Асм да моддий-техника таъминотининг ташкилий ва иқтисодий омиллари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Асм да моддий-техника таъминотининг ташкилий ва иқтисодий омиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133.5 KB

Ko'chirib olish

А см да моддий-техника таъминотининг ташкилий ва иқтисодий омиллари Режа: 1. «Қишлоқ хўжалигининг моддий-техника базаси» тушунчаси 2. Қишлоқ хўжалиги корхоналари моддий-техника таъминотининг ташкилий омиллари 3. Қишлоқ хўжалигида лизинг муносабатлари 4. Қишлоқ хўжалиги корхоналари моддий-техника таъминотининг иқтисодий омиллари ва уларни моддий- техника жиҳатдан ривожлантиришниннг асосий йўналишлари 5. Қишлоқ хўжалигида МТПларни ташкл этиш

«Қишлоқ хўжалигининг моддий-техника базаси» тушунчаси Қишлоқ хўжалигининг моддий-техника базаси дейилганда, моддий бойлик ишлаб чиқариш шароитида бевосита банд бўлган меҳнат воситалари ва меҳнат буюмлари йиғиндиси тушунилади. Қишлоқ хўжалигининг моддий-техника базаси – фан-техника янгиликларидан кенг кўламдан фойдаланиладиган, электрлашган йирик машина ишлаб чиқаришидир. Масалан, деҳқончиликнинг моддий-техника базасини тавсифласак, уни моддий асосда, техника асосида, тракторлар ва машиналарни деҳқончиликда кўплаб ишлатиш, электрлаштиришни оммавий миқёсда амалга ошириш асосидагина ҳал қилиш мумкин. Қишлоқ хўжалигининг моддий базаси таркибига ер ресурслари, тракторлар, машиналар, меҳнат қуроллари ва буюмлари; электр жиҳозлари; ёнилғи ва мойлаш материаллари, таъмир техникаси, ишлаб чиқариш бинолари, меторация ва йўл иншоотлари; алоқа воситалари; маҳсулдор ва ишчи ҳайвонлар; кўп йиллик дарахтлар; уруғлик; озиқ ва ҳоказолар киради. Қишлоқ хўжалиги моддий-техника базаси халқ хўжалигининг бошқа соҳалари моддий-техника базасига нисбатан ўзига хос бир қатор хусусиятларга эга. Юқорида айтганимиздек, айниқса, қишлоқ хўжалиги моддий-техника базасида энергетика ресурслари катта роль ўйнайди. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ихтиёридаги барча двигателлар, куч берувчи механизмлар ва ишчи ҳайвонлар қуввати йиғиндиси уларнинг энергетика ресурсларини ташкил этади. Қишлоқ хўжалигининг энергетика ресурсларига хўжалик ихтиёридаги тракторлар, комбайнлар, пахта териш машиналари, стационар двигателлар, автомашиналар, электр генераторлар, пасайтирувчи трансформаторлар, ишчи ҳайвонлар ва бошқа турдаги механизмлар киради. Қишлоқ хўжалигининг энергетика ресурслари доимо ривожланиб, такомиллашиб бормоқда. Кам қувватли ва тезлиги кам тракторлар кучли, тезюрар ва иқтисодий жиҳатдан қулай тракторлар билан алмаштирилмоқда.

Бунга мисол қилиб, республикамиз сотиб олаётган «Кейс» ва «Магнум» тракторларини кўрсатишимиз мумкин. Бу эса қишлоқ хўжалиги корхоналарини юқори сифатли энегия қувватлари билан таъминламоқда. Қишлоқ хўжалиги корхоналари моддий-техника таъминотининг ташкилий омиллари Қишлоқ хўжалиги корхоналари моддий таъминотининг ташкилий асослари асосан «Корхоналар тўғрисида»ги қонунга мувофиқ олиб борилади. Қишлоқ хўжалиги корхоналари моддий-техника таъминотининг ташкилий омиллари қишлоқ хўжалигининг бир қатор хусусиятларига боғлиқ. Биринчидан, хўжалик моддий-техника базасида асосий ролни ер ўйнайди. Ер – қишлоқ хўжалигида асосий ишлаб чиқариш воситасидир. Бошқа ишлаб чиқариш воситаларининг ривожланиши бевосита ундан фойдаланишга боғлиқ. Ер унумдорлиги ҳар хил бўлиб, маҳсулот бирлигини етиштириш учун ҳар хил миқдорда харажат қилиш талаб этилади. Бу эса ҳар хил унумдорликка эга бўлган ердан бир хил миқдорда ҳосил етиштириш учун ҳар хил миқдорда асосий ва айланма фондларга эга бўлиш заруратини келтириб чиқаради. Иккинчидан, қишлоқ хўжалигининг моддий-техника базаси табиий шароитлар таъсирига учраб туради. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш зонал характерга эга бўлиб, ҳар бир зона тупроқ-иқлим шароити ҳар хил бўлиши туфайли уларда ҳар хил тизимдаги машиналардан фойдаланишга тўғри келади. Шунинг учун зоналарда ва улар ичидаги хўжаликларда моддий- техника базаси тузилмаси ҳамда ишлаб чиқаришни интенсивлаштириш даражаси ҳар хил бўлади. Учинчидан, қишлоқ хўжалигида иш даври билан ишлаб чиқариш вақти бир-бирига мос келмаслиги туфайли ишлаб чиқариш мавсумий характерга эга. Бу моддий-техника воситаларидан унумли фойдаланишга салбий таъсир этади. Хўжалик машиналардан ўсимликчиликда йил мобайнида бир неча ой

фойдаланилади. Ишлаб чиқаришнинг мавсумий бўлиши уруғлик, озиқ, ёқилғи ва мойлаш материаллари ва бошқа меҳнат буюмлари заҳирасига эга бўлиш заруратини вужудга келтиради. Тўртинчидан, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши биологик жараёнлар билан чатишиб кетади, қишлоқ хўжалиги моддий-техника базасининг бир қисми жонли идораизмлардан (ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар, парандалар билан ҳайвонлар, боқувга қўйилган ҳайвонлар, кўп йиллик дарахтлар ва бошқалар) иборат. Улардан самарали фойдаланишга эришмоқ учун тегишли ишлаб чиқариш воситаларига эга бўлмоқ керак. Қишлоқ хўжалиги моддий- техника базасининг ўсиши жамоа хўжаликлари ва бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари ишлаб чиқариш фондларининг ўсишига олиб келади. Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги мутахассисларининг ҳисоб-китобларига кўра, агросаноат мажмуи учун бугунги кунларда 6275 бирлик ҳайдов тракторлари (юқори унумдорликка айлантириб ҳисобланганда), шу жумладан, 2872 та "Магнум" ва "Маоей Ферпосон" русумли ғилдиракли, 3403 та «Т-4А» занжирли хиллари, 39297 та ихтисослаштирилган уч ғилдиракли чопиқ трактори, 40840 та 4 ғилдиракли универсал-чопиқ трак тори, 2636 та юқори унумли ғалла ва шоли комбайнлари, 2642 та пахта териш машинаси, 1850 та озуқа йиғиш комбайнла ри, 15687 та турли хилдаги плуглар, 311603 та культиваторлар ва бошқа техника воситалари зарур. 2001 йилнинг 1 январь ҳолатига ҳайдов тракторларига бўлган талаб 95, чопиқ тракторларига - 87, ғалла комбайнларига - 98, культиваторларга - 86, трактор тиркамаларига - 75, дори пуркагичларга - 74 %га қондирилди. Техника сонини эҳтиёж даражасига етказиш, амортизация муддатларини ўтаб бўлганларини йилма-йил янгилари билан алмаштириб бориш маҳсулот етиштирувчилар (ширкат ва фермер хўжаликлари) учун ҳам, уларга ишлаб чиқариш ва техника хизмати кўрсатувчи сервис корхоналари (машинасозлик заводлари, давлат ва муқобил машина-трактор парклари) учун ҳам муҳим вазифа ҳисобланади. Зеро, машина саройлари технологик

карталарда кўрсатилган миқдордаги ва турдаги техника воситаларига эга бўлган тақдирдагина барча агротех ник талаблар ўз муддатларида сифатли бажарилади, хўжалик ишлаб чиқаришини механизациялаштириш даражасининг ўсиши таъминланади. Қишлоқ хўжалигида лизинг муносабатлари Қишлоқ хўжалигини юқори самарали замонавий техника воситалари билан бутлашни рағбатлантириш, соҳа машинасозлик заводлари ва қўшма корхоналарини янада ривожлантириш учун зарур шарт-шароитларни шакллантириш, қишлоққа етказиб берилаётган тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси ҳажмларини ошириш ҳамда улар учун ҳисоб-китоб қилиш механизмини такомиллаштириш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 2 ноябрдаги "Қишлоқни лизинг шартларида қишлоқ хўжалиги техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида"ги П1 424-сонли қарорининг қабул қилиниши айни муддао бўлди. Дарҳақиқат, мазкур ҳужжатга асосан вазирлик мақомидаги "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компанияси ташкил этилди, унинг тузилмаси тасдиқланди, энг муҳими, 2001-2007 йиллар мобайнида, тажриба тариқасида "Ўзқишлоқхўжаликмашхолдинг" компания - си заводлари ва қўшма корхонлари томонидан ишлаб чиқарилаётган қишлоқ хўжалиги машиналарини (биринчи навбатда тракторлар ва ўрим-йиғим техникасини) машина-трактор паркларига, қишлоқ хўжа лиги кооперативлари (ширкатлар)га ва фермер хўжаликларига 7 йил муддатга лизингга беришнинг ташкилий, иқтисодий ҳамда техникавий механизмлари аниқ ва равшан белгилаб қўйилди . Лизинг операцияларда "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компанияси (лизинг берувчи), TTП вилоят ҳудудий бирлашмалари, муқобил маши на- трактор парклари, қишлоқ хўжа лиги кооперативлари (ширкатлар), фермер хўжаликлари (лизингга олувчилар), қишлоқ хўжалиги машинасозлиги заводлари ва қўшма корхоналари (техника воситаларини иш лаб

чиқарувчилар) билан бир қаторда Молия вазирлиги ҳузуридаги қишлоқ хўжалигини техника би лан таъминлашни давлат томони дан қўллаб- қувватлаш жамғармаси, "Пахтабанк" ва "Ўзагросуғурта" компанияси фаолият кўрсатмоқда. Мазкур субъектларнинг ҳар бирига лизинг операциялари моҳиятидан келиб чиқадиган қуйидаги аниқ вазифалар юклатилган (чизмага қаранг). Лизинг компаниясига: Республикада қишлоқ хўжали ги техникаси лизинг сиёсатини олиб бориш ва уни такомиллаштириш бўйича асосланган таклифлар ишлаб чиқиш; Ўзининг минтақавий филиаллари орқали ижарачилар (машина-трактор парклари ҳудудий бирлашмаси, муқобил машина-трактор парки, ширкат хўжалиги, фермер хўжалиги) билан лизинг шартномаларини тузиш (чизмадаги 5-тадбир; кейинги ўринларда бундай ифода чизмадаги рақам орқали қайд этилади); Молия вазирлиги ҳузуридаги махсус жамғарма маблағларига бўлган ўз эҳтиёжини аниқлаш; жамғарма билан молиявий ресурслар ажратиш, "Пахтабанк" би лан молия агенти вазифаларини, "Ўзагросуғурта" компанияси билан эса суғурта агенти вазифаларини бажариш юзасидан тегишли шартномаларни тузиш; жамғарманинг кафолат хатлари асосида зарур техника воситала рини ишлаб чиқариш юзасидан ма шинасозлик корхоналарига буюртмалар бериш ва уларни етказиб беришга доир шартномаларни тузиш; ижарачилар томонидан шартномаларга илова қилинган лизинг тўловлари жадваллари асосида бундай тўловлар ўз вақтида бажарилишини назорат қилиш; «Пахтабанк» даги операция ҳисоб рақамидан машинасозлиж корхонасига навбатдаги чорак учун жойлаштирилган буюртма умумий ҳажминннг 30 %и миқдорида аванс пулини тўлаш (8); ижарачиларга техникани суғурта полиси мавжуд бўлгандагина бериш;

техника воситасини ижарачи томонидан олиб кетилгани тасдиқлангандан кейин машинасозлик корхонасига қолган 70 фонз маблағни ўтказиб, узил- кесил ҳисоб-китоб қилиш (10); ижарачилардан олинган суммадан компаниянинг хизмат ҳақлари ундириб қолингандан кейин қол ган қисмини уч кун муддатда жамғарманинг банкдаги ҳисоб рақамига ўтказиш( 12); жамғарма маблағларидан мақсадли фойдаланиш, ҳисоб-китоблар тартибига қатьий риоя этиш. Молия вазирлиги ҳузуридаги махсус жамғармага: ишлаб чиқариладиган техникага ҳақ тўлаш учун зарур бўлган ресурсларни шакллантириш ва уларнинг манбаларини аниқлаш (1); Лизинг компаниясига ажратилган молиявий ресурслар ҳажми учун кафолат хатларини бериш (3); маблағни Лизинг компанияси га 7 йил муддатга ссуда сифатида тақдим этиш (6); Лизинг компаниясининг "Пахтабанк"даги операция ҳисоб рақамига зарур пул маблағларини ўтказиш; маблағларни жамғармага қайтариш муддатлари бузилган тақдирда Лизинг компаниясига жари ма тўловлари (пеня) ҳисоблаш (14); жамғарма томонидан Лизинг компаниясига ажратилган маблағларнинг мақсадли ишлатилиши устидан назорат ўрнатиш.

жадвал Кўрсаткичлар номи Компания 1 - банк 2 - банк Техника қиймати (ТТЗ 80.11 трактори), минг сўм 5000 5000 5000 Маржа миқдори, % Лизинг муддати, йил 12 24 36 Бўнак миқдори,% минг сўм 7 15 7 15 7 15 Асосий қарз миқдори, Минг сўм 750 750 Маржа тўловлари миқдори, минг сўм 4250 1806,250 4250 3612,500 750 4250 Лизинг компаниясига қайтариладиган маблағ, минг сўм 6056.250 7862,500 5418,750 Лизинг олувчи учун техниканинг умумий нархи, минг сўм 6806,250 8612,500 9668,750 Мижознинг молиявий лизинг туфайли тежаган маблағи, минг сўм 10418,750 1 - банкка қараганда 1806.250 2 - банкка қараганда 3612.500 "ПАХТАБАНК"ка: (Лизинг компаниясининг молиявий агенти) Лизинг компаниясининг барча ҳисоб-китобларига молиявий хизмат кўрсатиш; ижарачилар билан тузилган лизинг шартномалари ва машинасозлик корхоналари билан техника воситаларини етказиб беришга доир тузилган шартномалар бўйича белгиланган тўловлар ва ўзаро молиявий мажбуриятларнинг ўз вақтида бажарилиши устидан назо рат ўрнатиш;

ижарачи томонидан лизинг тўловлари олдиндан тузилган жадвал асосида амалга оширилмаганда унинг ҳисоб рақамига сўзсиз бажа рилиши лозим бўлган тўлов талабларини қўйиш (13) ва ундирилган пул маблағларини операция ҳисоб рақамига ўтказиш. Лизингга олувчилар (ижарачилар)га: лизинг бўйича етказиб бериладиган техника воситаларига бўлган ўз эҳтиёжларини аниқлаш ва улар асосида тузилган буюртмаларни Лизинг компаниясининг минтақавий филиалларига топшириш; техника воситаси қийматининг 15 %ини ўз маблағлари ҳисобидан Лизинг компаниясига аванс тариқасида тўлаш (5а); лизингга олинадиган техникани ўз маблағлари ҳисобидан суғурталаш (56); техника қийматининг қолган 85 %ини ва лизинг бўйича %ларни 7 йил мобайнида тўлаш юзасидан лизинг шартномаларини тузиш (5); жадвалда белгилаб қўйилган лизинг тўловларини ўз вақтида амалга ошириш (11); лизингга олинган машина ва механизмларни техник талабларга риоя қилган ҳолда ишлатиш ва уларни бузилишдан сақлаш. Лизинг компанияси ва унинг вилоятлардаги филиаллари юқорида келтирилган қоида ва тартибларга амал қилган ҳолда жорий йилнинг 1 август ҳолатига лизинг олувчиларга 2580 та техника воситаларини, шу жумладан, 2012 та «ТТЗ», 240 та «МТЗ», 76 та «МХ-135» русумли пахтачилик ва универсал-чопиқ тракторларини, 200 та "Кейс" пах та териш машинаси ҳамда 52 та турли хилдаги қишлоқ хўжалиги техникасини етказиб бердилар. Буларнинг 226 таси давлат ва муқобил машина-трактор паркларига, 702 таси ширкат, 1652 таси эса фермер хўжаликларига тегишлидир. Хўш, лизинг тизими қандай хусусиятлари билан мижозларни ўзига тортмоқда, унинг банк кредитларига нисбатан афзалликлари нимада? Бу саволларга тубандаги жад валда келтирилган рақамлар ёрдамида жавоб топса бўлади (бу ерда 1 - банк рақамлари - тижорат бан ки мижозга ўз маблағи

ҳисобидан кредит берганда, 2- банк рақамла ри - тижорат банки мижозга Mapказий банкдан жалб қилинган маблағ ҳисобидан кредит берганда). Кўриниб турибдики, мижоз молиявий лизинг туфайли маржаси 24 % бўлган банк кредитига нисбатан 1,8 млн. сўм, маржаси 36 % бўлган банк кредитига нисбатан эса 3,6 млн. сўмдан ортиқ маблағини тежаб қолган. Нархи 5 млн. сўмдан баланд бўлган техникани лизингга олган мижознинг тежаб қолган маблағи миқдори янада катта бўлиши шубҳасиздир. Қисқа вақт ичида тўпланган амалий тажрибаларнинг натижалари мижозларга техника воситаларини лизинг орқали етказиб бериш тизими муайян афзалликларга эга эканлигини кўрсатмоқда: машинасозлар, лизинг компа пияси на техника ижарачиларининг яхлит лизинг тизими ташкил этувчилари сифатида фаолият кўрсатишлари уларнинг манфаатлари ўзаро мос тушишини таъминламоқда; янги техника воситаларига бўлган талабнинг нафақат давлат машина- трактор парклари ва шир кат хўжаликлари каби йирик субъектлар, балки муқобил маши на-трактор парклари ва фермер хўжаликлари сингари нисбатан кичик ташкилотлар томонидан ҳам ортиб бориши; лизинг тизими мижозларнинг икки муҳим муаммосини, яъни, техникани сотиб олиш ва уни молиялаштиришни бараварига ечиб бермоқда. Бу, маблағ ресурслари тақчил бўлган мижозлар учун айниқса, аҳамиятлидир; лизингга олувчилар бирданига катта маблағ сарфламасдан ўзларининг техника саройлари ва паркларини янги замонавий маши на ва механизмлар билан бутлаб олиш имкониятига эга бўладилар. Қишлоқ хўжалиги корхоналари моддий-техника таъминотининг иқтисодий омиллари ва уларни моддий-техника жиҳатдан ривожлантиришниннг асосий йўналишлари Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг моддий-техника таъминотида иқтисодий омиллар жуда муҳим аҳамият касб этади. Масалан, қишлоқ

хўжалиги корхоналарининг ишлаб чиқариш жараёнларини электрлаштириш корхона хўжалик фаолиятини кескин равишда ривожлантиради. Қишлоқ хўжалигида киловатт соат электр энергияси ёрдамида 120кг донни янчиш, 38 бош сигирни соғиш, 15 бош қўйнинг жунини қирқиш, 2,3 илдизмевани қирқиш, 88 кг. нонни ёпиш мумкин. Электр станцияларини қуриш электр энергияси билан таъминлаш харажатларини қоплаш муддатини қисқартиради, қишлоқ аҳолисининг турмуш шароитини яхшилайди. Илмий-текшириш институтлари маълумотларига кўра, қишлоқ хўжалигида фойдаланилган ҳар бир млрд квтғсоат электр энергияси йилига 700 минг меҳнатга яроқли кишининг меҳнатини тежаб, маҳсулот етиштириш учун сарфланадиган харажатларни 200 млн. сўмга камайтиради. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг моддий-техника таъминотини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари қуйидагилардир:  ҳар бир қишлоқ хўжалиги зонасига мос келадиган ва иқтисодий жиҳатдан қулай бўлган техника ишлаб чиқариш ва шу асосда ишлаб чиқаришни комплекс механизациялаштириш;  ишлаб чиқаришни автоматлаштириш воситаларидан кенг кўламда фойдаланиш;  қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини кимёлаш даражасини ошириш ва иқтисодий жиҳатдан қулай бўлган кимё маҳсулотлари ишлаб чиқаришга уриниш;  ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари қуришни кенг кўламда авж олдириш ва қурилишни такомиллаштириш;  ерларнинг мелиорация ҳолатини яхшилаш ва қишлоқ хўжалигини сув билан тўла таъминлашга эришиш, яъни ерларга маҳаллий ўғитлар солиш ҳамда суғоришнинг илғор технологияларини (масалан, Исроилнинг томчилатиб суғориш теҳнологиясини) қўллаш орқали;

 чорвачилик фермерларини маҳсулдор зотли ҳайвонлар билан таъминлаш ва электрлаштириш даражасини ошириш; экинларнинг касалликларга бардош бера оладиган юқори ҳосили, тезпишар уруғ навларини яратиш ва ишлаб чиқаришга жорий этиш;  қишлоқ хўжалиги корхоналарига хизмат қилувчи корхоналарнинг (таъмир, қурилиш, илмий-текшириш институтлари ва ҳоказо) моддий-техника базасини мустаҳкамлаш. Ҳозирги шароитда агротехсервис тизимини ривожлантириш катта аҳамият касб этмоқда. Қишлоқ хўжалигига техсервис хизмати кўрсатиш корхоналарини тузиш муҳим ўрин тутади, бундай корхоналардан бири машина-трактор паркларидир. Лекин, таъкидлаб ўтилганидек, иқтисодиёт соҳасини эркинлаштириш, яъни давлат бошқарув ролини чегаралаш, иқтисодий эркинликларнинг ва хўжалик юритиш субъектлари сонининг ортиши агротехсервис тизимида ҳам рақобат муҳити шакллантирилишини тақозо этади. Бундай шароит да, турли мулк шаклидаги, аг ротехник хизмат кўрсатувчи муқобил корхоналарни яратиш зарур. Буларга техник марказлар, дилерлик марказлари, ли зинг компаниялари, техника хизмати бўйича фермерлар кооперативи, хўжалик негизидаги муқобил машина трактор парклари, шахсий ва бошқа турдаги корхоналар киради. Жумладан, давлат ҳиссадорлик машина-трактор парклари томонидан хизмат кўрсатиш нархларининг юқорилигига биринчидан, чет эл техникаларининг меъёр бўйича хизмат муддатлари 10-15 йил бўлишига карамасдан, лизинг муддати 5,6 йил белгиланиши, лизинг ҳақи (амортизация ажратмаси) миқдори жами таннархнинг 55-70 %ини ташкил этиши ва улар унумдорлигининг меъёрига нисбатан 25-30 %га кам белгиланиши оқибатида эса бошқа харажатларнинг сунъий равишда ортиб кетишига сабаб бўлмоқда. Бизнинг фикримизча, хизмат кўрсатиш нархларини камайтириш йўли, лизинг муддатини ҳеч бўлмаганда тех ника хизмат муддатининг 80 %игача белгилаш ва бу ли зинг ҳақини МТПлар тўлиқ хўжалик бўйнига қўймасликлари учун

уларга давлат томонидан узоқ муддатли кредитлар берилиши масаласи ҳал этилишидир. Умуман, агар тарихга назар ташлайдиган бўлсак 1928-1958 йилларда МТСлар ташкил эти лиши, 1980 йилларда Наманган вилояти, Мингбулоқ туманида тажриба тариқасидаги МТПлар фаолияти натижалари шуни кўрсатдики, техникани деҳқондан ажратиб қўйиш, ўз фойдаси орқасидан қувиш оқибатида механизация ишлари таннархи ортиб кетиши бу тузилмаларнинг тез муддатларда тугатилишига олиб келган. Ҳар иккала ҳолда ҳам бу тузилмаларнинг фаолиятини уларни ташкил этишдан асосий мақсад бўлган қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши иқтисодий самарадорлигини ошириш, пировард натижада қишлоқ аҳолиси турмуш фаровонлигини яхшилаш билан узвий боғловчи иқтисодий механизм яратилмаганидир. Ҳозирги шароитда давлат ҳиссадорлик машина-трактор паркларини монопол ҳолатдан чиқариш йўлларидан бири, юқорида айтиб ўтганимиздек, уларга турдош бўлган техник сер вис корхоналарини ташкил этишдир. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Х сессиясида И.А Каримов, ҳар бир туманда бир неча шундай муқобил машина-трактор паркларини тузиш мақсадга мувофиқлигини айтиб ўтган эди. Бу ҳақда, Республика Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 10 мартдаги 108-сонли «Машина-трак тор парклари моддий-техника базасини янада мустаҳқамлаш ва уларнинг хизматларини кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 108- қарорида ҳам тўхталиб ўтилган. Унда жумладан, ҳар бир туманда камида иккита шундай нодавлат мулк шаклидаги ма шина-трактор паркларини тузиш чора-тадбирларини кўриш кўзда тутилган. Лекин бундай сервис тузилмаларини аввало ташкил этишда, кейинчалик уларнинг фаолият кўрсатишларида бир қатор ташкилий-иқтисодий масалаларни ҳал қилиш лозим. Шунинг учун уларнинг энг мақбулини танлаб олишимиз ва устувор ривожлантиришимиз зарур. Шу ўринда уларнинг айримларини таҳлил этишга ҳаракат қиламиз.

Техника марказлари у ёки бу ҳудудда машина ва ускуналар ишлаб чиқарувчининг вакили сифатида фаолият кўрсатади. Шу сабабли уларнинг вазифаларига: машиналар, ускуналар, эҳтиёт қисмлар сотиш, уларни сотишга тайёрлаш, монтаж қилиш ва ишлатиш, кафолат муддатида ва ундан кейинги даврда техник хизмат кўрсатиш ва таъмир кабилар киради. Агросаноат мажмуидаги муносабатларга мос равишда кўп корхоналар кўрсатилган хизматлар учун ўз вақтида пул тўлай олмаслиги, шунинг учун хам марказлар истеъмолчилар билан ҳисоб-китобда асосан компенсацион лизинг шаклидан фойдаланиши кўзда тутилади,техника ижараси ва механиза ция ишларини бажариш оддий бирлашмалар шартномасидагидан амалга оширилади. Шундай қилиб, техник марказлар у ёки бу иш тартибларини бажариш учун машиналар мажмуини етказиб беради, уларни нефть маҳсулотлари билан ўз ҳисобидан таъминлайди, техник сервис хизмати кўрсатади ва ҳоказо. Моҳияти жиҳатидан у машина-технологик станциялар вазифасини бажаради. Техник марказга техника етказиб берувчилар билан муносабатлар эса икки вариантда ташкил этилиши мумкин: шартномавий ва корпоратив. Биринчи вариантда техника ва ускуналар етказиб берувчи лар билан лизинг келишуви ёки биргаликда фаолият юритиш ҳақида шартнома тузилади. Иккинчисида эса, техник марказ иккиламчи бўйсунувчи жамият бўлиб қолади. Унинг фаолияти акционерлик жамияти томонидан тайинланган ижарочи директор ва директорлар кенгашига сайланган вакиллар томонидан кучли назорат остида бўлади. Бундай ҳолда техни ка ва бошқа моддий ресурслар техник марказларга сақлаш учун берилган ҳисобланади. Бир қатор ҳолларда техник марказлар билан бирга дилерлик марказларини ташкил этиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Булар техника ишлаб чиқарувчи, техник марказлар ва истеъмолчилар ўртасида вакил сифатида намоён бўлади. Техник марказ томонидан иш ва хизмат турлари айнан дилерлик марказлари зиммасига юклатилади, чунки техник марказлардан фарқли ўлароқ, дилерлар биргина техника ва ресурслар етказиб берувчилар

билан эмас, балки бирданига турли хил маҳсулотлар ишлаб чиқарувчилар билан ҳамкорликни йўлга қўйишлари мумкин. Моҳияти жиҳатидан дилерлик марказларини ташкил этиш ва ривожлантириш сервис хизматини яхшилаш, маҳсулот таннархини арзонлаштириш, техника таъминоти ва эҳтиёт қисмлар баҳосини камайтириши керак, чунки бунда даллолларга эҳтиёж қолмайди. Қишлоқ хўжалигида МТПларни ташкл этиш Ҳозирги кунда кўп хўжаликлар йирик хизмат кўрсатувчи кооперативлар ташкил этиш учун керакли пул маблағларига эга эмас. Шунинг учун бозор шароитида хўжаликлараро кооперацияни ривожлантиришнинг дастлабки даврида бундай кооперативларни бирлаштириш орқали ташкил этиш мақсадга му вофиқдир, яъни моддий- техника ва агросервис пунктлари устахоналарининг мутахассислари, бир неча хўжаликларнинг хизмат кўрсатиш корхоналарини бир лаштириш зарур. Механизация ишларини бажариувчи хусусий тартибдаги корхоналарни ташкил этиш эса, катта капитал маблағларни талаб этади. Бундай шароитда тўғри ва самарали йўллардан бири йирик хўжаликлар устахонаси негизида машина-трактор паркларини ташкил этишни кенг жорий қилишдир. Қишлоқ хўжалиги ширкати таркибида муқобиллик асосида ташкил этиладиган хусусий ма шина-трактор парклари қишлоқ ишлаб чиқариш инфратузилмаларининг янги хўжалик субъектида мулкчилик шаклларидан қатьи назар (қишлоқ хўжалиги корхоналари, фермер ва деҳқон хўжаликлари, шунингдек, бошқа юридик шахслар ва аҳолига) техник сервис хизмат кўрсатади. Ширкат таркибидаги ма шина-трактор парки ўз тасарруфидаги ҳамда унинг хизматидан фойдаланувчи ўзга субъектлар техника ва бошқа асосий воситалари базасида кафолатли сервис хизматини ташкил қилади ва у қуйидаги афзалликларга эга:

бошқа турдош машина-трак тор парклари билан биргаликда техник сервис хизмати кўрсатиш соҳасида рақобатни вужудга келтиради ва кучайтиради; буларни ташкил этишда бино ва иншоотлар қуриш, малакали кадрларни жалб қилиш зарурати ҳисобига капитал маблағларни тежаш имконияти туғилади; сервис хизмати тизими бевосита ширкат таркибидаги машина-трактор парклари фаолиятига асосланганлиги, шу нингдек, сервис хизматидан фойдаланувчи бошқа хўжалик субъектлари мутахассислари ва механизаторларидан ташкил топганлиги ва қўшимча бошқарув аппаратига эҳтиёж йўқлиги ҳисобига хизмат кўрсатувчиларнинг умумий сонини камайтириш имконини беради; сервис хизмати кўрсатиш билан бир қаторда ширкатдаги мавжуд илғор тажрибаларни сервис хизматидан фойдала нувчи хўжаликларга жорий қилиш имконияти яратилади; ширкатлар ва парк хиз матидан фойдаланувчи бошқа хўжаликлардаги техника воситаларидан йил мобайнида тўлиқ ва самарали фойдаланиш учун имкониятлар яратилади; машина-трактор парки сер вис хизматидан ширкатнинг ўзи ҳам фойдаланганлиги учун хиз мат ҳақи тарифлари ошиб кетишига йўл қўйилмайди ва тарафлар ўзаро келишувига асосан манфаатли даражада белгиланади; ширкат таркибида ташкил этилган машина-трактор парклари фаолияти натижасида кўрилган фойда, бевосита парк моддий-техника базасини, шу билан бирга ширкат молиявий аҳволини мустаҳкамлашга хизмат қилади; хизмат кўрсатиш нархлари нисбатан арзонлиги улар хизматидан фойдаланувчи субъектлар (айниқса, деҳқон ва фермер хўжаликлари) сонининг ортишига олиб келади; фаолият турларининг кенгайиши, яъни, эҳтиёт қисм, ёқилғи-мойлаш материаллари ва бошқа саноат маҳсулотлари билан уларни олиб келиб таъминлаш ҳисобига фойда кўриш имкониятини яратади;

ширкат техника воситалари ва эҳтиёт қисмларни бевосита ишлаб чиқарувчи заводлардан сотиб олиш ҳамда воситачи ташкилотларга тўланадиган тўловлар миқдорининг қисқариши ҳисобига уларнинг нархларини арзонлаштиришга эришилади; ширкат ва парк хизматидан фойдаланувчи бошқа хўжалик субъектларининг маблағларини улар билан келишув асосида бирлаштириш ҳамда банкдан узоқ муддатли кредит олиш ҳисобига паркнинг моддий- техника базасини мунтазам равишда янгилаб бориш имконияти яратилади; бозор муносабатларига мос келувчи бошқа қулай иқтисодий ва ташкилий шароитларни яратишга кенг имкониятлар очиб беради. Муқобил машина-трактор паркларини ташкил этиш объектив зарурат эканлиги масаланинг иқтисодий томони билан ҳам белгиланади. Яна шуни таъкидлаш керакки, давлат ҳиссадорлик машина-трак тор парклари қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун зарур бўлган 200 турдаги техника ва ускуналар ўрнига 15 турдаги йирик техникаларни ўзида мужассам этгани, улар хизматидан асосан йирик хўжаликлар фойдаланишини тақозо этмоқда ва бу техникалар катта майдонларга хизмат кўрсатади. Авваллари кичик ва янги ташкил этилаётган хўжаликлар эса қўшни республикалардан арзон ва туриб қолган техникаларни сотиб олиб, фойдаланишга мажбур эдилар, лекин бу техникалар унумсиз, кўп эҳтиёт қисм ва жорий таъмирни талаб этарди. Муқобил машина-трактор паркларининг тузилиши бунга чек қўйди, чунки бу машина-трактор паркларида кўп турдаги техника лар мавжудлиги, улар 0,5 гектарга ҳам, 1000 гектарга ҳам бирдек сифатли хизмат кўрсатиши, хизмат ҳақи оптимал даражадалиги, қолаверса, шартнома бутунлай бошқача тузилиши бу хўжаликларга жуда қўл кела ди. Юқоридаги таҳлиллардан кўриниб турибдики, ҳозирги пайтда техник сервис тизимида рақобат муҳитини вужудга келтирувчи, уни ташкил этиш ва фаоли ят кўрсатишда кам капи тал маблағлар талаб қилувчи, қолаверса, бугунги кунда қишлоқ хўжалигида юзага келган шароитга мос келувчи ва

қишлоқ хўжалигида техникалардан фойдаланишнинг асосий мақсади маҳсулот етиштириш таннархини камайтиришнинг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши иқтисо дий самарадорлигини ошириш билан узвий боғланган механизмини яратишга имкон берувчи энг мақбул йўлларидан бири – бу, йирик хўжаликлар устахонаси негизида муқобил ма шина трактор паркларини ташкил этишдир. Назорат ва муҳокама учун саволлар  Қишлоқ хўжалигида моддий-техника баъзаси деб нимага айтилади?  Моддий-техника таъминоти деб нимага айтилади?  Ўзбекистон Республикасида моддий-техника таъминоти қандай амалга оширилган?  Моддий-техника таъминотини ривожлантиришнинг асосий йуналишлари нималардан иборат бўлади?

Адабиётлар : 1. Салимов Б.Т., Ўроқов Н.И. Қишлоқ хўжалиги инфратузилмаси иқтисодиёти. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2004. 2. Попов Н.А. Экономика сельского хозяйства. Учебник. М.: Дело и Сервис, 2000.

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалик моддий-техника ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Тайёрлов тизими ва унинг ташкилий-иқтисодий асослари

Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ташкилий иқтисодий ва ҳуқуқий асослари

Инфратузилманинг моҳияти, таркиби ва туркумлаштирилиши

Моддий-техника таъминоти ва ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш тизимини ташкил этиш