўлиб, бир йилда бир неча марта ҳосил олиш имкони мавжуд. Ўзбекистоннинг жами ер майдони 44,4 млн гектар бўлиб, шундан 50,8 фоизи турли хилдаги қишлоқ хўжалиги корхоналари, ташкилотлари ҳамда деҳқон хўжаликлари томонидан фойдаланилади. Уларнинг йиғиндиси мамлакат қишлоқ хўжалигини ташкил этади. Асосий мақсад тармоқда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар билан мамлакат аҳолисининг истеъмол товарларига бўлган талабини қондиришдир. Бунинг учун: ¾ тармоқда инновацион маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳозирги замон талабидир; ¾ аҳоли бирданига истеъмол қиладиган сифатли қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини барча талабларни қондирадиган даражада ишлаб чиқариш; ¾ қайта ишлаш саноати корхоналарининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган талабини қондириши лозим. Ҳозирги даврда бу тармоқда аҳоли истеъмол қилаётган товарларнинг 85 фоизидан кўпроғи ишлаб чиқарилмоқда. Улар ўсимликчилик ҳамда чорвачилик маҳсулотларидан иборат. 2016 йилда Ўзбекистон Республикаси ялпи ички маҳсулотининг 17,6 фоизи қишлоқ хўжалигида яратилган. Шу йилда барча саноат тармоқларида мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 25,5

фоизи, қурилишда эса 7,5 фоизи яратилган. Рақамлар қишлоқ хўжалиги тармоғининг мамлакат иқтисодиётидаги ўрни улкан эканлигидан далолат бермокда. 2016 йилда қишлоқ хўжалигида фаолият кўрсатаётган барча турдаги тадбиркорлар томонидан 68114,2 млрд сўмлик ялпи маҳсулот яратилган. У асосан 3350,0 минг тонна пахта, 7500,0 минг тонна дон, 5113,3 минг тонна сабзавот, 1940,4 минг тонна мева, 1406,4 минг тонна гўшт, 896,3 минг тонна сут, 801,6 минг дона қоракўл тери, 4040,3 млрд дона тухум ва бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотларидан ташкил топган. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини истиқболда рақобатбардош ва экспортбоп ишлаб чиқиш учун соҳада инновацион технологияларни кенг жорий этиш талаб этилади (3-жадвал ). 3-жадвал Айрим турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўйича экспорт ва импорт кўрсаткичлари (%), 2016 йил № Маҳсулот турлари Экспорт Импорт 1 Сабзавот 10,8 0,2 2 Полиз 15,1 0,0 3 Мева 13,2 0,1 4 Узум 15,6 0,0 5 Гўшт ва гўшт маҳсулотлари 0,0 0,3 6 Сут ва сут маҳсулотлари 0,0 0,1 7 Тухум 0,0 0,0 8 Ун 5,1 10,3 9 Ўсимлик ёғи 0,0 8,3 10 Шакар 0,3 40,3 Хитой иқтисодиётида ЯИМда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг улуши 1978 йилда 28 %ни ташкил этган бўлса 2010 йилга келиб 10 %ни ташкил этган, саноат маҳсулотлари эса мутаносиб равишда 48,0 %дан 46,8 %га ва хизмат кўрсатиш соҳаси 28 %дан 43,2 фоизга ошган. Японияда эса ЯИМда қишлоқ хўжалигининг улуши 1980 йилда 4 %дан 2010 йилга келиб 1%гача 19. Камайган Барча турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини

ишлаб чиқаришда республика иқтисодиётида банд бўлган меҳнат ресурсларининг 40 фоизга яқини қатнашган. Лекин, республика қишлоқларида жами аҳолининг учдан икки қисми яшайди. Ишлаб чиқарилган барча маҳсулотлар 25 млн гектарга яқин қишлоқ хўжалиги ерларидан олинган, шундан 369,1 минг гектари экинзордир. Мамлакат деҳқончилиги суғоришга асосланганлиги учун катта миқдордаги сув ресурсларини талаб этади. Лекин бу талаб ички сув ресурслари билан атиги 60 фоизгагина қондирилмокда. Бундай ҳол Амударё ҳамда Сирдарё ҳавзаларидан катта миқдордаги сув ресурсларини жалб этишни талаб этади. Ҳозирги даврда қишлоқ хўжалигида 52-56 млрд м 3 сув ресурсларидан фойдаланилмоқда. Табиатда ер ва сув ресурслари чекланган, улар такрор ишлаб чиқарилмайдиган ресурслар ҳисобланади. Шунинг учун уларнинг ҳар бир гектаридан, 1м 3 сувдан тадбиркорлик билан фан-техника ютуқларини жорий этиб, йил давомида тўлиқ ва самарали фойдаланиш лозим. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда саноат корхоналарида ишлаб чиқарилаётган кўплаб қишлоқ хўжалиги техникалари, кимёвий воситалар, ёқилғи, ёнилғи-мойлаш материаллари ва бошқа воситаларидан фойдаланилмоқда. Масалан, тармоқда 2016 йилда 105,3 мингга яқин турли хилдаги тракторлар, 41,6 мингтадан кўпроқ юк ташиш машиналари, 6,2 мингтага яқин ғалла йиғиштирадиган, бир мингтага яқин пахта терадиган комбайнлар, кўплаб бошқа техникалардан фойдаланилган. Тармоқ миқёсида ерларнинг унумдорлигини, экинларнинг эса ҳосилдорлигини ошириш мақсадида 850,3 минг тонна минерал ўғитлардан фойдаланилган. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни жаҳон бозорига чиқарилиши натижасида Ўзбекистоннинг мавқеи тобора ошиб борилмоқда. Ҳозирги даврда А ва Е типдаги пахта толасини ишлаб чиқариш бўйича жаҳонда Хитой, АҚШ, Ҳиндистон ва Покистон давлатларидан сўнг бешинчи ўринни, уларни экспорт қилиш бўйича эса 2-ўринни эгаллаб келмоқда. Шу билан биргаликда Ўзбекистон жаҳон бозорига ниҳоятда сифатли бўлган

қоракўл териси, пилла, сабзавот, полиз ва боғдорчилик маҳсулотларини қайта ишлаб, жаҳон бозорига тайёр маҳсулотларни чиқаришни кўпайтириш лозим. Бу борада сўнгги йилларда чет эл инвестициялари жалб этилиб, катта ишлар амалга оширилмокда. Уларни келажакда жадал суръатлар билан ривожлантириш сиёсий, иқтисодий ҳамда ижтимоий жиҳатдан мақсадга мувофиқдир. Ҳозирги даврда мамлакат аҳолисининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан таъминлаш даражаси йил сайин ортиб бормоқда. 2016 йилда республика аҳолисининг жон бошига 180 кгга яқин ун маҳсулотлари, 136 кг пахта хом-ашёси, 252 кг сабзавот маҳсулотлари, 68 кгдан кўпроқ картошка, 48 кг гўшт, 173 кг. сут ҳамда 106 донага яқин тухум ишлаб чиқарилган. Демак, мамлакат аҳолисининг унга бўлган талаби қондирилган. Келажакда эса унинг сифатини яхшилашга алоҳида эътибор бериш талаб этилади. Лекин бошқа маҳсулот бўйича халқимизнинг медицина меъёрлари бўйича талаби тўлиқ қондирилганича йўқ (4-жадвал). Бундай ҳол Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигини янада жадал суръатлар билан инновацион технологиялар асосида ривожлантирилишини тақозо этади. 4-жадвал Асосий турдаги озиқ-овқат маҳсулотларининг минимал истеъмол нормаси (1 киши ҳисобига) № Маҳсулот турлари Ўлчов бирлиги Минимал истеъмол нормаси 1 Сабзавот кг/йил 109,2 2 Картошка кг/йил 54,6 3 Полиз кг/йил 19,6 4 Мева кг/йил 76,7 5 Узум кг/йил 13,9 6 Гўшт (сўйилган вазнда суб маҳсулот билан) кг/йил 40,2 7 Сут кг/йил 136,7

8 Тухум дона/йил 296,0 9 Ун кг/йил 99,0 10 Ўсимлик ёғи кг/йил 6,6 11 Мева-сабзавот консервалари ш.б/йил 13,0 Сўнгги ўн йилларда бу борада муайян ишлар амалга оширилди. Жумладан, мамлакат қишлоқ хўжалигида эркин бозор иқтисодиёти талабларига мос иқтисодий муносабатларни, ҳамда инновацияларнинг ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий муносабатларни шакллантириш имкониятини берадиган, ҳуқуқий, ташкилий, иқтисодий ҳамда ижтимоий- иқтисодий ислоҳотлар босқичма-босқич қатъий ишонч билан амалга оширилишини таъминлаб берадиган инновацион тадбирлар ишлаб чиқилиб, изчиллик билан ҳаётга жорий этилмоқда. Масалан, ер фуқароларга умрбод мерос қолдириш ҳуқуқи билан бепул берилмоқда, фермер хўжаликларига эса 30 йилдан 50 йилгача бўлган муддатда фойдаланиш учун ижарага берилмоқда. Қишлоқда мулк ислоҳоти натижасида мулкдорлар синфи шаклланмоқда ва ривожланмоқда. Деҳқонларга пахта, ғалладан ташқари бошқа барча маҳсулотларни етиштириб, уларни сотишда эркинлик берилди. Тадбиркорларга ишлаб чиқаришини ривожлантириш учун турли имтиёзли кредитлар берилмоқда. Лекин амалга оширилаётган тадбирлар ўсиб бораётган талабни тўлиқ қондира олмаяпти. Шунинг учун қишлоқ хўжалигида амалга оширилаётган барча турдаги ислоҳотларни эркинлаштириш, уларни янада чуқурлаштириш ва инновацион технологияларни ривожлантириш мақсадга мувофиқдир. Бу эса келажакда қишлоқ хўжалигининг юқори суръатларда ривожланишини, республика иқтисодиётининг юксалишини таъминлайди. Қишлоқ хўжалигида инновацияларнинг ўзига хос хусусиятлари

Инновацияларни тармоқлар бўйича таснифлаш ҳам ҳар бир соҳанинг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ. Бу хусусиятлар уларнинг ҳар бирига алоҳида ёндашувни тақозо этади. Қишлоқ хўжалиги бошқа тармоқларга нисбатан, жорий қилиниши ва амалда синаб кўрилиши жиҳатидан тубдан фарқ қилади. Масалан саноат билан қишлоқ хўжалиги бир-биридан тубдан фарқ қилган ҳолда мўлжалланган инвестицияларни қўллашни бир хилда олиб бориб бўлмайди. Шу сабабли инновация қишлоқ хўжалигида ёки қишлоқ хўжалигига мўлжалланган инвестициялар деб юритилади. Аммо инновациялар тармоқлар бўйича таснифланганда уларнинг бирбирига боғлиқлигини кўришимиз мумкин. Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган инновациялар нафақат техника ва технологияларни, балки агротехник тадбирларни ҳам такомиллаштирилиши мумкин. Қишлоқ хўжалигидаги инновациялар тирик организмлар ва ҳайвонат дунёси билан ҳам боғлиқдир. Шу сабабли қишлоқ хўжалигининг инновацион жараёнларини ўсимликчиликда ва чорвачиликда амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Иқтисодиётнинг ҳар бир тармоғида ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланилади, турли хил маҳсулотлар ишлаб чиқарилади, ишчи-хизматчилардан етарлича малака талаб қилинади. Худди шундай қишлоқ хўжалигининг ҳам ўзига хос хусусиятлари борки, бу тармоқда тадбиркорлик фаолиятини олиб боришда ушбу хусусиятларни ҳисобга олиш зарур (1-расм). Қишлоқ хўжалигида инновацион жараёнларнинг ўзига хослиги соҳанинг ўзига хос хусусиятга эга эканлигидан келиб чиқади. Тармоқнинг фарқлий жиҳатларининг асосида энг аввало қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг табиий-биологик хусусиятлари (ер асосий восита эканлиги, меҳнат воситалари сифатида тирик организмлар – ўсимлик ва чорва молларнинг қўлланилиши, табиийиқлим шароитларга боғлиқлиги ва бошқалар) ётади. Табиий – биологик омиллар ҳисобига соҳанинг техник-технологик хусусиятлари келиб чиқади (ишлаб чиқаришнинг мавсумийлиги, иш даврининг узунлиги ва бошқалар). Ушбу фарқлардан келиб чиққан ҳолда

узоқ ривожланиш жараёнида соҳанинг ўзига хос ижтимоий-иқтисодий жиҳатлари ва хусусиятлари шаклланди. Инновацион жараён нуқтаи-назардан қарайдиган бўлсак, улар қуйидагилардан иборат: ¾ ер ресурсларининг чекланганлиги сабабли, деҳқончиликда экстенсив ривожланиш ўрнига интенсив омилар, яъни бир бирлик ер майдони ҳисобига кўпроқ маҳсулот олишга эътибор бериш лозим; ¾ қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчи корхоналарнинг ихтисослашув даражаси бошқа соҳаларга нисбатан паст, бу эса ердан самарали фойдаланиш зарурияти, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг мавсумийлик характери билан боғлиқ, натижада ишчи кучи, техника ва бошқа ишлаб чиқариш воситаларидан йил давомида тўлиқ фойдаланишни ташкил этиш талаб этилади; ¾ деҳқон хўжаликлари, фермер хўжаликлари ва шахсий томорқа хўжаликлари ишлаб чиқаришни ривожлантиришга доир чора-тадбироларни мустақил ривожлантириб бориш имкониятига эга эмаслар, маълумки, бунга катта маблағ қўйиш талаб этилади; ¾ ҳозирги кунда ишлаб чиқариш жараёнидаги бир қатор ишларни махсус хизматлар соҳаси, яъни инфратузилма объектлари томонидан бажариб келинмоқда (машина трактор парклари, агрокимёсервис, ёқилғи-мойлаш материалларни сотиш шохобчалари, тайёрлов корхоналар, зооветеринария хизмати ва бошқалар);

3-расм. Қишлоқ хўжалигида инновацион жараёнларнинг ўзига хос хусусиятлари ¾ турли мулкчилик шароитида давлат томонидан қўллабқувватлаш ва таъсир этишнинг махсус шакллари талаб этилади (илмий-техник сиёсатни олиб бориш, информацион база билан таъминлаш, солиқ‚кредит сиёсати ва бошқ.); ¾ қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг ўзига хослиги ва инновацияларни жорий этиш юқори малакали кадрларга ёки профессионал маслаҳатларга бўлган эҳтиёжини оширади; Ишлаб чи қ ариш даэ ҳ тимоллик нингмавжуд лигиИшлаб чи қ ариш даэ ҳ тимоллик нингмавжуд лиги Техноло гикжараёнларнингўз инлиги ватаби ий - и қ ли мшароитлар габо ғ л и қ ли гиТехноло гикжараёнларнингўз инлиги ватаби ий - и қ ли мшароитлар габо ғ л и қ ли ги Қ иш ло қ хўжал игим а ҳ сулотларини нгбирқ исмитакрори шлабч и қ аришучунў зигайўналтирилга нлигиҚ иш ло қ хўжал игим а ҳ сулотларини нгбирқ исмитакрори шлабч и қ аришучунў зигайўналтирилга нлиги Малакаликадрл аргава професси оналмас ла ҳ атларгабўл ган э ҳ тиё жМалакаликадрл аргава професси оналмас ла ҳ атларгабўл ган э ҳ тиё ж Хўжаликюри тувчисубъектларининг давлат томони дан қ ўлл аб - қ увватл ашмеханизмл арига м у ҳ тожл игиХўжаликюри тувчисубъектларининг давлат томони дан қ ўлл аб - қ увватл ашмеханизмл арига м у ҳ тожл иги Ишлаб чи қ аришжара ёнибевоситаинфрату зилма объектлариб илан таъминланг анликдаражасиг або ғ л и қ лиг иИшлаб чи қ аришжара ёнибевоситаинфрату зилма объектлариб илан таъминланг анликдаражасиг або ғ л и қ лиг иХўжаликюри тувчисубъектлардамо лиявий имкониятла рнинг пастл игиХўжаликюри тувчисубъектлардамо лиявий имкониятла рнинг пастл игиХўжаликюри тувчисубъектлар инингихтисосл ашувдаражасинингни сбатанпастл игиХўжаликюри тувчисубъектлар ининг ихтисосл ашувдаражасинингни сбатанпастл игиЕрресурслар ининг чекланган лигиЕрресурслар ининг чекланган лиги Қ ИШ ЛО Қ ХЎЖАЛИГ ИДАИННОВАЦ ИОНЖАРАЁНЛАРНИН ГЎЗИГА ХО С Ҳ УСУСИЯТЛ АРИҚ ИШ ЛО Қ ХЎЖАЛИГ ИДАИННОВАЦ ИОНЖАРАЁНЛАРНИН ГЎЗИГА ХО С Ҳ УСУСИЯТЛ АРИ

¾ қишлоқ хўжалиги маҳсулотларнинг бир қисми такрор ишлаб чиқариш учун қишлоқ хўжалигининг ўзига йўналтирилади ва такрор ишлаб чиқариш фонди ушбу маҳсулот ва давлат кўмагида шаклланади. Аммо ишлаб чиқариш ҳажми йиллар давомида ўзгариб туради, шу сабабли ишлаб чиқариш жараёнининг узвийлигини таъминлаш мақсадида йирик суғурта фондларини ташкил этиш керак; ¾ технологик жараённинг узунлиги ва табиий-иқлим шароитга боғлиқлиги ишлаб чиқариш натижасини олдин башорат қилишда қийинчиликларни келтириб чиқаради; ¾ ишлаб чиқаришнинг эҳтимоллик характери инновацияларни жорий этишнинг натижаларини ҳам эҳтимоллик характерига эга бўлишга олиб келади. Ишлаб чиқариш омилларининг ёки, умуман, иқтисодий ҳолатнинг ўзгариши кутилмаган салбий натижаларга олиб келиши мумкин, шу сабабли инновация ютуқларини қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига олиб киришдан олдин ҳар томонлама чуқур таҳлил қилиш талаб этилади. Қишлоқ хўжалигида инновацион жараёнларнинг тармоқ хусусиятларидан ташқари, шунингдек, инновацион жараённинг ўзининг ҳам мазмун моҳиятини эътиборга олиш зарур. Қишлоқ хўжалигида инновацияларнинг асосий мақсади соҳада кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш ва рақобатбордошликни таъминлашдан иборат. Ушбу мақсадни амалга ошириш учун қуйидаги вазифаларни бажариш лозим: 1.Қишлоқ хўжалигининг даромадлилигини таъминловчи инновацион тизимни ва инновацион механизмларни шакллантириш; 2. Мамлакат озиқ-овқат хафвсизлигини таъминлаш ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг рақобатбордошлигига эришиш; 3. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини жаҳон бозорига чиқаришни таъминлашдан иборатдир. Қишлоқ хўжалигида инновацияларни амалга ошириш қуйидаги омилларга боғлиқ:

¾ жаҳон бозори конъюнктураси; ¾ ташқи алоқаларни ривожлантириш; ¾ соҳа самарадорлигининг пастлиги; ¾ маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг жорий этилган инновацияларнинг самарадорлигининг манфаатдорлиги; ¾ илмий тадқиқот ишларнинг камлиги; ¾ маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг илмий ишланмалар ахбороти билан таъминланганлиги; ¾ малакали мутахассисларни тайёрлаш. ¾ Қишлоқ хўжалигида инновацияларни ривожлантириш мақсадида қуйидаги механизмларни жорий этишни тақозо қилади: ¾ қишлоқ хўжалигидаги инновацияни давлат томонидан қўллаб- қувватлаш; ¾ фанни ишлаб чиқариш талабига яқинлаштириш; ¾ инновацияларни жорий этиш бўйича қишлоқ хўжалигига кўмаклашиш; ¾ кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш; ¾ инновация манбаларини кенг жорий этиш; ¾ инновация лойиҳаларини амалда қўллаш. “Инновацион иқтисодиёт” фанининг предмети, мақсади ва вазифалари Қишлоқ хўжалигининг муҳим вазифаларидан бири мамлакат аҳолисини озиқ-овқат, қайта ишлаш саноатини эса зарур қишлоқ хўжалиги хом-ашёси билан таъминлашдир. Ушбу масалани ҳал этиш келажакда тармоқни интенсивлаштириш, фан-техника тараққиётини жадаллаштириш, иқтисодий муносабатларни такомиллаштириш, турли хил мулкчилик ва хўжалик юритишнинг турли шаклларини ривожлантириш билан боғлиқдир. Хўжалик юритишнинг илмий асосланганлик даражасини юксалтириш, ишлаб чиқаришни бошқаришда ташаббускорлик ва фаолликни кучайтиришнинг

асосий шарти қишлоқ хўжалиги мутахассисларини иқтисодий жиҳатдан тайёрлаш ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар – ишлаб чиқаришда рақобат курашида сақланиб қолиш имкониятини берувчи инновацион лойиҳани ишлаб чиқишнинг моҳияти истиқболда жуда иқтисодий аҳамиятга эга. Кескин рақобат ва бозордаги тез ўзгарувчан шароитларда, нафақат бутун эътиборни корхона ички жараёнида мужассамлаштириш, балки узоқ муддатли инновацион технологияни ишлаб чиқиш ҳам муҳимдир. Олдинги йилларда аграр саноат мажмуида кўпгина корхоналар жорий фаолиятда ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш билан боғлиқ ички муаммоларни кундалик тарзда ҳал этган ҳолда, муваффақиятли фаолият юритишлари мумкин эди аммо ҳозирги кунда, тез ўзгарувчан шароитга мослашувни таъминловчи инновацион фаолиятда стратегия лойиҳалар ўта муҳим ҳисобланмоқда. Тармоқни ривожлантириш учун иқтисодий қонунлар ва ҳукумат томонидан олиб борилаётган ислоҳотлар қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни ривожлантиришда асосий манба бўлиб хизмат қилади. « Инновацион иқтисодиёт» фани қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни ривожлантиришда самарали хизмат қилади. Бу иқтисодий фанлар жумласига кириб, қишлоқ хўжалигидаги корхоналарни ишлаб чиқаришда инновацион технологияларни мужассамлаштириб қатнашувчи барча тармоқларнинг ишлаб чиқариш муносабатларини ишлаб чиқарувчи кучлар билан узвий боғланишни ўрганиш, бозор шароитида қишлоқ хўжалигида объектив иқтисодий қонунларнинг қабул қилиниши ва амалиётга татбиқ қилиш, ишлаб чиқаришни технологик жиҳатларини қайта кўриб чиқиш, ишлаб чиқаришни ва унинг тармоқларга раҳбарлик қилиш, менежмент, инновацион маркетингни ишлаб чиқаришдаги фан янгиликлари, инновацион ва илғор технологиялар тажрибаларини жорий этиш йўллари, инвестиция, молия ва бозор муносабатлари асосида арзон ва рақобатдош маҳсулот ишлаб чиқариш йўлларини кўрсатади.

« Инновацион иқтисодиёт» фани кенг маънода қуйидаги иқтисодий фанлар билан: иқтисодиёт назарияси, қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти ва менежменти, инвестиция, бизнес режа, информатика, микроиқтисодиёт, тадбиркорлик, статистика, сервис хизматлари иқтисоди, менежмент, маркетинг ва бошқа фанлар билан узвий алоқададир. « Инновацион иқтисодиёт» фанининг мақсади қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштирувчи субъектларда ва унга хизмат кўрсатувчи тармоқларда технологик иқтисодий қонунларни ишлаб чиқариш жараёнларига инновацияларни татбиқ қилишдан иборат. Фаннинг предмети – қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш кучларининг, ишлаб чиқариш алоқалари ва иш юритишда инновацион технологияларни яхшилаш йўли орқали меҳнат унумдорлигини оширишдан иборатдир. « Инновацион иқтисодиёт» фани замонавий фан бўлиб, у доимо ишлаб чиқариш технологияларини самарадорлигини оширишда қонунлар ўзгаришини, тармоқлар ривожланишини жамият ривожланишини ўрганиб синтез қилиб туради. Иқтисодий қонунлар қишлоқ хўжалигида ва унинг тармоқларида бошқаришни ижобий ривожлантириш учун хизмат қилади. Фаннинг объекти – қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларга ва ишлаб чиқаришга бевосита ўз ҳиссасини қўшадиган барча тармоқлар фаолиятидир. Қишлоқ хўжалик тармоқларини ижтимоий ривожлантириш – қишлоқ хўжалигида ва унинг тармоқларида ишлаб чиқариш жараёнларида инновацион технологияларни яхшилаш асосида инвестициялардан ва инфратузилмалардан фойдаланиш, маҳсулотни кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш, сифатли хизмат кўрсатиш, меҳнат унумдорлигини ошириш, тармоқларнинг ижтимоий ривожланишида иқтисодий қонунларни жорий этиш йўлларини кўрсатади. « Инновацион иқтисодиёт» фанининг вазифаси инновацион технологияларни яхшилаш асосида, қишлоқ хўжалигида маҳсулот етиштирувчи ва хизмат қилувчи тармоқлар билан иқтисодий алоқаларни

мустаҳкамлаш орқали, маҳсулот ҳажмини ва сифатини оширади. Товар ишлаб чиқарувчи субъектларда меҳнат ва технологик жараёнларини илмий асосда ривожлантириш билан меҳнат унумдорлигини ошириш ер-сув ҳамда асосий воситаларидан самарали фойдаланишдан билан боғлиқдир. “Инновацион иқтисодиёт” фанининг тадқиқот усуллари Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фаолиятини таҳлил қилиш учун ҳар хил усуллардан фойдаланилади. Ушбу усуллар орқали ишлаб чиқаришда рўй берадиган ҳодисаларни иқтисодий баҳолайди. Ишлаб чиқаришда қуйидаги усуллардан фойдаланилади: 1.Статистик гуруҳлаш усули – инновацион технологиялардан рационал фойдаланиш, маҳсулот таннархи, меҳнат унумдорлигининг ўсиши, меҳнат ресурслари, инновацион технологиялардан унумли фойдаланиш ва бошқа кўрсаткичларни ўрганади. Бу усул ёрдамида инновацион лойиҳа шакллар таркибини, бир-бирига боғлиқлигини, харажатлар ва даромадлар тенденцияларини, ишлаб чиқаришни модернизациялаш шароитини янада ривожлантириш истиқболларини аниқлаб беради. 2. Монографик усул – республикамиздаги ёки хорижий тажриба алмашиш мақсадида қишлоқ хўжалигини умумий ва айрим тармоқларнинг инновацион фаолиятини, ишлаб чиқариш жараёнлари технологиясини ривожланиш истиқболларини аниқлаб беришдан иборат. 3. Аналитик ҳисоб усули – қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фаолиятини таҳлил қилиш ва барча тармоқлардан ривожлантириш йўлларини белгилайди. Қишлоқ хўжалигини модернизациялаш орқали ишлаб чиқаришни иқтисодий фанлар назарияси орқали ижтимоий ривожланишни чуқур тадқиқот қилиб, кейинги йилларда катта ютуқларга эришиш учун қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар фанга математик тадқиқотнинг усуллари катта самара бермоқда.

4. Иқтисодий математик усули – математик рақамлардир, қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар, барча ишлаб чиқариш соҳалари бўйича кўрсаткичларини таҳлил қилишда математик рақамлар 3 манбадан олинади: 1. Бизнес режадан; 2. Инновацион фаолият ҳисоботидан; 3. Меъёрий маълумотлар, технологик карта ва справочниклар. Иқтисодий математик усул бир қанча босқичларга бўлинади. Тайёрлаш, иқтисодий таҳлил, абстрак рақамлар, маълумотлар йиғиш ва уни ўрганиш. 5. Лойиҳа конструкторлик ишлари усули – лойиҳалаштирилган объектлар ва жамлаб бўлмайдиган ҳар хил кўрсаткичларни таҳлил қилишдан иборатдир. Юқоридаги усуллар ёрдамида қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар ва хизмат кўрсатувчи тармоқларнинг ишлаб чиқариш фаолияти ва иқтисодий самарадорлиги таҳлил қилиниб, келгусида ривожлантириш истиқболлари белгилаб олинади.

Адабиётлар : 1. K аримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995, 273 бет . 2. Каримов И . А . Қишлоқ хўжалиги тараққиёти - тўкин ҳаёт манбаи .– Т .: Ўзбекистон , 1998, 22 бет . 3. Каримов И . А . Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш энг муҳим вазифа . – Т .: Ўзбекистон , 2000 йил . 4. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Т .: Ўзбекистон , 2011, 125 бет . 5. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 56 бет . 6. Каримов И . А . Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан , олиб бораётган ислоҳотларни , иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш , хусусий мулкчилик , кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир . Ҳалқ сўзи , 2016 йил 16 январь . 7. Мирзиёев Ш . М . Т a нқидий т a ҳлил , қ a тъий т a ртиб - интизом в a ш a хсий ж a вобг a рлик – ҳ a р бир р a ҳб a р ф a олиятининг кунд a лик қоид a си бўлиши кер a к , Х a лқ сўзи , 2017 йил , 16 янв a р . 8. Мирзиёев Ш . М . Ризқ - рўзимиз бунёдкори бўлг a н қишлоқ хўж a лиги ходимл a ри меҳн a тини улуғл a ш , соҳ a ривожини янги босқичг a кўт a риш – a сосий в a зиф a миздир , Х a лқ сўзи , 10.12.2017 йил 9. Мирзиёев Ш . М . Ўзбекистон Республик a си Президенти Ш a вк a т Мирзиёевнинг Олий М a жлисг a Мурож aa тном a си , Х a лқ сўзи , 22.12.2017 йил Анискин Ю.П. Внутрифирменное планирование: Учебное пособие. – М.: МГИЭТ, 1994. – 130 с.

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Қишлоқ хўжалигида инновацион лойиҳалар ишлаб чиқиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг иқтисодий самарадорлиги

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятнинг илмий асослари

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятни бошқаришни такомиллаштирилиш