Донли экинларнинг аҳамияти ва дон етиштириш холати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Донли экинлар Режа: 1. Донли ўсимликлар гурухлари 2. Буғдой 3. Арпа 4. Тритикале 5. Сули. 6. Маккажўхори 7. Жўхори.

Донли экинлар инсон учун асосий озиқ - овқат маХсулоти - дон беради. қишлоқ хўжалик экинлари орасида донли экинлар асосий ўринни эгаллайди. Бу гуруХга буғдой, арпа, жавдар, тритикале, сули, тариқ, маккажўхори, жўхори, шоли, маржумак киради. Бу гуруХ ўсимликлари асосан озиқ-овқат, ем-хашак, техникавий ва агротехникавий аХамиятга эга. қишлоқ хўжалик экинлари орасида биринчи ўринни эгаллаб, экин майдони 615 млн.га ни ташкил қилади. 2003 йилда Ўзбекистонда донли экинлар суғориладиган ерларда 1200 минг, баХорикор лалми ерларда 300 минг гектарга экилган. Донли ўсимликларнинг Хаммаси қунғирбошлилар оиласига мансубдир. Донли ўсимликлар гурухлари Донли ўсимликлар морфологик белгилари, биологик хусусиятлари ва хўжалик белгилари бўйича икки гуруХга бўлинади. Хақиқий донли ўсимликлар. Бу гуруХга буғдой, арпа, жавдар, тритикале ва сули ўсимликлари киради. Бу ўсимликлар кузги ва баХорги шаклларга бўлинади. Майса Хосил бўлишда бир неча бошланғич ёки муртак илдизчаларга эга бўлади. Тўпгули бошоқ ёки рўвак бўлади. Бу экинлар ёруғсевар узун кунли ўсимлиги бўлиб иссиқликни кам талаб қилади, лекин тупроқ намига талабчан бўлади. Бу экинларнинг барчаси ем-хашак экини сифатида Хам экилад. Тариқсимон донли ўсимликлар. Бу гуруХга маккажўхори, жўхори, шоли, тариқ ва маржумак киради. Бу экинларнинг дони Хар хил шаклда бўлади. Униб чиқиш даврида фақат битта бошланғич муртак илдизчаси пайдо бўлади. Гул тўплами рўвак ёки сўта бўлади. Буларнинг Хаммаси баХорги экин бўлиб, иссиқликга талабчан, совуққа чидамсиз, қурғоқчиликка (шолидан ташқари) чидамли,

қисқа кунли ўсимлик Хисобланади. Ем-хашак экини сифатида маккажўхори ва жўхори экилади. Донли ўсимликларни ривожланиш даврлари Донли ўсимликларни уруғи экилгандан сўнг янги уруғ Хосил қилгунча, яъни ўсимликларни бутун ўсув жараёнида маълум ривожланиш даврларини ўтади. Ривожланиш даврларида ўсимликда морфологик ўзгариш содир бўлади ва янги органлар пайдо бўлади. Донли экинлар майса Хосил қилиш, тупланиш, най ўраш, бошоқланиш ёки рўвакланиш, гуллаш ва пишиш каби ривожланиш даврларини ўтади. Ўсимликнинг камида 10 % маълум даврга ўтса шу даврнинг бошланиши ва 75 % бўлганда, шу даврга тўлиқ кирганлиги бўлади. 1.3.1.Майсаланиш - Уруғни униб чиқиши учун керакли омиллар - сув, иссиқлик ва Хаво (кислород). Уруғни бўртиши ва униб чиқиши учун Хар хил ўсимлик дони Хар хил миқдорда сув талаб қилади. Донли экинларнинг уруғи униб чиқиш учун кам сув сарфлайди: буғдой, жавдар дони 50%, маккажўхори 44%, сули 65%, арпа 50%, тариқ ва жўхори 25% сув талаб қилади.(Демак,100 кг жўхори уруғига 25 л. сув талаб қилинади) Буғдой, арпа ва жавдар донининг униб чиқиши учун энг кам Хорарат 1-3 о С, майсалар тўла пайдо бўлиши учун 5-6 о С иссиқлик бўлиши керак. Маккажўхори ва тариқ экинлари униб чиқиши учун 8-10 о С, жўхори уруғлари 10-12 о С иссиқлиқ бўлиши керак. Тупланиш. Пояча ўсиб 3-4 барг Хосил қилганда поячанинг ер бетига яқин жойлашган ер остки бўғимидан қўшимча илдизлар ва поялар пайдо бўлади. Поячанинг шу ер остки бўғимига тупланиш бўғими дейилади. Тупланиш бўғими ўсимликнинг Хаёт маркази Хисобланади. Най ўраш (пояни ўсиши)- Поянинг ўсиши бўғим оралиқларининг узайиши хисобига бўлади. Бу даврда ўсимлик тез ўсади, унинг вазни тез кўпаяди. Шунинг учун бу даврда ўсимликларнинг озиқ-моддаларга ва намга талабчанлиги ошади.

Бошоқланиш ( рўвакланиш)- Поянинг юқорги қисмида бошоқли донли ўсимликларда бошоқ, рўвакли донли ўсимликларда рўвак кўзга кўринади. Гуллаш - Пояда бошоқ Хосил бўлгандан сўнг 3-7 кун ўтгач тез орада гуллаш бошланади.Бошоқли ўсимликларда гуллаш бошоқнин ўрта қисмидан, рўвак эса учки қисмидан олдин гуллайди. 1.3.6.Пишиш. Доннинг пишиш муддати уч даврга бўлинади: а . Сут пишиш даври бошоқлар гуллагандан 8-10 кун кейин бошланади. Бу даврда ўсимлик яшил бўлиб фақат унинг остки қисмидаги барглар сарғаяди. Дон шаклланган яшил рангда бўлиб у эзилганда сутсимон суюқлик ажралиб чиқади. Доннинг намлиги 50-51 % бўлади ва органик моддалар тупланиши давом этади. б . Мум пишиш даврида донли экинларнинг поялари бутунлай сарғаяди. Бу даврда донниг намлиги 25% ни ташкил қилади. Донни тирноқ билан кесиш мумкин. в . Тўла пишиш даврида ўсимлик тупининг Хамма қисмлари сарғаяди, дони қотади, Хажми бир оз кичиклашади, намлиги 14-18 % (лалми ерларда эса 8-10 %) гача камаяди.Тезда дон экинларининг Хосили йиғиб олинади Кузги буғдойнинг навлари биологияси ва ўсиш шароитига қараб 180- 240 кунда етилади. БУҒДОЙ Ахамияти . - Буғдой энг кўп тарқалган асосий донли ўсимликлардан бири Хисобланди. Буғдой нони ўзининг таъми, тўйимлилиги ва Хазм бўлиши билан юқори баХоланади. Буғдой донининг таркибида унинг навига, экиш шароитига қараб 11,0% дан 18-19% гача оқсил моддаси бўлади. Тарихи - Буғдой бутун ер шарида 215 млн. гектар ( ФАО 2000) ерга экилади. Ўзбекистонда буғдой асосий экинлардан бири Хисобланиб , унинг экин майдони 1,5 млн. гектар ерни ташкил қилади.

Б иологияси - кузги ва баХорги шаклларга бўлинади. Кузги буғдой кузда экилиб қишлаб чиққандан кейин келаси йили Хосил беради. БаХори буғдой эса эрта баХорда экилиб, уша йили Хосил беради.Буғдой кузда экилганда унинг кузги биологик навлари ишлатилиши керак. Буғдой тупроқга талабчан, унумдор, бегона ўтлардан тоза, бўз ва ўтлоқи тупроқларда яхши ривожланади. Шўрланган тупроқларда яхши ўсмайди, агар шундай ерларга экиладиган бўлса, албатта ерни шўрини ювиш керак. Буғдой навлари: Санзар-8 (Хосилдор), Санзар-6, Деметра, Княжна, Крошка, қаттиқ бўғдой навларига Карлик 85, Марварид ва бошқалар экилади. Кузги буғдойнинг етиштириш технологияси: Ўтмишдош. Кузги буғдой суғориладиган ерларда ғўза, дон дуккакли, мойли, техник экинлардан бўшаган ерларга жойлаштирилади. Лалми ерларда тоза шудгорга, банд шудгорга ва бедадан бўшаган ерларга экилади. Ерни ишлаш . - Кузги буғдой экиладиган ерларни ишлаш мажмуаси ундан олдин шу майдонда қандай экин экилганлиги ва даланинг бегона ўтлардан қай даражада тозалигига қараб ишланади. Буғдойни муқобил муддатда экиш ва ерни яхши ишлаш учун олдинги экиндан бўшаган майдонлар суғорилади. Тупроқ етилгандан сўнг ағдарма плуглар ёрдамида 25-30 см чуқурликда Хайдаш керак, сўнгра борона ва мола босилади. Шўрланган ерларга кузги буғдой экишдан олдин тупроқ тузи ювилади. Ўғитлаш . - Кузги буғдой ернинг унумдорлигига талабчан бўлади. Режалаштирилган Хосилни олиш учун ерга солинадиган ўғитлар меьёри агрокимёвий картограмма маьлумотларига асосан режалаштирилади. Ўртача ўғит: азот -180 кг/га, фосфор-90 ва калий 60 кг/га. Лекин унумдорлиги паст бўлган тупроқларда бу миқдор 10-15% га кўпайтирилади. Кўрсатилган йиллик миқдор бир неча муддатларда -

экишдан олдин ва ўсимликларнинг ўсиш даврида озиқлантиришда берилади. Экиш муддати: - Кузги буғдой вилоятлар бўйича сентябр-ноябр ойларида Шуни Хисобга олган Холда кузги буғдойнинг агротехник қулай экиш муддатлари шимолий вилоятлар ( қорақолпоғистон республикаси, Хоразм ) учун сентябрь ойининг биринчи ва иккинчи ўн кунлиги, марказий вилоятлар учун сентябрнинг сўнги ўн кунлиги октябрь ойининг бошлари ва жанубий вилоятлар учун эса октябрнинг иккинчи ўн кунлиги Хисобланади. Лалмикор ерларда кузги дон ўсимликлар кузги ёғингарчиликлардан олдин экилиши керак. Уруғни тайерлаш : - Экиладиган уруғ йирик, текис, тоза, қобиғи шикастланмаган ва униб чиқиш даражаси юқори бўлган уруғлар экилади . Экиш усули - Кузги буғдой оддий ёппасига қаторлаб экилади, қатор ораси 13-15 см бўлади. Экиш меъёри . Лалми ерлар сув билан таьминланмаганлиги сабабли гектарига 60-70 кг дан 120-125 кг гача уруғ сарфланади. Суғориладиган ерларда 150-220 кг/га . уруғ экилади. Экиш чуқурлиги . Кузги буғдойнинг экиш чуқурлиги 5-7 см.га, лалми ерларда эса 6-8 см.га бўлиши керак. Парваришлаш. Кузги буғдойни парвариш қилиш бороналаш, озиқлантириш ва суғоришдан иборат. Кузги буғдой эрта баХорда енгил бороналар билан қаторларни кўндалангига қараб бороналанади. Озиқлантириш икки муддатда ўтказилади. Биринчи озиқлантириш эрта баХорда қишлад чиққандан кейин, иккинчиси най ўраш даврида ўтказилади. Кузги экинлар тупроқ иқлим шароитига қараб 2-3 мартагача суғорилади. Хосилни йиғиб олиш: - Кузги буғдойни Хосилини йиғиб-териб олиш энг маьсулиятли давр Хисобланади. Хосилни буғдой пишганда бир

йўла комбайнларда йиғиб олинади. Бу усулнинг афзаллиги шундаки, ўримни 5-6 кун эрта бошлашга имкон беради, нобудгарчилик кескин камаяди. АРПА Ахамияти - Арпадан ёрма тайёрланади, пиво ишлаб чиқарилади, чорва моллари учун тўйимли ем бўлиб Хисобланади. Тарихи - Арпа экин майдони жаХон бўйича 80 млн.га. Арпа республикамизнинг сувли ва лалмикор ерларида етиштирилади. Биологияси. Арпанинг кузги, ярми кузги ва баХорги навлари мавжуд . Кузги навларни фақат кузда экиш мумкин. Ўзбекистонда экиладиган арпа навларининг кўпчилиги ярим кузги бўлиб яхши қишлайди. Арпанинг ташқи омилларга : ёруғлик иссиқлик, озуқа, тупроқ, намга бўлган талаби буғдойникига ўхшашдир. Арпа экини буғдойга қараганда эртапишар бўлиб, қурғокчиликка чидамли.Ташқи муХитга талаби буғдойга ўхшашдир. Е тиштириш технологияси Ўтмишдош : - Суғориладиган ерларда арпа учун яхши ўтмишдош - қатор ораси ишланадиган ва дуккакли ўт экинлари. Лалми ерларда-тоза шудгор ва дуккакли дон, ўт экинларидан бўшаган ерлар Хисобланади. Ўғитлаш.К узда лалмикор ерларга 40 кг фосфор ва 60 кг калий ( таьсир этувчи модда Хисобида) арпа экишдан олдин солинади, баХорда эса àçîò 40-60 кг.га меъёрда қўлланилади. Суғориладиган ерларда 20 т.га гўнг, 180-200 кг таъсир этувчи модда Хисобида азот ва фосфор Хамда 80- 100 кг калий ўғитлари берилиши лозим.Органик ўғит , фосфор ва калийни Хамда азотни 35-45 кг.ми кузда ерни Хайдашдан олдин далага сочилади. Суғориладиган ерларда арпа ўсув даврида икки маротаба азотли ўғит билан озиқлантирилади. Ерни тайёрлаш. Лалмикор деХқончилик шароитида ер 22- 25 см чуқурликда Хайдалади, экиш олдидан борона ва мола юргизилади.

$Суғориладиган ерларда ерни Хайдашдан олдин гектарига 700-800 куб,м. миқдорида суғорилиб, ер етилиши билан 25-35 см чукурликда Хайдалади, экишдан олдин борона ва мола босилади. Экиш .- Экиш учун йирик, тоза, бир текисдаги уруғлар экилади.Уруғ экишдан олдин касалликлар ва Хашоратларга қарши рухсал қилинган препаратлар билан дориланиб сўнг экилади. Экиш усули - буғдойга ўхшаш. Экиш меъёри- буғдойга нисбатан 10-15% га кўпроқ бўлади. Экиш чуқурлиги Арпани экиш чуқурлиги лалмикор ерларда 5-6 см, суғориладиган ерларда тупроқ шароитига қараб 4-6 см бўлиш лозим. Парваришлаш - . Суғориладиган ерларда арпа экилиши билан эгатлари орқали суғорилиши керак. Арпа экинзори эрта кўкламда далани кўндалангига қараб борона юргизилади.Амал даврида 2-3 марта суғорилади. Хосилни йиғиш . Арпа Хосилини йиғиш асосан комбайнлар ёрдамида амалга оширилади. Хосилни мум пишиши охири ва тўла пишиш бошланиши билан қисқа муддатда ўтказиш лозим. .Сенаж тайёрлаш учун арпа бошоқланиш даврида ўрилади. Арпа навлари: Ўзбекистонда арпанинг Ойқор, Болғали, Мавлоно, Афросиёб, Гулноз, Темур, Зафар; лалмикор ерларда экиш учун Унумли арпа, Байшешек, Нутанс-799, Каршинский навлари районлаштирилган. ТРИТИКАЛЕ Ахамияти .- Тарихи - Тритикале янги дон ўсимлиги бўлиб, буғдой билан жавдарни чатиштиришдан келиб чиққан дурагай. Суғîðèëàäèãàí ерларда тритикале оралиқ экин сифатида кеч кузда ва кузда (август) экилса, мўл кўкат ва дон беради. Тритикале дон Хосилдорлиги Давлат нав синаш майдонларида 80-81,8 ц\га дон, кўк поя Хосили 500 центнер ва ундан кўп бўлмоқда.$

Биологияси - .Тритикале бир йиллик ўсимликдир. У асосан кузги ўсимлик, бироқ баХорги шакллари Хам учрайди. Бу экин яхши қишлайди, совуқка чидамли, илдиз системаси яхши ривожланади. Етиштириш технологияси. Ўтмишдош - чопиқталаб ва ўт экинлари. Тритикале Ўзбекистоннинг лалмикор ерларида экилмайди. Ўғитлаш - кузда ерни Хайдашдан олдин органик ва минерал ўғитлар сочилиб, сўнг ер шароитига қараб 25-30 см чуқурликда Хайдалиши лозим. Меъёри: 20-30 тонна гўнг, 120 азот, 90 кг. фосфор ва 60-70 кг. калий солиш тавсия қилинади. Фосфор ва калийли ўғитлар Хаммаси кузда экишдан олдин ёки экиш билан бир вақтда, азотли ўғит экиш билан бир вақтда, экишдан кейин ва эрта баХорда озиқлантиришда берилади. Экиш - экиш меъёри буғдойга қараганда 10-12 % кўпроқ бўлади. Экиш чуқурлиги 5-6 см.Экиш усули буғдойга ўхшаш. Парваришлаш - Кузда экилгандан сўнг тезда суғорилади. Амал даврида 2-3 марта суғорилади. Тритикале дони тўла етилганда комбайнларда йиғиб олинади. Навлар: Ўзбекистонда Многозерний - 2, Праг Серебристий ва Узор навлари экилади. СУЛИ . Ахамияти .Сулининг дони ва сомони ёки кўкати чорва моллари учун тўйимли озуқа сифатида кенг ишлатилади. Шунингдек донидан ёрма ва кофе Хам тайёрланади. Тарихи - . Сули қадимий экинлардан Хисобланади.ЖаХон дехқончилигида сулини экиш майдони 26 млн. га.ни ташкил этади. Ўзбекистонда сули дон ва кўкат учун экилади. Суғориладиган ерларда 20- 35 ц/га дон ва 150-400 ц/га кўкат етиштирилади. Биологияси . Сули биологияси бўйича баХорги экин, Ўзбекистонда кузда оралиқ экин сифатида экилади.

Етиштириш технологияси. Ўтмишдош . Сули учун энг яхши ўтмишдош чопиқ талаб экинлар, дуккакли дон экинлар. Сулини лавлагидан сўнг экишга тавсия этилмайди, чунки нематод зараркунандаси зарар келтиради. Сулини бир майдонда икки йил экиш тавсия қилнмайди. Ерни ишлаш бошоқли донли экинлар билан бир хилдир. Ўгитлаш . Сули ўсимлигига органик ва минерал ўгитларини қўллаш арпаникига ўхшаш бўлади. Экиш ва парваришлаш- Сули экиш учун ерни ишлаш, экиш муддати, меьёри ва усули Хамда экиш чукурлиги, шунингдек парвариш ва Хосилни ўриб янчиб олиш арпаникига ўхшаш. Кўкат учун экилганда эса дони сут пишиш даврида ўрилади. Навлар . Ўзбекистонда кузги экиш учун Дўстлик-85,Тошкент- 1,Успех навлари экилади; баХорда Узбекский широколистний нави экилади. МАККАЖЎХОРИ Ахамияти. Маккажўхори дони тўйимли, таркибида ўртача 10,6% оқсил, 68-69% азотсиз экстрактив моддалар, 4,3% мой, 2,0% тўқима, 1,4% кул моддаларига эга. Ем-хашак сифатида маккажўхорининг дони ва пояси ишлатилади. Донининг сут-мум пишиш даврида ўрилганда эса унинг поясидан юқори сифатли силос тайёрланади.. Тарихи. Ер юзида маккажўхори 137,5 млн.га майдонга экилади.Ўзбекистонда такрорий экин сифатида буғдойдан бўшаган ерларга экилади. Етиштириш технологияси.Ўтмишдош.- гўза, донли ва айниқса дон-дуккакли ўсимликлар. Маккажўхорини маккажўхоридан кейин ва уни такрорий экин сифатида экилганда Хам яхши натижа беради.

Ўғитлаш . Кузда гўнг 10-20 т.га солинади.Бундан ташқари 100-120 кг. азот, 90-100 кг.фосфор ва 60-70 кг.га калий ўғитлари солинади.Азотли ўғитнинг Хамма қисми, фосфорли ва калийли ўғитларнинг қолган қисми маккажўхорини озиқлантиришда берилади. Ўсиш даврида маккажўхори икки марта, биринчи марта ўсимликда 3-4 барг Хосил бўлганда ва иккинчи рўваги Хосил бўлишида Ўғит махсус ўғитлагич машиналарида берилади. Ерни тайёрлаш.- Маккажўхори экиш учун ер кузда шудгор қилинади.Тупроқнинг хусусиятига қараб шудгорлаш чуқурлиги 28-30 см.Шудгор чимқирқарли ёки икки ярусли плуг ёрдамида қилинади.Эрта баХорда тупроқда нам сақлаш мақсадида шудгор борона қилинади.Экишга қадар шудгорда бегона ўтлар пайдо бўлса 8-10 см. чуқурликда культивация қилинади, кейин бороналанади ва кетма-кет мола босилади. Уруғни тайёрлаш . Хозирги вақтда уруғлик махсус заводларда тайёрлананади. Лекин уруғликни Хар бир хўжаликда Хам тайёрлаш мумкин. Янчилган дон тозаланади ва махсус машиналарда йириклиги бўйича хилланади. Экиладиган уруғнинг тозалиги 97-100% униб чиқиш даражаси 85-95% бўлиши керак. Экиш муддати- . Маккажўхори баХорда март ойида экилади. Бундан ташқари уни ёзда(июн, июл) экиш мумкин. Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларида 15-20 мартларда, Тошкент, Самарқанд вилоятларида Хамда Фаргона водийсида 20-25 мартларда, Хоразм вилояти ва қорақолпогистон республикасида 10 апрелда экилади. Умуман Хар бир вилоят шароитида чигитни экиш бошлангунча маккажўхорини экишни тамомлаш керак. Экиш усули Маккажўхори кенг қаторлаб,қатор ораси 60,70,90 см қилиб экилиб,унинг навига қараб Хар 15-20 см.оралиқда битта ўсимлик қолдирилади.Эртапишар нав ва дурагайларда 70-80 минг.га; ўртапишар нав ва дурагайлар экилганда 50-55 минг.га ўсимлик ва кечпишар навлар экилганда 40 минг.га ўсимлик қолдирилади.Экиш меъёри-15-50 кг.га. Уруғ тупроқнинг 6-8 см.чуқурлигига кўмилади.

Парваришлаш Маккажўхорини парвариш қилиш тупроқ қатқолоғига қарши кураш, қатор ораларини ишлаш, ягоналаш, озуқлантириш, суғориш ва уруғлик майдонларида қўшимча чанглашдан иборат. Ўсув даврида маккажўхори 3 марта культивация қилинади.Ўсимликда ўртача 3-4 та барг Хосил бўлганда, биринчи культивация ўтказилади.Сўнгра яна қилинади, уялар атрофидаги бегона ўтлар чопиқ қилиниб йўқотилади. Биринчи культивациядан сўнг 10-15 кун ўткач иккинчи культивация ўтказилади ва 10-15 кундан учинчи культивация қилинади. Кейинги йилларда бегона ўтларга қарши гербицидлардан кенг фойдаланилмоқда. Бегона ўтларни йўқотишда хозирги вақтда экишдан олдин агелон (4-6 кг.га), атразин (3-8 кг.га) трефлан (1-2 кг.га) ишлатилади. Маккажўхори тупроқ шароитига қараб 3 -6 марта суғорилади. Маккажўхорини қўшиб экиш . Дон-дуккакли ўсимликлар (соя, бурчоқ) билан бирга қўшиб экилади сифатли силос тайёрлаш учун. Маккажўхорини такрорий экин сифатида кузги экинлардан бўшаган ерларга экиш алохида ўрин тўтади.Бу холда кузги экинлар тез муддатда йиғиб олинади, ер экишга тайёрланади ва уруғ экилгандан сўнг суғорилади.Умуман маккажўхори такрорий экин сифатида экилганда унинг агротехникаси, баХорда экилгандаги маккажўхори агротехникасидан кам фарқ қилади.Фақат маккажўхорининг эртапишар нав ва дурағайлари экилиши керак. Навлар . Ўзбекистонда Перекоп ТВ, Ўзбекистон 306 МВ Ўзбекистон-601 ва хориждан келтирилган дурагайлар экилмоқда. Хосилни йиғиш Маккажўхори силос учун экилган бўлса доннинг сут-мум пишиш даврида ўрилади. Бунда КСК-100,” Вихрь” КС-1,8 комбайнлари ишлатилади.

Дон учун экилган маккажўхорини дони тўла пишганда Хосил йиғилади.Бунда махсус комбайнлар Херсонец-200, Херсонец-7 ишлатилади.Бу комбайнлар маккажўхорини ўриш, поясини майдалаш, сўталарни поядан ажратиб олиш ва уларни қобиғини арчиш каби ишларни бир йўла бажаради.Сўталар эса хўжаликда оддий дон янчиш машиналарида ёки комбайнда янчилади. ЖЎХОРИ . Ахамияти . Жўхори муХим донли ўсимликлардан Хисобланиб, озиқ-овқат, ем-хашак, техник ва агротехник аХамиятга эга..Донининг таркибида 70% крахмал, 12% оқсил, 3,5% мой моддалари бўлиб, бир килограм донини тўйимлиги 1,22 озуқа бирлигига эга. Жўхори ўрилгандан сўнг, янги бачки ( қўшимча) поялар хосил қилиш хусусиятига эга,шу сабабли уни бир йилда икки баьзан уч мартагача ўриб олиш мумкин. НиХоят жўхори агротехника Ахамиятига хам эга, у қурғоқчиликка, тупроқ шўрига чидамли ўсимлик Хисобланади.Уни такрорий экин сифатида экиш мумкин, чопиқ талаб ўсимлик бўлганлиги учун бошқа экинлар билан алмашлаб экиш мумкин . Тарихи.- Жўхори жуда қадимги ўсимлик, у экваторли Африкадан келиб чиққан. Ер юзида жўхори 60 млн.га ерга экилади. Ўзбекистонда жўхори асосан шўрланган сув билан кам таъминланган ва қисман лалми ерларда: қорақолпоғистон, Хоразм, Бухора, Самарқанд, Жиззах, Сирдарё вилоятларида ва Фарғона вилоятларининг қўқон гуруХ туманларида экилади. Суғориладиган ерларда яхши парвариш қилинганда 30-60 ц дон ва 600- 700ц кўк поя олиш мумкин. Гуру х лари ва навлари . Жўхори кунгирбошлилар оиласига киради. Ўзбекистонда донли жўхори экилади

Жўхорининг хамма навлари ишлатилиши ва асосий махсулотлари бўйича 3 гуруХга бўлинади: донли, қандли(ширин) ва супургибоп жўхори. қандли жўхори поясининг таркибида 12-14% қанд бўлгани учун юқори сифатли силос тайёрлаш мумкин.Супургибоп жўхори хўжалик супургиси тайёрлаш мақсадида экилади.Ўзбекистонда кўпроқ жўхорини донли ва қисман қандли ва супиргибоп навлари экилади. Навлар. Ўзбекистонда районлаштирилган ва энг кўп тарқалган навлар қуйидагилар:қантлик жўхори, Ширин-91,Ўзбекистон паканаси, Ўзбекистон-5,Ўзбекистон-18.. Етиштириш технологияси Ўтмишдош.- Жўхорини Хар қандай экиндан бўшаган ерга экиш мумкин.Уни донли ва дон-дуккакли ўсимликлардан, картошка, илдизмевали экинлардан ва ғўзадан бўшаган ерларга экиш мумкин. Такрорий экин сифатида кузги дон экинларидан кейин Хам экиш мумкин. Ўғитлаш. Жўхори экиладиган ерларда органик ва минерал ўгитлар берилади.Ерни кузда шудгорлаш олдидан унинг Хар гектарига 15-20 т. чириган гўнг солинади.Тупроқнинг унумдорлигига қараб Хар йил давомида 120-150 кг азот, 100-120 кг фосфор ва 50-60 кг калий ўгитлари берилади.Фосфор ўгитининг бир қисми ( 50-60 кг) кузда ерни шудгорлаш олдидан берилади. Ўғитларнинг қолган қисми экиш вақтида ва ўсув даврида солинади. Ерни экишга тайёрлаш . Ер кузда 27-30 см чуқурликда чимқирқарли ёки икки ярусли плуг ёрдамида шудгор қилинади..Шўрланган ерларда шудгор қилишдан олдин тупроқ шўри ювилади.Эрта баХорда тупроқда нам сақлаш мақсадида шудгор борона қилинади. Экиш.Уруғни экишга тайёрлаш. Уруғли жўхори қуритилиб рўвак холатида ( янчилмаган) сақланади.Уруғлик қуруқ шамоллатиб туриладиган хоналарда сақланади.Экишга 7-10 кун қолганда рўваклардан дон янчилади,янчилган уруғ тозаланади ва экиш учун бир хилда бўлган йирик ва вазиндор дон саралаб олинади. Давлат андозаси бўйича уруғликнинг

тозалиги 95-99% дан ва униб чиқиш даражаси 80-90% дан кам бўлмаслиги керак. Жўхорини уруғи экиш олдидан дориланади. Экиш муддати. Жўхори маккажўхорига нисбатан кечроқ экилади.Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларида ( Сурхандарё,қашқадарё) жўхори март ойларининг охири апрель ойининг бошларида экилади.қарақолпоғистон вилоятида май ойининг бошларида экилади.Ўзбекистоннинг марказий туманларида апрель ойининг иккинчи ярмида экилади.Лекин жўхорини қандли ва супургисимон навларини бир мунча эрта экиш мумкин. Экиш усули. Жўхори қатор ораси 60,70,90 см қилиб экилади.Ўсимлик қалинлиги жўхорининг навига қараб Хар хил бўлади. Баланд бўйли, кечпишар навлар юқори унумли далаларда дон учун экилганда бир гектар ерга 60-80 нинг ўсимлик. Паст бўйли тезпишар навлар қалинроқ қилиб экилади, яъни 15-20 см масофадан биттадан ёки иккитадан ўсимлик қолдирилади. Жўхори дон ёки силос учун етиштириладиган бўлса хар гектар ерга 8-12, кўк поя етиштириладиган бўлса 15-20 кг уруғ экилади.Уруғни экиш чуқурлиги тупроқни механик таркибига хамда экиш муддатига қараб 3-5 см. бўлади. Парваришлаш . Жўхорини парвариш қилиш тупроқ қатқолоғига қарши кураш, қатор оралиғини ишлаш, ягоналаш, озиқлантириш ва суғоришдан иборат. Қатор орасига ишлов бериш Уруғ униб чиққанга қадар ва униб чиққан даврида тупроқ қатқалоғини юмшатиш ва бегона ўтларни йўқотиш учун енгил борона ёки ротацион мотига ишлатилади. Жўхори майсалари дастлабки 30-35 кун ичида жуда секин ўсади ва қатор ораларини ўт босиб кетади. Шунинг учун майсалар тўла пайдо бўлгандан сўнг тез орада қатор ораларини ишлаш ва бегона ўтларни йўқотишга киришиш керак.

Ўсиш даврида жўхори 2-3 марта культивация қилинади. Ўсимликда ўртача 4-5 та барг хосил бўлганда биринчи культивация ўтказилади, сўнгра ягона қилинади,уялар атрофидаги бегона ўтлар юлиб ташланади ва хато ( бўш) уяларга қўшимча уруг экилади. қатор ораларини ишлашда бир йўла культиваторга ўрнатилган СУЗ маркали ўгитлагич ёрдамида ўсимлик озиқлантирилади.Бегона ўтлар 2,4 Д гербициди билан йўқотилади. Суғориш. Жўхорининг кечпишар навлари ўсиш даврида 5-6 марта, эрта ва ўрта пишар навлар амал даврида 3-4 марта суғорилади. Суғориш меьёри рўвак чиқаргунча бўлган даврларда 600-800 м3, кейинчалик эса 800-1000 м3 бўлади. Хосилни йиғиш. Жўхори кўкат олиш учун экилган бўлса рўвак чиқариш даврида ўрилади, сўнг гектарига 40-60 кг азот берилибсуғорилади. Бунинг натижасида жухорини қайта ўсиши тезлашади. Дон учун экилган жўхори эса дони тўла пишиб етилганда йиғилади. Жўхори янчилгандан сўнг дон қуритилади ва намлиги 12-14% бўлган дон омборларда сақланади, уруглик учун қолдириладиган жўхори бино ичида рўвакларда сақланади.

$Адабиётлар: 1. Х.Атабаева, З.Умаров, Х.Буриев ва бош.-Усимликшунослик-Т.Мехнат, 2000 2. П.П.Вавилов- Растениеводство М .,Колос .1986. 3. В.Н.Чирков –Усимликшунослик \практикум Т.,Укитувчи. 1976. 4. Б. Виноградов, Х.Атабаева, А.Дементьева –РастениеводствоТ, Мехнат1987. 5. В.Н. Чирков –Дон Экинлари Т., Укитувчи 1975 6. Технические культуры М.,ВО Агропромиздат,1986 7. К.Н. Кеферов Биологические основы растениводство, М.,Высшая школа, 1975. 8. Д.Зауров, М. Сборшикова, Рисоводство , Т.,Мехнат ,1989 9. Д.Т.Абдукаримов, С.Х. Хушвактов, Э.У.Умурзоков, Тамакичилик , Т.,Мехнат,1985 10. Н.И. Вавилов .Пять Континентов , Л., Наука,1987 11. Х.Н.Атабаева-Технология возделывания сои в Узбекистане-Т.1989 12. Г. К., Курбонов –Арпа – Т . Фан .1976$

O'xshashlar

Тугунакмевали экинларнинг аҳамияти. Картошка – аҳамияти ва етиштириш агротехникаси

Донли экинларнинг умумий тавсифи

Дон-дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси, етиштириш технологияси

Хашаки донли ва дон дуккакли экинлар

Донли экинларнинг ахамияти ва ишлаб чиқаришдаги тутган урни