Чўчқалар касалликлари Erysipelas suum - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Чўчқалар касалликлари Erysipelas suum

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB

Ko'chirib olish

Чўчқалар касалликлари Erysipelas suum Режа: 1. Иқтисодий зарар. 2. Кечиши ва клиник белгилари 3. Эшакем (крапивница)

Чўчқаларнинг юқумли касаллиги бўлиб , кўпинча 3 ойликдан бир ёшгача бўлган чўчқаларда учрайди . Ўткир ва сурункали кечиб , баъзан қорамоллар , қўзилар , паррандалар , мўйнали ҳайвонлар , кемирувчилар ҳамда одамларда кузатилади . Тарихий маълумот. Касалликнинг қўзғатувчиси биринчи марта 1882 йилда Пастер ва Тюйе томонидан аниқланган. Кейинчалик сарамас Лефлер, П. И. Боровёкий, Д. Ф. Коневлар томонидан батафсил ўрганилган. Касаллик чўчқачилик билан шуғулланадиган мамлакат ва хўжаликларда тез-тез учраб туради. Европа мамлакатларининг барисида, айниқса жанубий-шарқий қисмида ва марказида жойлашган мамлакатларда кўп учрайди. АҚШ, Канада, Хитой, Япония, Кореяда доим қайд қилинади. Собиқ СССРнинг қатор ҳудудларида ҳам учраб туради. Ўзбекистонда 1970-йилларга қадар колхоз, совхозларнинг чўчқачилик фермаларида жуда кўп тарқалган эди. Бу фермалар тугатилиб махсус комплекслар тузилгач, уларда ҳам қайд қилиниб турди. Ҳозирги пайтда чўчқачилик қисқарди, лекин сарамас учраб турибди. Б. Авакян, П. Рогожинлар 1980-1992 йиллар мобайнида сарамасни чўчқачилик хўжаликларида тез-тез учраб турганлиги тўғрисида маълумот беради. Иқтисодий зарар. Касалликка чалинган чўчқалар қисман нобуд бўлиши мумкин. Касал чўчқаларни даволаш, мажбурий профилактика учун қўшимча маблағ сарфлашга тўғри келади. Қўзғатувчиси. Сарамаснинг қўзғатувчиси Eriseplotrix insidiosa-тўғри ёки сал қайрилган шаклдаги бактерия бўлиб, баъзан ипсимон шаклда ҳам учрайди, у асосан юракда веррукоз эндокардит бўлганда ҳамда эскирган булъон кулътураларида яққол намоён бўлади. Ҳаракатланмайди, спора ва капсуласи йўқ, одатдаги анилин бўёқларида ва Грам усулида бўялади. Аэроб ва анаэроб муҳитларда ўсади. Ҳар хил манбалардан ажратиб олинган бактерия антигенлик ҳолати бўйича фарқ қилади. А. Похил, В. Тилгалар касал чўчқалардан ажратиб олинган штаммларда кўпроқ «А» тип, камроқ «В» тип, энг кам ҳолларда «N» тип мавжудлигини қайд қиладилар, «В» типга

оид штаммларнинг вирулентлиги паст бўлиб, иммуногенлик хусусияти кучлироқ, шунинг учун бу тип сарамасга қарши гипериммунли қон зардоби ва вакцина тайёрлашда қўлланилади. Бу тип баъзан соғлом чўчқалар муртагида учраб, касалликнинг субклиник кечишига олиб келади. «В» штаммини аниқлаш учун преципитация ва гемагглютинация реакциясидан фойдаланилади. Чидамлилиги. Бактерия кўп ташқи муҳит омилларига, айниқса чириш жараёнига чидамли. Касаллиқдан ўлган чўчқа ўлаксаси кўмилгач, 280 кундан кейин сарамас таёқчаси ажратиб олинган. Очиқ ҳавода қолдирилган аъзоларда ҳам таёқча узоқ сақланади. У дарё сувида 18-20 °С да икки ойгача, водород сувида 3 ой, сийдикда 5-6 ой, гўнгда 3 ой, тупроқда эса 3,5 ойгача бемалол яшай олади. Тузлаш ва дудлаш бактерияни ўлдирмайди. Тик тушган қуёш нури бир неча соатда ўлдиради. 100°С бактерияни бир неча секундда ўлдиради. Дезинфекция учун ишлатиладиган моддалар таъсирига чидамсиз, хлорли оҳакнинг 10% ли эритмаси, ишқорнинг 2% ли эритмаси ва янги тайёрланган оҳакнинг 20% ли эритмалари ва бошқа моддалар дезинфекция учун тавсия этилади. Эпизоотологияси. Сарамас бактерияси табиатда кенг тарқалган. У фақат чўчқалар учун эмас, балки бошқа тур ҳайвонлар ва одамлар учун ҳам патогендир. Р. Кох ва Лёфлер сичқонларда бу бактерияни ажратиб олган ва касалликка сичқонлар септицемияси деб ном берганлар. Кейинчалик эса сичқон септицемиясининг бактерияси, чўчқа сарамаси ва одам эризипелоид касалликларининг қўзғатувчилари бир турга мансублиги аниқланди. Н. Олсуврев, В. Цветков, Т. Дунаевлар сарамас таёқчасига жуда кўп тур кемирувчилар мойил бўлиб, ташувчи ҳамда ўчоқли эпизоотия вазифасини ўташини исбот этдилар. Сув каламушлари ва кўрсичқон (крот)лар ҳам худди шу вазифани ўтайди. Кемирувчилар табиатда шунчалик кенг тарқалганки, улар организмида сарамас таёқчасини сақлабгина қолмай, балки чўчқалар учун касаллик қўзғатувчисининг манбаи ҳамдир. Уй ҳайвонларидан қўйлар, асосан бир неча ҳафталикдан 4-8 ойликгача бўлган қўзилар касалланади.

Улар сурункали полиартрит бўлиб, озиб кетади ва ўлади. Н. Розановнинг кузатиши бўйича веррукоз эндокардит кузатилиб, баъзан ўткир кечади. Тана ҳарорати кўтарилиб, ҳолсизланади, геморрагик энтерит ва бронхопневмония кузатилади. Лаборатория ҳайвонларида сарамасга сичқон ва кабутарлар ўта мойилдир. П. Степайкин ва бошқаларнинг кузатиши бўйича товуқ, қорамол, йилқи, ит ва буғуларда сарамаснинг қўзғатувчиси секундар инфекция ҳолатида учраган. Айрим ҳолларда ҳайвонот боғидаги ёввойи ҳайвон ва паррандаларда ҳам сарамас кузатилади. В. Карчевёкийнинг аниқлашича, ҳайвонот боғида сарамас кемирувчилар билан бирга берилган гўшт ва балиқ маҳсулотлари орқали тарқалган. Бу хилдаги касаллик буғу, жайрон, кенгуру, ёввойи чўчқа, тюлен, тустовуқ, товус ва беданаларда учраган. Балиқчилар орасида эризипелоиднинг тарқалишига сабаб айрим балиқ турларининг микроб ташувчи бўлиб юришидир (В. Стефанский, А. Гринфелъд ва бошқалар). Сарамас таёқчаси каналар организмидан ҳам ажратиб олинган (Н. Олсуврев, Я. Голота). Касаллик қўзғатувчисининг энг хавфли манбаи ўткир касалланган ва касалликдан тузалган, шунингдек касаллиги сурункали кечаётган чўчқалар ҳисобланади. Айрим ҳолларда соғлом чўчқалар муртаги ва ичагининг солитар фолликуласида бактерия сақланади. Бу ҳолат чўчқаларда латент кечадиган касаллик пайдо қилиши мумкин. Агар боқиш, асраш талаб-қоидалари бузилса, латент кечаётган касаллик ўткир ҳолатга ўтиб кетиши мумкин. Оқ сичқон ва каламушлар ҳам касаллик қўзғатувчисининг манбаи ҳисобланади. В. Котов сув каламушлари билан чўчқалар сарамаси бевосита боғлиқлигини исботлаган. Веллман ва И. Толетяк сарамас қўзғатувчисини чивинлар ташишини таъкидлайди. Я. Голат ва В. Петровлар сарамас таёқчасининг табиатда каламушлар, ҳашаротлар ва каналар орасида кенг тарқалганлигини ҳисобга олиб бу касалликни табиий ўчоқ гуруҳига мансуб деб ҳисоблайдилар. Озуқа, сув, асбоб-анжом ва қассобхоналарнинг зарарсизлантирилмаган чиқиндилари касаллик тарқалишига олиб келадиган омиллардандир. Қўзғатувчи фермадаги тупроқ (ер), ёзги лагер ва яйловлардан ҳам тарқалади. Кўпинча 3-12 ойлик

чўчқаларнинг касалланиши унинг асосан баҳор, ёз ва куз фаслларида учраши асосий эпизоотологик хусусиятлардан ҳисобланади. Лекин бизнинг шароитимизда сарамас қишда ҳам учраши мумкин, чунки қиш юмшоқ келиб, чўчқалар яйраш майдонларига чиқариб қўйилади. Эмизикли чўчқалар чидамли, чунки уларда пассив иммунитет бўлади. Ремонт учун қўйилган чўчқа ва бўрдоқига боқилаётган гуруҳ жуда ҳам мойил ҳисобланади. Катта ёшли чўчқалар эмлаш натижасида ва иммунловчи субинфекция туфайли касалликка чидамлидир. Касалликка мойиллик чўчқаларни асраш, боқиш шароитларига ҳам маълум даражада боғлиқдир. Рацион таркибида протеин, минерал моддалар, витаминлар етишмаслиги ҳайвон организмига салбий таъсир қилиб, касалликка мойиллик даражасини ошириб юборади. Бўрдоқичиликда эса, углеводлар кўп берилиб, яйраб юрмаслиги сабабли сарамас ўткир кечади. Ҳароратнинг тез ўзгариши, намгарчиликнинг ошиб кетиши, организмнинг тез-тез қизиши каби ҳолат мойиллик даражасига таъсир қилади. Сарамас кўпинча ёзда, намгарчилик ошиб кетганда тарқалади. Чўчқахоналарни шамоллатиш воситаларининг бузилиши, чўчқаларни узоқ вақт транспортда олиб юриш касалликни тезлаштиради. Патогенези. Бактерия чўчқа организмига алиментар йўл билан киради, терининг бутунлиги бузилганда эса тери орқали ўтади. Касалликнинг яширин даври 10 кунгача давом этиши мумкин. Организмга тушган бактерия қон ва бошқа ички аъзоларга бирданига ўтмайди. У аввал муртак ва солитар фолликулага тушади. Шу жойда кўпайиб токсин ажратади ва у билан организмга таъсир этади (сенсибилизация). Бу ўз навбатида септик жараён пайдо бўлишига ёрдам беради. Маълум бир босқичда бактерия организмнинг ҳимоя воситасини енгиб лимфатик системага, кейинчалик қонга ўтади ва бутун организм бўйлаб тарқалади. Инфекция кучайиб, токсин кўпайиб бориши натижасида тўқималарда моддалар алмашинуви бузилади, кучли функционал ўзгаришлар бўлиб, паренхиматоз аъзоларда дистрофик ва некробиотик ўзгаришлар рўй беради. Айниқса бу ҳолат юрак-қон томирлар системасида ўта кучаяди. Юрак мускулида ва унинг капиллярларида қон

тўхтаб қолиши оқибатида шиш пайдо бўлиб, тромблар вужудга келади. Ретикулоэндотелиал системада ҳам тўқима элементлари пролиферацияга учрайди. Кечиши ва клиник белгилари. Ҳар хил омиллар (ёш, семизлик даражаси, вирулентлик хусусияти)га қараб сарамас ўта ўткир, ўткир, ярим ўткир ва сурункали, шунингдек тери шаклида ҳамда эшакем кўринишида кечади. Ўта ўткир кечиши. Бу ҳолат асосан сўқимга боқилаётган 7-10 ойлик чўчқаларда учрайди. Чўчқахоналарни шамоллатиш воситалари ёмон ишлаганда ёки чўчқалар транспортда узоқ ташилганда тез тарқалади. Бундай кечиш бир неча соат давом этиб, тана ҳарорати кўтарилиб кетади. Ҳеч нарса емайди, жуда бўшашади, асаб бузилиши рўй бериб, касал чўчқа ўлади. Ўткир кечиш ёки септик ҳолатда кечиш. Бунда тана ҳарорати 42° С гача кўтарилиб, касалликнинг охиригача тушмайди. Бир неча соатдан кейин иштаҳа бўғилиб, умумий ҳолсизланиш ва эт увишиши рўй беради. Касал чўчқа ётоқчилайди. Юрганида эса оёқлари бир-бирига урилиб кетаверади. Конъюнктивит кузатилади. Ошқозон-ичак зарарланиб яллиғланади ва ич қотади. Баъзан қусади. Касал чўчқанинг аҳволи оғирлашади. Томирлар минугига 100 мартагача уради. Юрак фаолиятининг сусайиши ва ўпка шишиши натижасида нафас олиш қийинлашади. Терининг жағ ости, кўкрак, бўйин ва қорин соҳаларида кўкимтир доғлар пайдо бўлади. Касаллик 2-3 кун давом этади. Кўп ҳолларда касал чўчқа ўлади. Эшакем (крапивница) . Умумий ўзгариш секинроқ давом этади ва енгилроқ кечади. Бу кўринишнинг биринчи белгиси тана ҳароратининг 41 °С кўтарилишидир. Иштаҳа бўғилиб, ич куяди ва эт увишади. Тана ҳарорати кўтарилгандан 1-2 кун кейин елка, ёнбош, бўйин қисмларида экзематоз шишлар пайдо бўлади. Улар аввалига рангсиз бўлиб, кейин қизғиш ва аста- секин қизғиш-кўкимтир тусга киради. Бундай ҳолат яллиғланиш тери остига ўтиб кетиши натижасида рўй беради. Шишлар тўртбурчак, ромб ва квадрат шаклда 1X2 дан 3X4 см гача ва ундан каттароқ бўлади. Баъзан бу шишлар

бир-бирига қўшилиб жуда ҳам катталашиб кетади. Терида ўзгаришлар намоён бўлиши билан касал ҳайвоннинг аҳволи бир оз енгиллашади. Иссиғи тушиб, иштаҳаси очилиши мумкин. Семиз чўчқаларда касаллик кучайиб, септицемия шаклига ўтади ва ўлим билан тугайди. Чуқур ва катта ҳажмдаги дерматитлар некрозга учраб, касаллик сурункали шаклга айланиши мумкин. Тери шаклида кечиш 10-12 кун давом этадаи. Сурункали кечиши. Веррукоз. эндокардит, артрит ва терининг некрози билан ўтади. Бундай ҳолат кўпинча ўткир кечишдан ёки эшакемдан кейин, сурункали касалланишнинг охирида бошланади. Касал чўчқа эриниб ўрнидан туради, ҳарорати ва иштаҳаси унчалик ўзгармайди. Сарамас сурункали қечганда вақти-вақти билан касал чўчқанинг аҳволи енгиллашиб- оғирлашиб туради. Ҳарорат кўтарилиб, нафас олиш қийинлашади. Қулоқ ва қорин соҳасида кўкимтир доғлар пайдо бўлади. Касаллик чўзилиши оқибатида иштаҳаси йўқолиб, тез оза бошлайди ва нимжон бўлиб қолади. Энтикиб нафас олади, юрак уриши тезлашади, ўпка шишади. Бўғимларда сероз-фибриноз полиатрит ривожланади. Бўғимлар жароҳати юриш координациясини бузади ва қийинлаштиради. Айрим ҳолларда бўғимлар деформацияга учраб, синиши ҳам мумкин. Касаллик бўғоз чўчқаларда бола ташлашга олиб келади. Некроз кучайиб, терилар ёрилиб, кўтарилиб кетиши туфайли йиринг оқиб туради. Ўлим юрак фаолиятининг етишмовчилиги натижасида рўй беради. Иммунитет. Сарамасга қарши депонирланган, тирик, суюқ вакцина билан 2 ойлиқдан бошлаб эмланади (туғишдан олдин ва кейин 1 ойгача мумкин эмас). Чўчқа болалари эмишдан ажратишдан 14 кун оддин оралиғи 12-14 кун ичида икки марта эмланади. Вакцина соннинг ички томонига ёки бўйинга тери остига биринчи марта 0,3 иккинчи марта 0,5 мл юборилади. Иммунитет 7-10 кундан кейин пайдо бўлиб, 6 ойгача давом этади. Айрим ҳолларда реакция берса, сарамасга қарши қон зардоби ва пенициллин юбориб даволанади.

Сарамасга қарши ВР 2 штаммадан тайёрланган вакцина. Профилактик мақсадда 2,5 ойликдан бошлаб ҳамма чўчқалар, она чўчқалар эса қочиришдан 15-20 кун олдин эмланади. Вакцина суюқ бўлиб, 2-4 ойлик чўчқаларнинг сони ёки бўйнига мускул орасига 0,5 мл юборилади. Биринчи ревакцинация 25-35 кундан кейин 1 мл, иккинчиси 4-5 ойдан кейин 1 мл дозада ўтказилади. Транспортга ортиб жўнатиладиган чўчқалар жўнатишдан 20-30 кун олдин 1 мл дан юбориб эмланади. Иммунитет 4-5 ой давом этади. Патологоанатомик ўзгаришлар. Септик ҳолатда кечганда ўлаксанинг кўкраги, қорин бўшлиғи, чоти, қулоқ ва оёқ терисида қорамтир-қирмизи доғлар кўзга ташланади. Ўпкада шиш бўлганлиги учун бурундан қон аралаш кўпиксимон суюқлик оқиб туради. Муртак шишиб қонталашган бўлади, кесилса шилимшиқ суюқлик оқади. Қон қора-қизгиш бўлиб, ёмон ивийди. Кўкрак ва қорин бўшлиғида сероз суюқлик бўлиб, фибринлар чўкиб қолган. Катта ва кичик вена қон томирлари қонга тўла, ўпка шишган, бронх ва трахеяларда кўпиксимон суюқлик бор. Юрак мускулининг қон томирлари қонга тўла ва нуқтасимон қон қуйилиш бўлади. Ошқозон-ичакда яллиғланиш ва баъзан қон қуйилиш кузатилади. Жигар катталашиб, қонталашиб кетади. Буйрак катталашиб, капсула тагида нуқтасимон қон қуйилиш кузатилади. Юракда веррукоз эндокардит рўй беради. Бу ўз навбатида эмболия ва инфарктга (ўпка, буйрак ва талоқда) олиб келади. Бўғимлар артритида эса бўғим шишади, қуюқ сероз суюқлик оқади. Жараён оғир ва чуқур кечса, суяк тўқимасини кариозга, бўғимни эса деформацияга олиб келади. Диагноз. Диагноз касалликнинг эпизоотологияси, клиник белгилари, патологоанатомик ўзгаришлари ва лаборатория текшириш усуллари натижаларини ҳисобга олиб қўйилади. Лабораторияга ўлакса бутунлигича ёки унинг юраги, жигари, талоғи, буйраги ва найсимон суяги юборилади. Лаборатория текширишлари қуйидагиларни ўз ичига олади: суртмани микроскопда текшириш, сунъий муҳитларга экиш ва лаборатория ҳайвонларига юқтириш.

Микроскопда текшириш. Юборилган аъзолардан суртма тайёрлаб, Грам усулида бўяб кўрилади. Сурункали кечганда юрак қопқоғидан суртма тайёрланади. Биринчи ҳолатда қўзғатувчи таёқча шаклда, иккинчисида эса ипсимон бўлиб кўринади. Бактериологик текшириш . Юборилган намуналардан МПА, МПБ ва Хоттингер бульонига экилади. Инкубация термостатда 36-37°С да бир сутка давом этади. Биологик усул . Юборилган намуна физиологик эритмада эзиб, кейин сузилади (1:10). Бу суюқлик 2 бош сичқонга 0,1-0,2 мл дан тери остига юборилади. Сичқонлар 2-4 кундан кейин ўлади, кузатиш бир ҳафтагача давом этади. Дифференциал диагноз. Чўчқалар ўлати бевосита юқиб, кўпинча ўлим билан тугайди. Ҳамма ёшдаги чўчқалар касалланиб, йил фаслининг аҳамияти йўқ. Касаллик охирида сальмонеллёз ва пастереллёз билан асоратланади. Бу ҳолатда ўлакса ёриб кўрилса, йўғон ичакда бутон, ўпкада пневмония бўлади. Пастереллёз. Баъзан мустақил, баъзида эса секундар инфекция ҳолатида кечади. Ўткир ва сурункали кечиш крупоз плевропневмония белгиси билан ўтади. Бактериологик текшириш яхши натижа беради. Листериоз. Бу чегараланган ҳолда тарқалади, асосан эмадиган чўчқаларда учрайди. Менингоэнцефалит шаклида кечиб, листерия қўзғатади. Даволаш. Сарамасга қарши тайёрланган гиперриммунли қон зардоби энг самаралидир. У 1 кг оғирликка 1-1,5 мл дан мускул орасига юборилади. 8-10 соатдан кейин ўзгариш бўлмаса, зардоб қайта инъекция қилинади. Пенициллин яхши натижа беради. 1 кг оғирликка 2000-3000 ТБ дан мускул орасига юборилади. Гипериммунли зардоб билан юборилса, яна ҳам фойдалироқ бўлади. Экмоновоциллин 1 кг оғирликка 4000-6000 ТБ ҳисобида яхши натижа бериб, кунига 2-3 марта юборилади.

Е. Т. Тришкина 1 кг оғирликка 5-8 мг эритромицин юборишни тавсия этади. Буни зардоб билан қўшиб укол қилиш касал чўчқанинг тузалишини тезлаштиришини кўрсатади. Олдини олиш. Кемирувчи ва ҳар хил ҳашаротларга қарши кураш умумий чора-тадбирлардан ҳисобланади. Дератизация ва дезинфекция ишлари режа асосида олиб борилади. Соғлом чўчқалар тўдасини етиштириш зарур. Чўчқахона ва ёзги лагерларнинг ветеринария санитария ҳолати талаб даражасига кўтарилади. Чўчқаларни режа асосида эмлаш ўз вақтида кўргазмага қатъий риоя қилган ҳолда ўтказилади. Сарамас қайд қилинганда ҳамма чўчқалар клиник текширилиб, термометрия қилинади. Касал чўчқалар юқоридаги усулда даволанади. Носоғлом хўжаликда чеклаш эълон қилинади. Охирги касал чўчқа тузалгач, 14 кундан кейин хўжаликда чеклаш бекор қилинади. Мажбурий сўйиш махсус жойда амалга оширилиб, гўшт қайнатилиб, кейин истеъмол қилишга рухсат этилади. Одамлар сарамаси терихонада, гўштхонада, балиқчиликда шуғулланувчиларда учрайди. Касаллик тирналган, жароҳатланган жойлар орқали одамларга юқади. Жароҳатланган жой шишади, оғриқ сезиб, қизғишроқ рангда бўлади. Баъзан бўғимлар шишади, ҳарорат кўтарилиб, бадан увишади, лимфатик тугунлар шишиб, оғриқ беради. Касалланиш 10-20 кун давом этиб, кейин тузалади. Даволаш учун КМnО 4 нинг 1:3000 нисбатдаги иссиқ ваннаси тавсия этилади. Ихтиол мойи, антибиотиклар ва ультрабинафша нурлар қўлланилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

O'xshashlar

Чўчқалар ўлати Pestis suum

Чўчқаларнинг африка ўлати Pestis Africana suum

Чўчқаларнинг вирусли трансмиссив гастроэнтерити Gastroentereritis infectiosa suum

Полиз экинларининг касалликлари

Ипак қурти касалликлари ва зараркунандалари