Хом ашёни қайта ишлаш жараёнлари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Хом ашёни қайта ишлаш жараёнлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

143.5 KB

Ko'chirib olish

Хом ашёни қайта ишлаш жараёнлари Режа: 1. Мева ва сабзавотни йиғиш, корхонага етказиш, қабул қилиш ва сақлаш 2. Хом-ашёга иссиқлик ишлов бериш 3. Бланширлашда микробларнинг сони

Мева ва сабзавотни йиғиш, корхонага етказиш, қабул қилиш ва сақлаш Йиғиш . Мева ва сабзавотни йиғиш, транспортга ортиш ва тушириш асосан қўлда бажарилади, кўп меҳнат талаб қилади. Уларни механизациялаш учун кўп машиналар қўлланилмоқда. Томат, кўк нўҳот, карам, пиёз, бодринг ва бошқа сабзавотни йиғиш учун комбайнлар, резавор мевани йиғиш учун универсал машиналар ишлатилади. Дарахт мевалари вибратор ёрдамида туширилади. Тушган мева лат емасдан йиғилиши учун дарахт остига чодир тортилади. Йиғиш вақтида мева механик зарбаларга дуч келмаслиги керак, чунки уларнинг пўстлоғи зарарланиб, доғлар пайдо бўлади. Меваларнинг бутунлиги бузилиши микробиологик жараёнлар туфайли рўй беради. Бу мева шарбати оқиши ва ювиш вақтида қуруқ модданинг кўп қисми йўқолишига олиб келади. Хом ашёнинг механик зарбаларга чидамли навлари айни вақтда технологик талабларга ҳам жавоб бериши керак. Хом ашёни келтириш . Консервалаш корхонасининг хом ашё базаси, одатда, бир неча киломертли радиусда жойлашган бўлади. Шунинг учун хом ашёни ташишнинг асосий транспорти автомашиналар ҳисобланади. Мева ва сабзавотни 16–20 кг сиғимли ёғоч тараларга солиб, автомашиналарга юклаб ташиш усули кенг тарқалган. Бу усулда юклаш ва тушириш кўп меҳнат талаб қилади, автомашинанинг юк кўтариш қобилиятидан тўла фойдаланиш муаммоси ҳам мавжуд. Юклаш ва тушириш ишларини механизациялаш учун поддонлардан фойдаланилади. Уларга хом ашё солинган яшчиклар ўрнатилади, поддон санчиқли автоюклагич ёрдамида автомобилга кўтариб қўйилади ёки ундан туширилади. Сабзавотни сиғими 300 кг дан 1 т гача бўлган контейнерларда ташиш кўп иқтисодий самара беради. Бўлинмаларга ажратилган контейнерлар майдони 0,8 0,6 ва баландлиги 0,2; 0,3 ёки 0,4 м бўлган алоҳида

секциялардан иборат. Секция баландлиги 0,2 м бўлганда унинг сиғими 65–70 кг -ни ташкил этади. Тўқималари дағал сабзавотни ташиш воситаси сиғими 0,45 м 3 бўлган контейнерлардан иборат. Катта сиғимли (500–600 кг ) контейнерларнинг полкалари сабзавот эзилмаслиги учун қия шаклда тайёрланади. Ўзи бўшатувчи контейнерлар – сиғими 250 кг бўлган ванна туридаги параболик профилли йиғувчилар араваларда 6 донадан ўрнатилади. Арава далада ҳаракатлантирилади ва томат йиғувчи ишчилар челакдаги томатларни контейнерларга ағдаришади. Дағал тўқимали сабзавот (илдизмевалар, сабзи, лавлаги) ёки мустаҳкам қобиқли хом ашё (пиёз, жўхори) ўзиағдарар машиналарда ташилади. Нозикроқ хом ашёни ташишда машина кузови баландлигининг ярмини қоплаган жавонлар билан жиҳозланади. Дастлаб сувда ювилган ва 18 0 С температурали кўк нўҳот дони ўзиағдарар машинада жойлаштирилган сиғими 2,5–2,8 т бўлган “лодочка” номли контейнерларда яхши ташилади. Ловия, рангли карам, ширин жўхори, шпинат, қовоқларни 0,9 т сиғимли сават-поддонларда ташиш мумкин. Доналанган кўк нўҳот, бутун томат совуқ сув солинган автоцистерналарда ташилади. Сабзавот ва сув нисбати 2:1 бўлиши лозим. Тара ва транспорт турини танлашда мева ҳамда сабзавот тури, хом ашё зонасидан корхонагача бўлган масофа ҳисобга олинади. Хом ашё базасининг марказида жойлашган бошланғич қайта ишлаш пунктларида тайёрланган ярим тайёр маҳсулот (майдаланган томат, узум янчилмаси) автоцистерналарда қайта ишлаш заводига келтирилади. Бу автоцистерналар иложи борича совутгичли бўлиши керак. Майдалашдан то заводда қайта ишлангунча 2 соат вақт ўтишига рухсат этилади. Транспорт ва тарага ҳар бир ташишдан сўнг санитария ишлови берилади. Хом ашёни қабул қилиш . Қабул қилиш вақтида хом ашёнинг сифат ва миқдори аниқланади. Тадқиқ учун ўртача намуна (4–15 кг ) олинади. Юк

тушириш транспортидан механизациялашган усулда намуна олиш воситалари мавжуд. Хом ашёнинг ГОСТ талабларига жавоб бериши органолептик ва кимёвий тадқиқотлар натижаларига кўра баҳоланади. Дефектлар кўрсатилади. Ҳозир замонавий экспресс-тадқиқот приборлари ишлаб чиқилган. Сақлаш . Консервалаш учун мўлжалланган мева ва сабзавот, одатда, кўп сақланмайди. Хом ашё бир неча соатдан бир неча суткагача сақланиши мумкин. Пиёз, картошка, карам, илдизмеваларни кўпроқ сақлаш мумкин. Ҳатто, қисқа муддат сақлаш жараёнида ҳам мева ва сабзавотда ўзгаришлар рўй беради. Натижада уларнинг сифати ёмонлашади, маҳсулот бузилиши мумкин. Бунга ферментлар фаолияти ёки микроорганизмлар сабабчи бўлади. Мева ва сабзавотнинг микроорганизмлар таъсирига турғунлиги уларнинг кимёвий таркибига боғлиқ. Мева ва сабзавотнинг микробиологик ўзгаришига (бузилишига) қарши таъсир кўрсатувчи муҳим омил уларнинг табиий иммунитети ҳисобланади. Ўсимлик ҳаётида махсус моддалар комплекси (ингибиторлар) ҳосил бўлади, улар паразитлар учун токсин ҳисобланади. Ўсимлик организмларининг иммунитетига уларнинг яшаши билан боғлиқ фаол физиологик жараён сифатида қаралади. Иммунитет ўсимлик турига (нохос) ва навига (хос) мансуб бўлади. Нохос иммунитет туфайли мева ва сабзавот турли касалликларга чалинмайди; хос иммунитет туфайли навнинг моғор замбуруғларига чидамлилиги таъминланади. Ўсимлик тўқимасининг модда алмашинуви жараёни ўсимликнинг микроорганизмларга қаршилигини салмоқли оширишга таъсир кўрсатади. Ўсимлик хом ашёси териб олингандан сўнг уларда кечаётган модда алмашинуви биокимёвий жараёнлари ўсимликда кечаётган жараёнларнинг давомидир. Шунинг баробарида териб олинган мева ва сабзавотга ташқаридан органик модда ва сув келиши тўхтаган, шунинг учун уларда кечаётган биокимёвий жараёнлар фақат органик моддаларни сарфлайди,

холос. Натижада бу моддаларнинг захираси камайиб боради. Намлик буғланиши ҳисобига мева массаси камаяди, қуруқ модданинг фоиз миқдори ортиб боради. Ҳужайра тургори заифлашади, натижада тўқималар бўшашиши рўй беради, оқибатда органик моддалар парчаланиши тезлашади, энергетик баланс бузилади, мева ва сабзавотнинг табиий иммунитети заифлашади. Намлик буғланиши ҳаво температураси ва ундаги намлик миқдори, меванинг тузилиши ва кимёвий таркибини белгиловчи тури, нави, пишиш даражаси ва бошқа кўрсаткичларига боғлиқ. Ўсимлик организмларининг ташқи муҳит билан ўзаро алоқасида нафас олиши, яъни ферментлар ёрдамида ростланувчи оксидланиш–қайтиш жараёнлари катта рол ўйнайди. Бу жараёнлар экзотермик ҳисобланади – нафас олиш натижасида энергия ажралиб чиқади. Бу энергия ўсимликда фотосинтез жараёни натижасида органик бирикмаларда йиғилади. Ажралган энергия ўсимлик тўқималарининг ҳаётий жараёнларида фойдаланилади. Нафас олишдаги газ алмашиниши оксидланиш жараёнининг меъёрида ўтишини таъминлайди. Оксидланиш натижасида ўсимлик ҳаёт фаолиятида ҳосил бўлган токсик моддалар ҳамда микроорганизмлар ажратган токсинлар парчаланади, мева ва сабзавотнинг табиий иммунитети ошади ва уларнинг бузилиши секинлашади. Нафас олишда қандлар ва кислоталар парчаланади. Ҳаво кислороди иштирокида амалга ошадиган аэроб ва кислород талаб этмайдиган анаэроб нафас олиш турлари мавжуд. Анаэроб нафас олишнинг суммар реакциялари қуйидагилардан иборат: С 6 Н 12 О 6 + 6О 2  6СО 2 + 6Н 2 О; Глюкоза С 4 Н 6 О 5 + 3О 2  4СО 2 + 3Н 2 О Олма кислотаси Нафас олиш коэффициенти – ажралиб чиққан карбонат ангидриднинг

сарф этилган кислород миқдорига нисбати – жараённи тавсифлаш учун хизмат қилади. Гексоза парчаланишида нафас олиш коэффициенти 1,0 га, олма кислотасининг парчаланишида эса 2,33 га тенг. Тирик ҳужайрада нафас олиш натижасида ажралиб чиққан энергиянинг катта қисми кимёвий алоқаларда ютилиб қолади, кам қисми эса иссиқлик кўринишида ажралади. Энергиянинг ютилиши аденозинтрифосфор кислотаси (АТФ) ҳосил бўлиши билан боғлиқ. Нафас олишнинг ферментатив жараёнлари қатор босқичлар орқали ўтади. Уларнинг натижасида ҳужайра синтетик жараёнларда ишлатилиши мумкин бўлган моддалар ҳосил бўлади. Қандлар парчаланишининг оралиқ моддаси сифатида пайдо бўладиган пировиноград кислотаси (СН 3 СоСООН) аэроб шароитларда парчаланади ва сув билан карбонат ангидрид ҳосил қилади. Ацетальдегид, ўз навбатида, ҳам этил спирти, ҳам уксус килотаси ҳосил қилиши мумкин. Анаэроб нафас олиш қуйидаги реакция асосида боради: С 6 Н 12 О 6  2С 2 Н 5 ОН + 2СО 2 Этил спиртидан ташқари, олий спиртлар, кислоталар, ароматик қатор бирикмалари, водород ҳам ажралади. Спирт ва ацетальдегиднинг кўп миқдорда йиғилиши ҳужайраларнинг функционал бузилиши ҳамда тўқималар ўлишига олиб келади; табиий иммунитет йўқолади ва мева тез бузилади. Энергетик аснода анаэроб нафас олиш самарасиздир. Гексозанинг анаэроб парчаланишида аэроб парчаланишга нисбатан 24 баробар кўпроқ энергия ажралиб чиқади. Анаэроб жараёнлар ҳар доим ўсимлик ҳужайрасида бўлиб ўтади. Агар улар асосий жараёнларни ташкил этса, салбий оқибатга ҳам олиб келади. Анаэроб нафас олишни камайтириш учун мева ва сабзавот ҳаво миқдори кўп бўлган омборларда сақланади. Мева ва сабзавот узилгандан сўнг уларнинг нафас олиши интенсивлашади. Мева нафас олишининг кескин ортиши (климактерик) истеъмол етуклик вужудга келганда бошланади. Бу мева ва сабзавот

тўқималарининг ривожланиши ҳамда қариши орасидаги ўтиш фазасидир. Мева ва сабзавот пишиши этилен ёрдамида фаоллашади. Мева ва сабзавот пишишини тезлаштириш учун улар етилтириш камераларига жойлаштирилади ва этилен гази берилади (томатни пишириш учун ҳавонинг 2000 ҳажмига бир ҳажм этилен берилади). Этиленнинг зичлиги ҳавоникига жуда яқин. Шунинг учун у ҳаво билан жуда яхши аралашади ва камерада тенг тарқалади. Этилен қўшилган муҳитда сабзавот етилишининг оптимал температураси 20–22 0 С, ҳавонинг намлиги эса 80–85% бўлади. Этилен таъсири томат, уруғли ва цитрус меваларда синалган. Этилен иштирокида етилишида пишган мевага хос бўлган ранг фаол ривожланади ва хлорофилл миқдори камаяди. Қанд миқдори кескин ошади, крахмал эса камаяди. Кислоталилик ва ошловчи моддалар миқдори камаяди. Мева тўқималари юмшайди. Этилен ва бошқа тўйинмаган углеводородлар билан ишлаганда, уларнинг ёнувчанлиги ва ҳаво билан аралашмаси портлаш хавфига эгалигини ҳисобга олиш керак. Мева ва сабзавотни сақлаш вақтида пишиб етилишини карбонат ангидрид ёрдамида тўхтатиш мумкин. Бу газ ферментлар фаолиятини тўхтатиб туради ҳамда микроорганизмлар ривожланишига тўсқинлик қилади. Кислородни карбонат ангидрид билан тўла алмаштириш натижасида ҳужайра анаэроб нафас олишга ўтади, ҳужайрада табиий иммунитет йўқолади ва тўқималар ҳалок бўлади. Карбонат ангидрид ва кислороднинг атмосферадаги оптимал нисбати мева тури ҳамда навига боғлиқ ва ўртача 1:1 ни ташкил қилади. Карбонат ангидриднинг керакли концентрациясини белгилашда меванинг нафас олиб, ушбу газни чиқаришини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ бўлади. Мева ва сабзавотни СО 2 атмосферасида сақлаш уларнинг сақлаш муддатини одатдаги шароитга қараганда 2–3 баробар оширади. Сақлашнинг бу усули биринчи бор Я.Я.Никитин томонидан ишлаб чиқилган.

Паст температура мева ва сабзавотнинг нафас олиши ҳамда микроорганизмлар ривожланишини секинлаштиради. 0 0 С температура мева ва сабзавотни сақлаш учун оптимал ҳисобланади. Консервалаш учун мўлжалланган хом ашёни оз муддат сақлаш цехга яқин қурилган хом ашё майдонларида амалга оширилади. Тугунакмевалар, илдизмевалар, оқ-бош карам ва пиёз (газак консервалар ишлаб чиқариш учун), консервалаш заводида қиш вақтида узоқ муддат сақланади. Сақлаш учун яхши сараланган ва атмосферада қуритилган, нуқсонларсиз сабзавот қўйилиши мумкин. Мева ва сабзавотларга мўлжалланган стационар омборларда сақлаш учун оптимал шароит яратиш зарур. Сақлаш жойлари ярим ертўла, бир қаватли ертўласи билан ва кўп қаватли бўлиши мумкин. Улар табиий ва мажбурий вентиляция воситалари билан жиҳозланади. Омборларда ташқи ҳавонинг табиий совуқлигидан, муз-туз эритмасининг сунъий совуқлигидан ёки совутиш агрегатларидан фойдаланилади. Актив вентиляциялаш мева ва сабзавотни совутиш ҳамда муваффақият билан сақлашга ёрдам беради, омборнинг ҳамма қисмида ҳавонинг керакли температура ва намлиги сақланиб туради, хом ашё нафас чиқариши туфайли ҳосил бўлган газлар чиқариб ташланади. Омбор ичидаги каналлар системаси бўйлаб берилаётган ҳаво миқдори соатига 50–100 м 3 /т ни ташкил этса, вентиляция актив ҳисобланади. Дастлабки 2 – 3 ҳафтада актив вентиляциялаш кунига 5 – 6 маротаба ўтказилади. Вентиляциянинг ҳар бир ишлаш давомийлиги 0,5–1,0 соатни ташкил этади. Ҳаво барча мева ва сабзавот устидан 0,15 м/с тезлик билан ўтиши керак. Натижада сабзавот устки қобиғида уларни инфекция киришидан сақловчи раний эпидермаси – янги тўқима ҳосил бўлади (даволаш даври). Қишда омбор ичидаги ҳавони аралаштириш учун кунига бир маротаба 1-2 соатга актив вентиляция ишга солинади. Баҳорда актив

вентиляциядан ортиқча иссиқликни йўқотиш учун фойдаланилади. Сақлаш камералари аралаш: ҳаво орқали ва қувурли (этирма ёрдамида) иситкичли бўлгани маъқул. Камерага совуқ ҳаво бериш ва керакли температурани тутиб туриш вентиляция ёрдамида амалга оширилади. Қувурлар системаси қишда, агар температура оптимал кўрсаткичдан пастга тушиб кетса, камераларни иситиш учун ишлатилади. Алоҳида тур сабзавотларни сақлашнинг ўзига хос томонлари қуйидагилардан иборат: Картошка сақлашга жойлаштирилгандан сўнг 10–15 кун 15–20 0 С температурада, ҳавонинг нисбий намлиги 90–95% бўлган шароитда актив вентиляциялаш режими қўлланилади. Кейинчалик сақлаш 2–4 0 С темпера- турада давом эттирилади. Қишда ҳавонинг алмашиниши 1 т картошка учун 20 м 3 /т гача туширилади. Картошка тўплам кўринишида, контейнерларда ва ёйилган ҳолда сақланади. Картошка сақланаётган вақтда крахмалнинг қандларга айланиши ферментатив жараёнлари кетади. Ҳаво исиганда қандлар крахмалга ресинтезланади ва қанд нафас олишга сарфланади. Ҳаво температураси пасайиши билан крахмал ресинтези энг пасайган ҳолда боради. Шу сабабга кўра, картошка совуқ ҳавода ширин таъм олади. Температура ошганда, крахмал ресинтези тезлашади ва ширин таъм йўқолади. Оқ-бош карам стеллажларда яшчикларда ёки ёйилган, 3 м гача бўлган қалинликда актив вентиляцияланиш шароитида сақланади. Узоқ сақлаш учун яхши карам бошлари қўйилади. Улар ўзагининг узунлиги 2–3 см ни ташкил этиши, боши кўк қатлам билан ўралган бўлиши керак. Сабзи контейнерларда 1,5 м қалинликда актив вентиляцияланиш шароитида сақланиши лозим (1 т сабзига 70 м 3 /соат ҳаво). Пиёз яхшилаб қуритилиши, кейин яшчиклар ёки стеллажларга жойлаштирилиши керак. Уни ҳам 1,5 м ли қалинликда 3 0 С температурада актив вентиляцияланадиган шароитида сақлаш мақсадга мувофиқ.

Вентиляция пиёз сақлаш жойидаги тўпларда ҳам қуритишни таъминлаши мумкин. Консерва корхонаси ишининг давомийлигини ошириш учун баъзан булғор қалампири сақланади. Бунинг учун у 30–40 0 С температурада тез совутилади, –18 0 С температурада сақланади. Газак сабзавот консервалари ишлаб чиқаришда у муздан эритилмасдан ишлатилади. жадвалда янги мева ва сабзавотни сақлашнинг оптимал шароитлари келтирилган. жадвал Янги мева ва сабзавотни сақлашнинг оптимал шароитлари Мева ва саб за- вот Сақла ш ҳаро- рати, 0 С Ҳаво- нинг нисби й намл и-ги, % Сақла- шнинг чегара- вий муд- дати Мева ва сабзавот Сақлаш ҳаро- рати, 0 С Ҳаво- нинг нисбий намли- ги, % Сақла- шнинг чегара- вий муд- дати Ўрик 0…- 0,5 88 – 92 1 ойгача Малина 0…-0,5 88 – 92 7 сутка Апельсин 1… +6,0 85 – 90 4 – 6 ой Мандари н 2…+5,0 85 – 90 2-4 ой Узум 0…- 1,0 85 – 90 2 – 6 ой Сабзи Олча 0…- 0,5 88 – 92 10 сутка кечки 0…-1,0 90 – 95 10 ойгача Нок: эртаг и 0…-1,0 80 – 90 10 сутка қишки, 0…- 1,0 90 – 95 4 – 6 ой Бодринг 6…+8,0 80 – 85 15 сутка ёзги ва 0…- 0,5 90 – 95 1 – 3 ой Шафтоли 0…-0,5 88 – 92 1 ойгача кузги Қалампи р 0…-1,0 80 – 85 20 сутка Ертут 0…- 88 – 7 сутка Лавлаги

0,5 92 Кабачок 6… +8,0 80 – 85 15 сутка кечки 0…-0,1 90 – 95 10 ойгача Оқ - бош карам: эртаги 0…-1,0 80 – 90 10 сутка эртаги 0…- 0,5 90 – 95 1 ойгача Олхўри 0…-0,5 88 – 92 1 ойгача кузги 0…- 0,5 90 – 95 2 – 4 ой Қорағат 0…-0,5 88 – 92 7 сутка қишки 0…- 1,0 90 – 95 6 – 8 ой Қизил томат 0…+0,5 85 – 90 1 ойгача Қизил карам 0…- 0,5 90- 95 6 – 8 ой Гилос 0…-0,5 88 – 92 10 сутка Рангли карам 0…- 0,5 90 – 95 3 – 4 ой Шпинат ва шовел 0…+0,5 85 – 90 10 сутка Картошка 2… +4,0 85 – 95 12 ой Олма Клюква 0…- 0,5 88 – 92 8 ойгача ёзги 0…-0,5 90 – 95 1 ойгача Лимон 2… +8,0 85 – 90 2 – 6 ой кузги 0…-0,5 90 – 95 2-3 ой Бошли пиёз 0…- 3,0 80 – 95 3 – 10 ой қишки 0…-1,0 90 – 95 4-12 ой Ювиш. Хом-ашёни ювиш энг биринчи технологик жараён бўлиб, баъзан уни навларга ажратиш ва инспекциялашдан сўнг ҳам ўтказилади. Агар хом-ашё жуда ифлос бўлса-ю, уни шу ҳолда навларга ажратиш мушкур бўлса, у ҳолда олдиндан ювилади. Масалан, гарнир тайёрлашга мўлжалланган қизилча ёки сабзи аввал тозалаб ювилади, лойлари тозаланади ва сўнгра инспекциядан ўтказиб навларга ажратилади. Агар мевалардан компот тайёрланиладиган бўлса, аввал меваларни навларга ажратиб сараланади ва сўнгра ювилади.

Сабзавот ва меваларни қайта ишлашга тайёргарлик кўришда уларни ювиб тозалаш муҳим босқич ҳисобланади. Маълумки, сабзавот ва мевалар терилгандан сўнг уларга тупроқ ва бошқа аралашмалар ёпишган бўлади. Улар таркибида турли хил микроорганизмлар бўлади. Маълумотларга қараганда 1г тупроқда микроорганизмлар сони 1 дан 4 млрд. гача бўлар экан. Шу сабабли хом-ашёни қайта ишлашдан олдин тоза ичимлик сувга обдон ювилади. Бунда 1 кг хом-ашёни ювиш учун 0,7 литр сув сарф қилиниши лозим. Хом-ашёни тозалашда турли хил ювиш машиналаридан фойдаланилади. Навларга ажратиш ва саралаш. Қайта ишлаш маҳсулотининг сифатли бўлиши учун энг аввало хом-ашёнинг етилганлиги, унинг ранги ҳамда ўлчамлари бир хил бўлишлиги лозим. Хом-ашё қайта ишлашдан олдин навларига ажратилади ва сараланади. Навларга ажратилган хом-ашёни қайта ишлаш анча енгиллашади. Хом-ашёни навларга ажратишда маҳсус столлардан ёки лентали транспортерлардан фойдаланилади. Лентали транспортерларнинг харакати 0,1-0,5 м/секунддан ошмаслиги лозим. Бунда хом-ашё лентага бир қатор қилиб жойлаштирилади. Айрим сабзавот ва меваларни сараловчи машинада турли хил элаклар ёрдамида сараланади. Сабзавот ва меваларни қайта ишлашда уларнинг нави муҳим ахамиятга эга. Қайта ишлаш учун фақат тавсия этилган навлардан олинган маҳсулотлардан фойдаланиш зарур. Акс ҳолда тайёр маҳсулотнинг сифати анча пасаяди. Инспекция. Инспекциялашда хом-ашё кўздан кечирилиб, таркибидаги қайта ишлаш учун яроқсиз ҳисобланган қисмлар (заха бўлган, муғорланган, нотўғри шаклдаги, етилмаган ва ҳоқазо) ажратилади. Инспекциялаш баъзан алоҳида жараён сифатида, баъзан навларга ажратиш жараёни билан қўшиб ўтказилиши мумкин. Инспекциялаш жараёни 0,05-0,1 м/сек тезликда ҳаракатланувчи лентали транспортерларда ўтказилади. Транспортернинг икки тарафига ишчилар қўйилади, улар бир-бирига халақит бермайдиган,

бир-биридан 0,8-1,2 м масофада турадилар ва онсонлик билан транспортернинг ўртасигача қўллари этишлиги таъминланади. Арчиш. Хом-ашёни қайта ишлашга тайёргарлик кўришга уларни арчиш муҳим ҳисобланади. Бунда кимёвий, термик ва механик усуллардан фойдаланилади. Сабзавот ва меваларнинг қопловчи тўқималари таркибидаги протопектин моддаси кўп учрайди. Шу сабабли сабзавот ва меваларни бу тўқималардан кимёвий усулда ажратишда протопектин моддасини парчаловчи ишқор моддалар қўлланилади. Масалан, шафтоли қайнаб турган 3% ли, сабзи эса 3-6% ли ишқорда 30-60 секунд ишланса пўсти туширилади. Сабзавот ва меваларни пўстдан термик усулда ажратишда қайнаб турган сувга солиб олинади. Кўпинча помидорни пўстдан тозалашда уни қайнаб турган сувга 1-2 минут солиб олтнади ёки бу ёрдамида 10-20 секунд ишланади. Иссиқ сув фақат мева ва сабзавотларнинг пўстини қизитиб, ундаги протопектин моддасини парчалайди. Натижада сабзавот ва меваларнинг пўсти этдор қисмдан тезда ажралади. Қирқиш. Сабзавот ва меваларни қайта ишлашга тайёрлашда уларни қисмларга қирқиш муҳимдир. Қирқиш турли пичоқли қирқиш қурилмаларда бажарилади. Бунда сабзавот ва мевалар турли хил шаклда қирқилади. Олма ойлана шаклда ёки ўртасидан бир нечта қисмларга, илдиз мевалар эса тўртбурчак, лапша қилиб, айлана шаклда, кўпгина мевалар эса ўртасидан икки қисмга бўлинади. Сабзавот ва меваларни қайта ишлашга тайёрлаш билан биргаликда унга қўшиладиган туз, шакар ва бошқаларни ҳам тайёрланиб қўйилиши лозим. Айниқса, фойдаланишга тайёрланган туз ва шакарга эътибор берилиши керак. Қайта ишлашда фойдаланилаётган туз Давлат стандарти талабига жавоб бериши, йод ёки бошқа моддалар аралаштирилган бўлиши мумкин эмас. Шу билан бирга, қайта ишлаш учун бир қатор бошқа ингредиентлар ҳам тайёрланади.

ХОМ-АШЁГА ИССИҚЛИК ИШЛОВ БЕРИШ Хом ашега иссиқлик ишлов бериш кансерва тайёрлашдаги технологик жараённинг асосий босқичларидан бири ҳисобланади. Айрим турдаги хом-ашёлар туғраш, майдалаш, ишқалаш, аралаштириш ва жойлашдан олдин иссиқлик ишлов бериш жараёнини ўз бошидан ўтказади. Бундай холларда иссиқлик ишлов бериш қайнок сувда, ош тузининг сувли эритмасида, ишқорли, кислотали муҳитда, қиздирилган усимлик ёки хайвон ёғларида, сув бўғи мухитида ва идишда киздириш оркали олиб борилади. Иссиқлик ишлов беришдаги ҳарорат даражаси ва муддати ишлов беришнинг мақсадига ва иссиқлик, кимёвий ҳамда биокимёвий жараёнларнинг тезлигига боғлиқ. Асосан сабзавотларга, уруғли ва данакли меваларга, резавор меваларга, дуккакли донларга, ёрмаларга, макарон макхсулотлари ва бошқа махсулотларга олдиндан иссиқлик ишлови берилади. Айрим тур кансерваларнинг озиқавий қийматини ошириш ва уларнинг органолептик сифатларини ошириш мақсадида кабачки, бақлажон, лавлаги, сабзи, қовоқ, пиёз, қизил қалампир ва бошқа кўпгина сабзавотлар ёғда тобланади ёки сўлидирилади. Хом-ашёга иссиқлик ишлов берилганда унинг структуравий механик, физик-кимёвий ва арганалетик хусусиятларида узгариш юзага келади. Бундай ўзгаришларни амалга оширишдан мақсад, хом-ашё тукимасини юмшатиш, массаси ва хажмини каттайтириш ёки камайтириш, хужайра ўтказувчанлигини ошририш ва ферментлар активлигини тухтатиш, махсулотда тегишли органолептик сифатларни хосил қилиш, унинг озиқавий қийматини оширишдан иборатдир. Иссиқлик ишлов беришнинг мақсади ва махсулотда иссиқлик таъсир этишининг усулига қараб жараёнлар бланширлаш, юмшатиш, иситиш, ёғда тоблаш ва ёғда сўлдириш деб аталади.

Бланширлаш. Қайта ишлашга тайёрлашда сабзавот ва меваларни қисқа муддатга қайнаб турган сув ёки буғ билан ишланиши бланширлаш деб юритилади. Бу термин французча сўздан олинган бўлиб, оқартириш маъносини билдиради. Бланширлаш жараёнида оксидланишда қатнашувчи ферментлар (пероксидаза ва каталаза) парчаланади. Шу билан бирга ошловчи моддаларнинг таркиби ва миқдори кескин ўзгаради. Маълумки, ошловчи моддалар ҳавода оксидланганида флобафен деб аталадиган тўқ рангга киради. Бланширлаш натижасида ошловчи моддаларнинг оксидланишига сабаб бўладиган ферментлар парчаланади ва хом-ашё қуритилганда уларнинг ранги ўзгармайди. Бланширлашда микробларнинг сони кескин камаяди. Хом-ашё тўқималаридаги кислород миқдориқисман камайиб, натижада осон оксидланадиган витаминларнинг миқдори унча ўзгармайди. Бланширлаш натижасида ошловчи моддаларнинг бир қисми оқсилли бирикмалар билан қўшилиб, сувда эрийдиган бирикмалар ҳосил қилади, шу сабабли хом- ашёнингтахирлиги пасаяди. Умуман, бланширланганда сўнг кўпгина сабзавот ва меваларнинг таъми ва хушбўйлиги ортади. Лекин хом-ашёдаги қуруқ модданинг, айниқса углеводлар ва бошқа сувда эрувчан моддаларнинг миқдори кескин камайиб кетади. Бунда қайноқ сувдан фойдаланилганида 20% гача, буғдан фойдаланилганда 5% гача йўқотиш кузатилади. Шунинг учун буғ ёрдамида бланширлаш анча қулайликларга эга. Бланширлаш муддати ва ҳарорати турли хил мева ва сабзавотлар учун турлича. Масалан, пўсти юпқа сабзавот ва мевалар ( олхўри, гилос ва бошқалар) 80-95 0 С да бланширланади. Кўпгина хўжаликларда бланширлаш учун оддий қозонлардан фойдаланилади. Консерва заводларида эса махсус бланширловчи узлуксиз ишлайдиган қурилмалар мавжуд. Иссиқлик манбаи бўлиб қайноқ сув, буғ ёки туз, шакар, органик кислоталар, ишкориларнинг сувли эритмалари хизмат килади. Бланширлаш бирламчи ишлов беришдаги энг мухим жараён бўлиб, ишлаб чиқаришдаги

йўкатишлар ва махсулотнинг сифати унга боғлиқдир. Бланширлаш сўзи фратцуз тиладан олинган бўлиб- оқартириш маъносини беради. Амма хом- ашёнинг хилига, кансерванинг у ёки бу хилини тайёрланиш техналогиясига қараб бланширлаш турли хил мақсадларида фойдаланилади, уларнинг энг асосийлари: махсулотдаги биокимёвий жараёнларни тўхтатиш, микроорганизмларнинг кўпчилик қисмини ҳалок қилиш, хажим ва массани ўзгартириш, хужайра пратаплазмасининг ўтказувчанлигини ошириш, кансистенцияни ўзгартириш, хавони, учувчи моддаларини чикариб ташлаш, крахмални клейстрлаш, махсулотнинг табиий рангини сақлаш. Ферментлар фаолияти махсулот сифатини бузиши ва микроорганизм- ларнинг қатнашмаслигидан қаътий назар турлихил нохуш ўзгаришларни юзага келтириши мумкин. Қ издириш оқибатида маҳсулотдаги ферментлар тизимининг фаолияти тўхтайди ва натижада биокимёвий жараёнлар ҳам тўхтатилади, хом-ашё юзасидаги микроорганизмларни қисман ўлдирилади. Шунинг учун ҳам кўпчилик сабзавотлар учун бланширлашдан асосий мақсад-оқсил асосидаги ферментлар тизимини парчалашдир. Мақсадга эришиш учун одатда 70-75 0 С гача қиздириш етарли ҳисобланади. Ферментлар активлигини йўқотилиши аввало, махсулотнинг рангига таъсир қилади. Айниқса уруғли мевалар учун катта аҳамиятга эга, чунки оксидловчи ферментлар таъсирида меваларни арчиш ва қирқиш вақтида қорайиш юзага келади. Шунинг учун ҳам олма ва ноклардан кампотлар, шакарли эритмадаги мевалар, муробболар, джемлар ва бошқа консерваларни тайёрлашда хом-ашёни бланширлаш тавсия этилади. Ферментлар активлигини йўколиши, маълумки, нордон мухитда тез ва яхши амалга ошади, шунинг учун хам бланширлашда ишлатиладиган сувни лимон ёки винный кислоталар билан 0,1-0,2% ли эритмага келтирилиб, сўнгра шу сувда бланширланади. Олмаларнинг айрим навлари, айниқса юқори кислоталилилари протопектинни (қиздириш натижасида) гидрозланиши ва эрувчан пектин шаклига ўтиши ишлов берилаётган олмаларни эзилиб кетишига сабаб бўлади. Бу эзилиш ходисасини олдини олиш учун меваларни

35% ли шакар эритмасида, 80-90 0 С ли хароратда, 4-5 мин. давомида бланширлаш тавсия этилади. Бланширлашдан ортиб қолган шакар эримаси банкаларга терилган мева устига қуйилма сифатида қуйиб юборилади. Лавлагини бланширланганда тўқималари юмшайди ва ранги сақланиб қолади. Бланширлаш жараёнида хом-ашё таркибдаги тирозиназа ферментининг активлигини йўқотилади, чунки бу фермент оксидланиб меланин ҳосил қилади ва масулотни қарайтиради. Лавлагини автоклавларда ёки бетуҳтов ишловчи буғлатгичларда 15-20 мин давомида 120 0 С да буғ ёрдамида бланширланади. Бланширланган лавлагининг пўсти жуда онсон арчилади. Агар лавлагини арчиш ва тўғраш жараёнларига қадар бланширланса, унинг таркибидаги ранг берувчи модда - антоцеанларни максимал даражада сақлаб қолинади, кесилган вақтда кесим юзаси силлиқ бўлади ( лавлаги хом вақтида жуда мўрт бўлади). Баъзан иссиқлик ишлов бериш натижасида хом-ашёнинг ранги ўзгаради, бунда ё пигментлар ўзгаришга ўчрайди, ёки янги ранг берувчи моддалар ҳосил бўлади. Асил рангнинг ўзгариши яшил, оқ ёки қизил- бинафша ранги эга бўлган сабзавотларида юзага келади. Сариқ ва қовоқ ранг тусдаги сабзавотларда деярли ранг ўзгариши кетмайди. Яшил рангдаги сабзавотлар қиздирилганда, улар таркибдаги хлорофилл, органик кислоталар ёки шу кислоталарнинг нордон тузлари билан ( бу моддалар хужайра ширасида мавжуд) реакцияга киришиб феофитин - қоғир рангдаги янги ранг берувчи модда ҳосил қилади. Яшил рангни ўзгариш даражаси иссиқлик ишлов беришнинг муддатига ва маҳсулот таркибидаги органик кислоталарнинг миқдорига боғлиқ. Анча кўп иссиқлик ишлов берилса яшил ранг шунча кўп ўзгаради. Ранг ўзгаришини камайтириш учун хом-ашёни қаттиқ сувда бланширлаш лозим. Бланширланганда қаттиқ сув таркибидаги кальций ва магний тузлари хужайра шираси таркибидаги органик кислоталарини ва нордон тузларни нейтраллайди. Бланширлаш жараёни баъзибир хом-ашёларнинг рангинини ўзгартириб, уларни оқартиради, бунда ранг берувчи моддалар ишқорланади

ёки парчаланади. Масалан, гул карамни бланширланганда ундаги сағиш ёки яшил ранглар ўзгариб оппоқ бўлиб қолади. Бланширлаш жараёни кўпинча хом-ашё таркибидаги истеъмолга яроқсиз қисмларни (териси, уруғлари, данаклари ва ҳ.қ.) ажратиш учун , хом- ашйнпи элластик ҳолга келтириш учун ( кеёинги ишлов бериш усуллари онсонлашади), банкага зичлаб териш учун ва тўқимани юмшатиш мақсадида амалга оширилади. Хом-ашёни юмшаши тўқима таркибидаги кимёвий ва физик-кимёвий ўзгаришлар натижасида рўй беради, асосан протопектинни гидролизланиши оқибатида уни эрувчан пектинга айланиши таъсир куўрсатади. Хужайралар бир-биридан ажралишади ва мева тўқимаси ғовак ва юмшоқ бўлиб қолади. Гидролизланиш натижасида дирилдоқ симон консистенцияси берувчи маҳсулот юзага келади. Картошканинг турли навлари, оқ карам ва илдизли мевали сабзавотларни бланширланганда шундай нарса қўзатилади: тўқималарнинг юмшаши фақат бланширлаш муддатигагина боғлик бўлмай балки улар таркибидаги органик кислоталарнинг миқдорига ҳамбоғлик экан, хом-ашёда улар қанча кўп бўлса унинг бланширланиш муддати шунча қисқарар экан. Бланширланган вақтда кўпчилик хом-ашёни ҳажми ва массаси кичраяди. Иссиқлик ишлов берилганда гўшт ва гўшт маҳсулотларида оқсилнинг қайтарилмас ўзгариши - дегидротация юзага келади ва натижада оқсил билан боғланаган сув ва унда эриган экстрактив моддалар, минерал моддалар, витаминлар ва бошқа кўпгина моддалар, хужайра тақарисига чиқиб кетади, масса камайиши қўзатилади. Ўсимлик хужайраларида ҳам иссиқлик ишлов бериш натижасида масса камайиши юзага келади. Аммо бунда денатурацияга учраган оқсил билан эриган моддаларнинг сув билан бирга чиқиб кетиши ҳисобига эмас, балки эрувчи моддаларни диффузияланиши натижасида, тўқимадаги хужайрааро жойлашган ҳавони хужайрадан чиқиши ҳисобига юзага келади. Масалан, бодринг бланширланганда хужайрааро бўшликдаги ҳаво тезгина чиқиб кетади, тўқима зичлашиб унинг эгилувчанлиги ошади. Бундай бодрингларни

консерваланганда улар қарсилдоқлик консистенциясига эга бўлади, ундаги ҳажимнинг камайиши бодрингни банкаларга зич жойлаш имқонини беради. Бланширлаш жараёнида ҳавони чиқиб кетиши хом-ашё таркибидаги витаминни сақланишини таъминлайди. Агар ҳаво чиқиб кетмаса хом-ашёга ишлов бериш жараёнидаги оралиқ босқичларда маҳсулотнинг сифатига таъсир қилади, металл тараларни коррозияланишига сабаб бўлади, стерилизациялаш даврида банкалар ичида порциал босимни оширади. Айрим хил консерва маҳсулотларини яратишда тарани тўлиқ тўлдириш, маҳсулотни лозим бўлган консистенциясини яратиш, консерва таркибидаги компонентларни тегишли нисбатларини сақлаш, стерилизация- лаш жараёнини туғри амалга ошириш мақсадида хом-ашёни бланширлаб, уларининг ҳажми қаттайтирилади.

Фойдаланилган адабиёт рўйхати: 1. Фан-Юнг А.Ф., Флауменбаум Б.Л. и др. Технология консервирован-них плодов, овощей, мяса и рыбы. – М.: Пищевая промышленность, 1980. 2. Флауменбаум Б.Л., Танчев С.С., Гришин М.А. Основы консер-вирования пищевых производств. – М.: Агропромиздат, 1986. 3. Самсонова А.Н., Ушева В.Б. Фруктовые и овощные соки. -М.: Пищевая промышленность. 1976. 4. Химический сотав пищевых продуктов. Под ред. Покровского А.А. -М.: Пищевая промышленность. 1976. 5. Шобинг ер У. Плод ов о- яг од ны е и ов ощ ны е соки. - М.: Л ёг кая и пищевая промышленность, 1982. 6. Джураев Х.Ф., Додаев К.О., Чориев А.Ж Технология перера- ботки бахчевых культур М.: Из-во «Пищевая промышленность». Ж-л Хранение и переработка сельхозсирья, 2001, № 9. 7. Додаев К.О., Абдукадиров И.Т., Джураев Х.Ф., Додаева Д.К. и др. Особенности переработки бахчевых культур. М.: Пищевая промышленность. 2002, № 11. 8. Эшматов Ф.Х., Додаев К.О., Хасанов Х.Т. Переработка плодов граната на соки и концентраты. Журнал «Пиво и напитки». М.: ООО «Пищепромиздат». 2005, № 2. 9. Колесник А. А. Химия плодов и овощей и биохимические основы их хранения. Учеб.пособие. М. “Экономика”. 1971. 10. Додаев К.О. Перспективы использования отходов при переработке томатов //Узбекский химический журнал. 2001, № 2. 11. Додаев К.О. Пути снижения энергозатрат, сокращение потерь сирья и использование вторичного сирья при переработке томатов // Олий ўқув юртлари ахбороти. Химия – биология фанлари. 2001, № 1.

O'xshashlar

Хом ашёни қайта ишлаш жараёнлари

Чигитли пахтани дастлабки қайта ишлаш технологик жараёнлари

Мисцеллани қайта ишлаш

Канопни дастлабки қайта ишлаш технологияси

Картошка етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси