Дурагайлаш - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Дурагайлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

Дурагайлаш. Тур ичида дурагайлаш Аналитик селекция асосида, яъни табиий популяция-маҳаллий навлардан танлаш йўли билан яратилган селекцион навлар кўпинча ўзлари келиб чиққан дастлабки ўсимликларнинг белги ва хусусиятларини сақлайди. Уларда юқори ҳосилдорлик, махсулотнинг сифатлилиги, ётиб қолишга ва касалликларга чидамлилик каби хусусиятлар яхши ривожланган бўлмайди. Бундай белги ва хусусиятлар мажмуига (комплексига) эга бўлган навларни дурагайлаш йўли билан яратиш мумкин. Дурагайлаш деб, ирсияти ҳар хил бўлган икки ёки бир неча организмларни (ўсимликларни) чатиштиришига айтилади. Дурагайлаш натижасида вужудга келган организм (ўсимлик) дурагай дейилади. Дурагайлаш йўли билан ота-она организмларнинг қимматбахо хусусиятлари бир организмда мужассамлаштирилади ва шу асосда янги шакллар яратилиши мумкин. И.В.Мичурин дурагайлашни селекциянинг энг қудратли усули деб ҳисоблаган ва дурагайлаш усули билан мевали, резавор ўсимликларни кўплаб (300дан ортиқ) навларини яратган. Ҳозирги замон селекциясида дурагайлаш янги навлар, гетерозисли дурагайлар яратишда асосий усул бўлиб ҳисобланади. Дурагайлаш икки хил бўлади – табиий дурагайлаш ва сунъий дурагайлаш. Табиий дурагайлаш табиатда кенг тарқалган. Табиатда ёнма-ён ўсиб турган ўсимликлар бир-бири билан эркин чангланиб, улар ўртасида табиий дурагайлар ҳосил бўлиб туради. Бундай чангланиш (дурагайлаш) бир турга мансуб бўлган

ўсимликларда ва ҳар хил тур ва туркумларга мансуб бўлган ўсимликлар ўртасида юз бериб туради. Масалан, қанд лавлаги билан ҳашаки лавлаги, бахори юмшоқ буғдой навлари билан бахори қаттиқ буғдой навлари, буғдой билан жавдар, буғдойиқ билан эгилопс, жухори билан судан ўти, судан ўти билан ғумай ўртасида чангланиш рўй бериб дурагай ўсимликлар (хил, турлари) ҳосил бўлиши мумкин. Сунъий дурагайлаш киши томонидан мақсадга мувофиқ чатиштириш йўли билан амалга оширилади. Дурагайлаш натижасида янги хусусиятли, белгили янги шакллар пайдо бўлиб, селекция учун янги бошланғич материал яратилади. Янги белгили ва хусусиятли ўсимликларни шаклланишнинг асосида- дурагайлаш ўтказганда, генларнинг жой алмашиши (қайта жуфтланиши) ва трансгрессия рўй беради. Ота-она организмлари ўз наслига (дурагайларига) белгиларни эмас, балки наслда ривожланадиган белги ва хусусиятларни назорат қиладиган генларни, шу генлар асосида дурагайда белги ва хусусиятлари шаклланиб ривожланади. Масалан, буғдойнинг иккита қилтиқсиз шаклини чатиштирганда дурагайнинг иккинчи бўғинида 1/4 қисми қилтиқли ўсимликлар пайдо бўлиши мумкин. Ота- она ўсимликларда қилтиқлик белгилари бўлмаган, лекин уларда шу белгини вужудга келтирадиган рецессив генлари бўлган, натижада дурагай ўсимликлар наслида рецессив гомозиготалар қилтиқларни пайдо бўлишига сабабчи бўлганлар. Ўрта узунликдаги бошоқли иккита буғдой ёки арпа навларини чатиштирганда, дурагай наслида узун ёки калта бошоқли ўсимликлар ҳосил бўлиши мумкин. Бу янги шаклли ўсимлилар пайдо бўлишининг сабабчиси-трансгрессиядир. Трансгрессия-аниқ белгини ҳосил бўлишини таъминлайдиган полимер генларнинг жамланган (қўшилган) ҳолда таъсири, трнсгрессия натижасида дурагайда бир бирини тўлдирадиган генотиплар бирлашади.

Агар ота-она формаларнинг иккаласида ёки бирида бир вақтда ҳам доминант ҳам рецессив аллел бўлиб, улар қандайдир сон белгисининг яққол намойиш этиш хусусиятига эга бўлмасалар тегишли ота-она жуфтларини танлаб дурагайлаш ўтказиш натижасида қимматли белги ва хусусиятли (юқори ҳосилдорлик, баланд бўйли, вегетация даврининг давомийлиги ва бошқа) трансгрессиялар ҳосил бўлиши мумкин. Масалан, Свалеф селекция станциясида Нильсон Элле трансгрессия ходисаси натижасида буғдойнинг бошланғич ота-она формаларига нисбатан касалликларга ўта чидамли ва чидамсиз дурагайларини ҳосил қилган. Дурагайлашда мураккаб шаклланиш жараёнининг ўтиши туфайли янги сифатларга эга бўлган шакллар (ўсимликлар) пайдо бўлиш имконияти туғилади. Масалан, иккита баҳори арпа навини чатиштирганда иккинчи бўғин дурагайлари орасида кузги шакллар бўлишини кузатиш мумкин. (Н.И.Вавилов) Дурагайлаш ўсимликларда шакл пайдо бўлиш жараёнини мақсадга мувофиқ йўналтиришнинг энг муҳим ва асосий йўлидир. Дурагай популяцияларнинг ичидан танлаш йўли билан қишлоқ хўжалик экинларининг янги навлари яратилади. Дурагайлаш натижасида мураккаб шаклланиш жараёни ўтиб нафақат дастлаб ота-она белгиларнинг қўшилиши (йиғилиши) балки мутлақ янги сифатлар (белги ва хусусиятлар) ривожланиши мумкин. Шунинг учун дурагайлаш йўналтирилган шаклланишнинг муҳим усули бўлиб, дурагай популяцияларидан (бошланғич материалдан) керакли қимматли навлар яратиш мумкин. Демак дурагайлаш – селекция учун бошланғич материални яратадиган асосий усул бўлиб ҳисобланади. Сунъий дурагайлаш одам томонидан чатиштириш орқали ўтказилади. Чатиштиришда қабул қилинган ифода ва белгилар қуйидагилар: Р – лотинча ( Parents ) – ота-она ўсимликлари.

♀- она ўсимлиги (Зухра юлдузининг кўзгуси) ♂- ота ўсимлиги (Марс юлдузининг ўқ-ёйи) Х- чатиштириш F- дурагай насли ( filialis -бола-чақа) Селекцияда қўлланадаган чатиштириш оддий ва мураккаб бўлади. Оддий чатиштириш деб ота-она ўсимликлари ўртасида бир марта ўтказиладиган чатиштиришга айтилади. Чатиштириш учун олинган она ўсимликни “А” ҳарфи, ота ўсимликни “Б” ҳарфи билан белгиласак, унда оддий чатиштиришни ♀А х ♂Б деб ифодалаш мумкин. Бундай чатиштириш натижасида дурагай икки организм ирсиятининг қўшилиши туфайли вужудга келади. Оддий чатиштириш бошқача, яъни жуфт чатиштириш деб ҳам юритилади. Оддий чатиштиришнинг селекция ва уруғчиликда кенг қўлланиладиган хили реципрок чатиштиришдир. Реципрок чатиштириш деб, ота-она ўсимликларни биринчи марта она, иккинчи марта эса ота сифатида олиб чатиштиришига айтилади. Бундай чатиштириш қуйидагича ифодаланади: ♀А х ♂Б ва ♀Б х ♂А Бундай чатиштириш ўсимликларнинг қимматли бирор белгисини наслдан- наслга ўтиш тартибини ўрганиш, узоқ формаларни дурагайлашда кўпроқ уруғ олиш мақсадида чанглатиш ва уруғланиш жараёнларини яхши ўтишга шароит яратиш учун қўлланади. Мураккаб чатиштириш. Чатиштиришнинг иккитадан ортиқ организмлар (тур, нав) ўртасида ўтказилиши ёки оддий чатиштириш йўли билан олинган дурагайларни ота-она ўсимликларнинг биронтаси билан қайта чатиштиришга

мураккаб чатиштириш дейилади. Мураккаб чатиштириш бир неча хил бўлиши мумкин: Беккросс чатиштириш. (такрорий мураккаб чатиштириш). Оддий чатиштиришдан олинган дурагайни ота-она ўсимликларининг бирортаси билан қайта чатиштиришга беккросс-такрорий мураккаб чатиштириш дейилади. Бу қуйидагича ифодаланади: (♀А х ♂Б) х ♂А ёки (♀А х ♂Б) х ♂Б Бу ерда қавс ичига олинган (А х Б) оддий дурагай. Биринчи мисолда оддий дурагай она ўсимлиги сифатида олинган “А” ўсимлиги билан иккинчи ота ўсимлиги сифатида олинган “Б” ўсимлиги билан қайта чатиштирилади. Бу усул узоқ формаларни дурагайлашда ҳосил қилинган дурагайларини пуштсизлигини бартараф этиш ва дурагайда ота ёки она ўсимлигининг ирсий хусусиятларини кучайтириш мақсадида қўлланади. Академик Содиқ Мирахмедов ғўзанинг серхосил, тезпишар, вилтга чидамли Тошкент-1 навини яратишда С-4727 навини Мексика ярим ёввойи ғўзаси билан чатиштиради. Олинган дурагай вилтга чидамли бўлсада, унинг ҳосилдорлиги ва тола сифати, бошқа белги ва хусусиятлари ёввойи ғўзанинг таъсирида талабга тўла жавоб бермайди. Шунинг учун ҳосил бўлган дурагай яна нав билан чатиштирилади, яъни беккросс қўлланилади: (С-4727 х Г.хирзутум мексиканум вар.нервозум) х С-4727. Беккросс усули картошка, буғдой, кунгабоқар, ғўза ва бошқа экинларнинг селекциясида узоқ формаларни дурагайлашда кенг қўлланади. Поғонали чатиштириш. Илгари навларни яратиш мақсадида асосан оддий навлараро жуфт дурагайлаш қўлланилар эди. Лекин навлар олдида талаблар

ошиши билан, керакли белги ва хусусиятли навларни яратиш оддий дурагайлаш билан эришиш мумкин эмас эди, шунинг учун мураккаб чатиштиришлар яъни уч-тўрт ва ундан кўп ўсимлик хил турларини чатиштиришга тўғри келар эди. Бир ўсимликда (навда) бир неча ўсимлик шаклларини белги ва хусусиятларини мужассам қилиш учун селекция жараёнида кетма-кет поғонали чатиштиришлар қўлланади. Поғонали чатиштиршда-дастлаб икки нав (тур, хил) чатиштирилиб, оддий дурагай олинади, кейин бу дурагай бир неча йил давомида бирин-кетин бошқа дурагай ёки навлар билан чатиштирилади. У қуйидагича бўлиши мумкин. А х Б (А х Б) х В [( A x <) x В] х Г {[ A x Б) х В] x Г} x Д ёки (А х Б) х (В х Г) [( A x Б) х (В х Г) х Д {[( A x Б) х (В х Г)] x Д} x E Поғонали чатиштиришда битта дурагай организмда 4-5 ва ундан кўп навнинг ирсий хусусиятларини бирлаштириш мумкин. Поғонали мураккаб чатиштириш усулини биринчи бўлиб селекционер олим А.П.Шехурдин яратди ва амалда муваффақиятли қўллади. Бу усул асосида бахори юмшоқ буғдойнинг Лютесценс 53/12, Альбидум 43, Альбидум 24, Саратовская 210, Саратовская 29 ва қилтиқсиз қаттиқ буғдойнинг бир неча навлари яратилди. Бахори буғдойнинг Саратовская 29 нави ўзининг ҳосилдорлиги ва ажойиб технологик сифатлари учун кенг майдонларга тарқалиб 19 млн. гектар ерда экилиб келинди. Унинг келиб чиқиши қуйидагича: Белотурка х Полтавка

Лютесценс 91 х Сарроза Альбидум 24 х Лютесценс 55/11 Саратовская 29 Поғонали чатиштириш хозирги вақтда жахондаги барча мамлакатларда буғдой, арпа, картошка, ғўза ва бошқа экинлар селекциясининг асосий усули бўлиб қолди. Академик П.П.Лукьяненко поғонали мураккаб чатиштиришни бир-биридан географик жиҳатдан узоқ навларни дурагайлаш асосида олиб бориб, кузги буғдойнинг дунёга машҳур бўлган ўта пластик, юқори ҳосилли Безостая 1 навини яратди. Академик П.Ф. Гаркавий шу усулни қўллаб арпанинг Черноморец навини яратди. Д.Б. Бабаев ингичка толали ғўзанинг энг кўп тарқалган Ашхобод 25 навини яратди. Диаллел чатиштириш – олинган навларнинг (инцухт линияларнинг) ҳар бири бошқа навлар билан алохида-алохида чатиштирилади. Масалан, А, Б, В, Г, Д, Е харфлари билан ифодаланган нав (линиялар) олинган бўлса улар қуйидагича чатиштирилиб ўрганилади:

А х Б Б х В В х Г Г х Д Д х Е А х В Б х Г В х Д Г х Е А х Г А х Д Б х Д В х Е А х Е Б х Е Бу чатиштириш усулини қўллашдан мақсад ҳосил қилинган бир қанча дурагайларнинг ичидан энг кучли гетерозисли (энг яхши хусусиятли) комбинацияларини (жуфтларини) ажратиб олиш. Кўпинча маккажўхорининг гетерозисли дурагайларини яратишда қўлланади. Тўйинтирувчи чатиштириш. Бу усулни 1930 йилда Л.А.Сапегин тавсия қилган. Дурагайда бирор хусусиятни ҳосил қилиш ёки кучайтириш учун 5-7 йил давомида ўтказилади. Айниқса цитоплазматик эркак пуштсизлигидан фойдаланиб гетерозисли дурагайлар етиштиришда – фертил линияларнинг стерил аналогларини ҳосил қилишда фойдаланади: А х Б АБ ёки Б х А БА АБ х Б АББ БА х А БАА АББ х Б АБББ БАА х А БААА АБББ х Б АББББ БААА х А БАААА АББББ х Б АБББББ БАААА х А БААААА Бунда бири «А» – эркак стерилли ўсимлик тури бўлса, «Б» – фертил линия бўлса – бир неча йил давомида чатиштириш натижасида фертил линиянинг

стерил аналоги АБББББ ҳосил бўлади. Бу стерил линия эса гетерозис дурагай уруғларини эркак стериллик асосида етиштириш жараёнида қўлланади. (Бу масала гетерозис деган мавзу дарсида ўтилади). Чатиштириш учун ота-она жуфтларини танлаш. Селекция ишини бошлашдан олдин селекционер қўйилган мақсадга мувофиқ қайси ўсимликни хилини (навини) қайсиси билан чатиштириш лозимлигини аниқлаши керак, яъни ота-она жуфтларини танлаш лозим. Тўғри танлаб олинган ота –она жуфтларидан селекция ишининг тақдири яъни муваффақиятлиги боғлиқ. Дурагайлашда ота-она организмларнинг белги ҳамда хусусиятлари уларнинг бўғимига тўғридан тўғри ўтавермайди. Дурагайлаш доимий ўзгариб ташқи муҳит таъсирида генотипнинг ривожланишига асоланган янги белги ва хусусиятларга эга организм вужудга келишидан мураккаб жараён ҳисобланади. Дурагай организм ўз ота-онасининг ирсияти асосида вужудга келади, лекин хусусиятлари билан маълум даражада фарқ қилади. Бунинг қонуниятларини тушуниш учун чатиштириш мақсадида олинган ўсимликларнинг белгилари муайян шароитда бўғиндан бўғинга қандай ўтишини билиш керак. Селекция ишида чатиштириш учун ота-она жуфтларини танлашнинг кўп усуллари мавжуд, улардан қуйидагилари катта аҳамиятга эга: 1. Экологик-географик асосида жуфт танлаш. 2. Хўжалик-биологик белги ва хусусиятларининг таркибига (мажмуасига) қараб жуфт танлаш. 3. Айрим ривожланиш фазаларнинг давомийлигига қараб жуфт танлаш. 4. Касаллик ва зараркунандаларга чидамлилигига қараб жуфт танлаш. 5. Чатиштиришда комбинацион қобилиятларига қараб жуфт танлаш ва бошқа усуллар.

1. Ота-она жуфтларини танлашнинг экологик-географик усули Н.И.Вавилов ишлаб чиққан, лекин амалда биринчи бўлиб И.В.Мичурин томонидан қўлланган. Бу усул шунга асосланганки, ўсимлик навлари ва шакллари узоқ давр давомида табиий танланиш ва сунъий танлаш таъсирида шаклланадилар ва шу тупроқ- иқлим шароитига мослашадилар. Натижада турли экологик-географик шароитларига мос ўсимлик экотиплари вужудга келади. Масалан, Ғарбий Сибирда буғдойнинг узоқ давом этадиган бахорги қурғоқчиликка чидамли навлари вужудга келган бўлса, Ўрта Осиёда дон қуюлиш даврида қўрғоқчиликка чидамли навлар шаклланган. Шимолий районларда донли экинларнинг эрта пишар, қоратупроқли чўл шароитида юқори сифатли донга эга бўлган навлар вужудга келган. Италияда шаклланган буғдойлар поя занг касаллигига чидамли бўлиб, дони йирик, поялари калта, етиб қолмайдиган, лекин дон таркибида оқсили кам хусусиятларга эгадир. Экологик-географик усулнинг мохияти бир-биридан географик ва экологик жиҳатдан узоқ бўлган нав ва хилларда учрайдиган муҳим белги ҳамда хусусиятларни битта янги навда керакли нисбатда қўшилишини таъминлашдан иборат. Агар бирор зонада ўсимликнинг қишга чидамлилигини ошириш вазифаси қўйилган бўлса, И.В.Мичурин чатиштириш учун она сифатида совуқ иқлим шароитида ўсган ўсимликни, ота сифатида эса юқори ҳосил берадиган навни олишни тавсия этади. Бу усулни А.П.Шехурдин, П.П.Лукьяненко каби атоқли селекционер олимлар кенг қўллаб буғдойнинг бир қанча юқори ҳосилли, пластик (ўта мослашувчан) навларини яратганлар. А.П.Шехурдин бахори буғдойнинг ривожланиш фазаларининг турли босқичларида қурғоқчиликка чидамли навларини яратиш мақсадида найчалаш- бошоқ чиқариш фазасида қурғоқчиликка бардошли Полтавка маҳаллий навни

Ўрта Осиёнинг дони қуюлиш фазасида қурғоқчиликка чидамли Грекум маҳаллий нави билан чатиштириб Лютесценс 91 навини яратган. Бу нав кейинчалик бахори буғдойнинг кўплаб қимматли Саратов навларини яратишда иштирок этади. Бахори буғдойнинг Полтавка маҳаллий нави Лютесценс 62 линияли навгагина асосланиб келмай, балки бирқанча юқори ҳосилли, чидамли, яхши сифатли Саратовская 29, Саратовская 210, Альбидум 43, Альбидум 24 ва бошқа дурагай навлари яратиш учун экологик асос бўлиб келган. П.П.Лукьяненко кузги буғдой селекциясида айниқса бу усулдан кенг фойдаланган. Кузги буғдойнинг Безостая 1 нави Украина маҳаллий буғдойнинг ўрмон-гул экотипи иштирокида яратилган. Бу усулдан кўп мамлакатлар селекционерларлари кенг фойдаланиб, катта муваффақиятларга эришмоқдалар. Свалеф селекция станциясида қўлга киритилган муваффақиятлар – бу ерда Швецияда ўсиб шаклланган буғдойнинг бошқа мамлакатлардан келтирилган навлар билан чатиштириш туфайлидир. 2. Ҳосилдорлик элементларига қараб ота-она жуфтларини танлаш. Ҳосилдорлик кўп жиҳатдан ўсимликнинг (навнинг) маҳсулдорлигига боғлиқ. Маҳсулдорлик (ўртача бир ўсимликнинг ҳосили) ўз навбатида ўсимликларнинг тўпланиши, бошоқлардаги донлар миқдори, доннинг ёки меванинг йириклиги ва бошқалар билан белгиланади. Ўта ҳосилдор навларни яратишда ўсимликларнинг маҳсулдорлигини белгиловчи турли кўрсаткичлар, яъни ҳосилдорлик элементларига жуда катта эътибор берилади. Навлар ҳосил элементларининг таркиби бўйича бир-биридан озми-камми фарқ қилади, баъзан бу фарқлар анча катта бўлади. Серҳосил нав яратиш учун ҳосил элементларининг таркибига ҳар хил табиий иқлим зоналарида уларнинг турли ҳосил элементлари турлича аҳамиятга эга.

Масалан, ўрмон зонасида буғдойнинг ҳосилдорлиги бошоқчалар миқдори билан, субтропик зонада эса доннинг йириклиги билан таъминланади. Ҳосил элементлари бўйича яхши нав яратиш учун она ўсимлиги сифатида районлаштирилган энг яхши навни, ота ўсимлиги сифатида эса кўзда тутилган ҳосил элементлари юқори бўлиб равшан (ривожланган) ифодаланган навни олиш лозим. 3. Ривожланиш фазаларининг давомийлигига қараб ота-она жуфтларини танлаш усули айниқса тезпишар навлар яратишда қўлланади. Тезпишар навлар ҳар томонлама аҳамиятга эгадир. Лалмикор деҳқончилигида, шимолий районларда, тоғли зоналарда, суғориладиган районларда икки ҳосил олиш ва анғизга экиб юқори ҳосил олишда ва ҳоказо. Бир навда ҳам тезпишарлик ҳам юқори ҳосиллик хусусиятларини бирлаштириш қийин. Кўпинча нав тезпишар бўлса – у кам ҳосил беради, аксинча ўсув даври қанча узун бўлса, шунча кўп органик моддалар тўплаш имкониятига эга бўлади. Натижада юқори ҳосил беради. Бу қонуниятни бузиш жуда қийиндир. Бундай муаммони ҳал қилишда ўсимликнинг ўсув даврининг узунлиги генетик жиҳатдан мураккаб эканлигини ва ўсув (вегетация) даврининг айрим фазаларини узунлигининг йиғиндисидан иборат бўлганлигини ҳисобга олиш лозим. Вегетация даври бир хил (ўртача) бўлган, лекин айрим ривожланиш фазалараро даврлари узун-қисқалиги турлича бўлган навларни чатиштириб, уларнинг энг қисқаларини бир организмда бирлаштиришга ва шу тариқа тезпишар навга эришиш мумкин. Тезпишар навлар яратиш учун чатиштирилаётган жуфтнинг биттасида бирор фаза, иккинчисида эса бошқа бир фаза қисқа бўлиши керак. Бундай шаклларни аниқлаш учун ўрганилаётган барча нав ва нусхалар устида фенологик кузатишлар ўтказиб, ҳар бир фенологик фазанинг бошланиши ва тугаш

муддатини белгилаб бориш керак. Ота-она жуфтларини танлашнинг бу усули бир қатор ўсимликлар селекциясида қўлланилади. Масалан шу усулни қўллаб яратилган бахори қаттиқ буғдойнинг Саратовская 57 нави ҳам эрта пишарлик ҳам юқори ҳосилли хусусиятларини ўзига бирлаштирган, кузги бахори юмшоқ буғдойнинг Саратовская 56 нави ҳам ўта эрта пишар ва юқори ҳосиллидир. 4. Ота-она жуфтларини касаллик ва зараркунандаларга чидамлилигига қараб жуфт танлаш. Экинларнинг касалликларга ва зараркунандаларга чидамли навларини яратиш мўл ҳосил олиш ҳамда махсулот сифатини оширишини таъминлайди. Бу сохада селекционерлар олдида ечилиши зарур бўлган катта ва мураккаб масалалар турибди. Гап шундаки, ўсимликларнинг энг хавфли касалликларини қўзғатувчилар жуда хилма-хил бўлганлиги сабабли янги яратилган ҳар қандай нав ўзининг касалликларга чидамлилик хусусиятларини тез пасайтириб юборади. У ёки бу касалликнинг бир ёки бир неча хилларига чидамли ҳисобланган нав шу касалликни қўзғатувчи бошқа шаклларига (ирқларига) мутлақо чидамсиз бўлиши мумкин. Шунинг учун экинларнинг барча касалликларига чидамли навлар яратиш шу куннинг энг долзарб муаммоларидан бири бўлиб қолмоқда. Кўпчилик энг хавфли касалликларнинг бир қанча ирқлари борлиги аниқланган. Масалан, барча занг касаллигининг 180 дан ортиқ, шундан қўнғир занг касаллигининг 50 дан кўп, сариқ занг касаллигининг 14 та, бўқоқ қоракуянинг 8 та, чанг қоракуянинг 5та, фитофторанинг 12 та, вилтнинг 2 та ирқи борлиги маълум бўлган. Касалликларга чидамли навлар яратишга биринчи навбатда мазкур касалликка чидамли хусусиятга эга бўлган нав ва хилларини топиш лозим. Бундай нав ва хилларни ўсимликларнинг жахон коллекциясидан топиш мумкин. Чидамли нав яратиш учун мазкур касалликнинг турли ирқларига чидамли ўсимликлар ўзаро чатиштирилади. Олинган дурагайлар ичида танлаш ўтказилиб керакли хусусиятларга эга бўлган ўсимликлар (авлодлар) ажратиб олинади ва

улар қимматли хўжалик-биологик белгиларга эга бўлган энг яхши навлар билан чатиштирилади. Шу тариқа касалликларга (ҳашаротларга) чидамли янги навлар яратилади. Академик П.П.Лукьяненконинг – кузги буғдойнинг чидамли, юқори ҳосилли навларидан Безостая 1 ни мисол қилиб келтириш мумкин, бу нав 50 йилдан бери экилиб, ҳалигача қўнғир занг касаллигига чидамлилик хусусиятини йўқотмаган. С Мирахмедов ғўзанинг вилтга чидамли Тошкент 1 навини яратишда, вилтга чидамли госсипиум хирзутум турининг нервозум Мексика ярим ёввойи ўсимлиги билан юқори ҳосилли яхши сифатли С-4727 навини чатиштириш усулидан фойдаланган. Академик С.М.Букасов картошканинг фитофтора, рак касали вирус касалликларга чидамли кўп навларини яратишда касалликларга чидамли картошканинг ёввойи турлари билан навларни чатиштириш усулидан фойдаланган. Картошканинг фитофторага чидамли Камераз, Агрономический, Веселовский, Искра, Лорх Олев ва бошқа навларни яратган. 5. Ота-она жуфтларини уларнинг комбинацион қобилиятларига қараб танлаш. Дурагайлаш учун ота-она формалари уларнинг чатиштиришда комбинацион қобилияти эътиборга олинади. Бунинг учун диаллел чатиштиришлар ўтказилади. Умумий комбинацион қобилиятни аниқлаш учун (русча - Общая комбинационная способность – ОКС) топкросс усулидан фойдаланилади. Бунинг учун бир ёки бирнеча кенг генетик асосга эга навлар ажратилиб улар бошқа қизиқтирган нав ёки шакллар билан тестор (анализатор) сифатида чатиштирилади. Бу ҳолларда чатиштиришдан она ўсимлиги ёки ота ўсимлиги тестор сифатида қўлланилиши мумкин. Чатиштириш натижасида юқори комбинацион қобилиятини кўрсатган ота-она формалари янги юқори ҳосилли навларни яратиш мақсадида дурагайлашга киритилади. Бу усулда яратилган дурагайлар ўрганилган белги ва хусусиятлари бўйича юқори гетерозисли бўлади. Ғ 2 ва ундан кейинги авлодларида (пуштида)

эса – трансгрессив формаларни ҳосил қилиши мумкин. Улардан эса ўз навбатида селекция жараёнида фойдаланиш мумкин. Дурагайлаш тартиби. Ота-она жуфтлари танлаб олингандан кейин чатиштириш ўтказилади. Чатиштириш тартиби (техникаси) ўсимлик гулининг тузилиши (бир ёки икки жинсли), гуллаш биологияси (очиқ ёки ёпиқ гуллаш) ва чангланиш хилига (ўзидан ёки четдан) боғлиқ. Чатиштириш ўтказиш учун биринчи навбатда ўсимликларнинг гуллаш даври давомийлиги, гул тўпламида бошоқ, рўвак, саватчанинг гуллаш тартиби (характери), гуллаш вақти (суткада), чанг доначалари ва оналик тумшуқчасининг хаётчанлиги (қанча вақт хаётчанлигини сақлаш қобилияти) ҳисобга олиниши керак, чунки бу хусусиятлар турли навларда тупроқ-иқлим ҳамда об-ҳаво шароитига қараб ҳар хил бўлади. Чатиштириш ўтказишдан олдин экиндан энг яхши ривожланган ўсимликлар, уларда эса яхши яроқли бўлган гуллар шона холатида олиниб, қуйидаги ишлар бажарилади: - гулни чатиштиришга тайёрлаш; - гулни бичиш (она ўсимлигида); - бичилган гулни изоляция қилиш; - гулни чанглаш (ота ўсимлигидан олинган чанглар билан); - чангланган гулни изоляция қилиш (қоғоз халтаси билан); - этикетка осиб қўйиш. Этикетка қоғоз халтачага ёки алохида қоғоз ёки картонга ота-она ўсимликларнинг номи (номери), бичилган кун, чанглатилган кун, маъсул

кишининг фамилияси қалам билан ёзилади. (чатиштириш техникаси амалий- лаборатория дарсида батафсил ўтилади). Дурагайлашда қўлланиладиган сунъий чанглатишнинг қуйидаги 3 та усули мавжуд: 1. Эркин чанглатиш – она ўсимлик гуллари бичилади, изоляция қилинмайди (халтача билан ёпилмайди), улар атрофида ўсиб турган барча тур ва хилларининг чанг билан эркин равишда чангланади. Буни қуйидагича кўрсатиш мумкин: ♀А х ♂Б + В + Г Бу усул маккажўхорининг гетерозисли дурагай уруғларини тайёрлашда қўлланади. Она ўсимлиги сифатида олинган инцухт линия ўсимликлар рўваклари олиб ташланади (бичилади). Ёнида бир неча қатор ота ўсимлиги сифатида олинган инцухт линия бичилмайди. Натижада эркин чангланиш рўй беради. Ҳосил бўлган (она ўсимликларида) уруғ дурагай уруғ бўлиб ҳисобланади. 2. Мажбурий чанглатиш – она ўсимликнинг гуллари бичилади, изоляция қилинади ва махсус тўпланган битта ота ўсимлигининг чанги билан чанглатилиб яна изоляция қилинади. Олинган дурагайнинг келиб чиқиши аниқ бўлади.Бу чанглатиш схемаси қуйидагича: ♀А х ♂Б 3. Чекланган эркин чанглатиш – она ўсимлигининг гуллари бичилади ва махсус танлаб олинган бир неча (икки ва ундан кўп) навларнинг чанг билан

чанглатилади ва изоляция қўлланади. Бундай чанглатиш қуйидагича ифодаланади: [♀А х ♂(Б + В + Г + D )] Одесса селекцион-генетик илмий-тадқиқот институтида кузги буғдой бўйича селекция жараёнида ҳар йили 350-600 жуфт ўсимлик турлари, хиллари, навлари чатиштирилади. Олинган дурагай авлодларнинг миқдори 24-25 минг ва ундан ҳам кўп бўлади. Краснодар қишлоқ хўжалик илмий-тадқиқот институтида кузги буғдой сохасида ҳар бир чатиштириш жуфти бўйича 100-200 дона бошоқ чатиштирилади. Натижада бир неча юзлаб (Ғ 1 ) биринчи бўғин ва бир неча юз минглаб (Ғ 2 ) иккинчи авлод дурагайи олинади. Уларнинг авлодларидан (Ғ 2 -Ғ 3 ) керакли белгилар йиғиндисига эга ўсимликлар танлаб олиниб, қолганлари брак қилиниб ташлаб юборилади. Шундай қилиб, селекцион питомникда ҳаммаси бўлиб 25 минг ва ундан кўпроқ линиялар ўстирилади ва синалади. Дурагай бўғинлари билан ишлаш. Ҳосил қилинган дурагайларнинг биринчи бўғинидан бошлаб тегишли агротехника шароитида парвариш қилиш керак- яъни шундай шароит туғдириш керакки дурагайларда қимматли ирсий белги ва хусусиятларининг шаклланиши ва ривожланишини тўла таъминласин. Бунинг учун дурагайлар энг яхши ўтмишдош экиндан кейин, қулай муддатда, яхши ишланган ва ўғитланган тупроққа сийрак жойлаштириб экилади. Дурагайлар икки усулда экилади:

1. Педигри усули – ҳар бир ўсимлик уруғини алохида-алохида экиб, Ғ 1 дурагайдаги ҳар бир ўсимлик бошқалардан ажратилган холда янчилиб, халтачаларда номерлари билан сақланади ва келгуси йил алоҳида-алоҳида экилади. Масалан, 100 дурагай уруғи олинган бўлса, келгуси йил улар экилиб 100 та ўсимлик олинади ва уларнинг уруғи алоҳида-алоҳида сақланади ва яна экилади. Бунда ҳар бир дурагайни бўғинма бўғин ўрганиш мумкинки, маълум бир бўғинда (кўпинча Ғ 3 ) ўзгармас (белги ва хусусиятлари барқарор) авлодлар ҳосил бўлади. Шунда белги ва хусусиятлари ўхшаш бўлган дурагай авлодлар бирлаштирилади ва улардан кейинги селекция ишида фойдаланиш мумкин. Бу усул мураккаб бўлсада анча аниқ усулдир. Буни қуйидагича ифодалаш мумкин: 100 та дуругай уруғи алоҳида – алоҳида экилади 100 та дурагай ўсимлиги                       Ѓ 1 Ѓ 2 Ѓ 3

¡хшаш дурагай (барқарор) авлодлар бирлаштири лади ва бошланғич материал сифатида қўлланади Танланган авлод-ларни баҳолаш, ўрганиш Селекцион питомниги Умумий тартибда селекцион жараёни ўтказилади 2. Дурагайни қайта экиш усули. Дурагайнинг биринчи бўғинидан (Ғ 1 ) бошлаб барча дурагайларнинг популяциялари (аралашмалари) билан иш олиб борилади. Ғ 1 нинг уруғлари аралаштирилиб экилади. Ғ 2 нинг ҳосили янчилгач, экишдан олдин уруғлари яна аралаштирилади. Дурагай популяциянинг (Ғ 3 –Ғ 5 ) 3-5 нчи бўғинларида ўсимликларнинг асосий формалари ҳосил бўлиш жараёни Танлаш

тугагач, улардан энг яхшиларини танлаш бошланади. Буни қуйидагича кўрсатиш мумкин:                         Ѓ 1 Ѓ 2 Ѓ 1 дурагай авлодининг уруƒлари аралаштириб

                            Дурагайларни кайта экиб уруғини кўпайтириш жараёнида талабга жавоб бермаган, яхши ривожланмаган ўсимликлар брак қилиниб чиқариб ташланади. Танлаб олинган ўсимликларнинг уруғи селекцион питомникда алоҳида- алоҳида экилади. Шундан кейин ўрганилади (питомникларда) ва навсинашларда синалади. Бу усул меҳнатни кам талаб қилади, лекин ҳар бир бўғинни алохида ўрганиш имкониятини бермайди. Ѓ 3 Ѓ 2 дурагай авлодининг уруƒлари аралаштириб Ѓ 4 Ѓ 3 дурагай авлодининг уруƒлари аралаштириб

Дурагайни ва дурагай бўғинларни ўрганишда тегишли агротехника шароитини яратиш билан бирга уларни ота-она формалари ҳамда стандартга таққослаб баҳолаш керак. Шунинг учун улар билан ёнма-ён қилиб ота-она формалари ҳамда стандарт нав экилиши зарур. Канада селекцион станцияларида биринчи бўғин дурагай уруғларини жуда катта кўпайиш коэффициентли қилиб кўпайтирадилар. Уларнинг сони 10 минглаб бўлиши мумкин. Кўпайтириш коэффициентини ошириш мақсадида Мексикада ва АҚШда кенг қаторли қилиб сийрак жойлаштириладиган экинлар қўлланади.

O'xshashlar

Узок формаларни дурагайлаш

Селекция учун дасталбки материал яратиш. Дурагайлаш

Селекция учун дастлабки (бошланғич) материал, уни яратиш усуллари ва манбаълари.

Нав алмашиниши, ғўзанинг асосий районлаштирилган ўрта, ингичка ва истиқболли навлари

Гетерозис ва ундан селекцияда фойдаланиш