Талаффуздаги камчиликлар ва уларни бартараф этиш йўллари - Psixologiya - Referatlar

Талаффуздаги камчиликлар ва уларни бартараф этиш йўллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141 KB

Ko'chirib olish

Талаффуздаги камчиликлар ва уларни бартараф этиш йўллари Режа 1 . Ўзбек тили фонемалари 2. Дислалия 3. Товушлар талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш йўллари

Нутқ товушлари – талаффуз этиладиган сузнинг кичик, айрим бир қисмидир. Товушни фонемадан фарқ қилмоқ керак. Фонема суз маъноларини ифодалаш ва фарқлаш учун хизмат қиладиган нутқ товушидир. Фонемалар сони ягона умумҳалқ тили ва унинг шеваларига кура ҳар хил бўлиши ҳам мумкин. Масалан, узбек тилида 6 та унли товуш бўлишига қарамай, шу тилнинг баъзи шеваларида унли фонемалар сони 6-7 дан тортиб, 18 гача бўлади. Шунингдек , ҳар бир тилнинг фонемалар системаси сифат ва миқдор жиҳатидан бир хил эмас: бир тилда фонемалар сони купроқ, бошқасида эса озроқ бўлиши мумкин. Масалан, рус тилида 42, узбек тилида 29 фонема бор. Мустақил фонема билан унинг вариантлари орасида моҳият эътибори билан олганда фарқ бор. Фонема вариантлари унга ёндош товушлар таъсирида пайдо бўлади.Масалан, “И” фонемаси (билди, ичди) турли вариантларда бўлади. Товушларнинг ана шундай турлича талаффуз этилишида ҳосил бўладиган вариантлар – комбинатор вариантлар дейилади.Бирор фонеманинг вариантлари унинг узига қараганда бошқачароқ эшитилади.Баъзан эса бу вариантлар тингловчига яққол сезилмаслиги ёки аниқ эшитилмаслиги ҳам мумкин. Фонемаларнинг акустик (товушга оид) хусусиятлари уларнинг артикуляцион хислатлари билан белгиланади. Ҳосил бўлиш механизмларига кура фонемалар унли ва ундошларга бўлинади.Ўозирги узбек адабий тилида унли фонемалар сони олтита( и, э, а, о, у, Ў). Ундош фонемалар 23 та. Унлилар талаффузида асосий вазифани товуш бойламлари, тил ва лаблар бажаради. Унли товушлар талаффузида лаб ҳар хил шаклда бўлади, яъни у ёйилади ёки буришиб, чЎччаяди.Унли товушларни талаффуз этишда тил оғиз бўшлиғида турлича ҳаракат қилади, узини горизонтал ҳаракатидан олдинга чузилади ёки орқага тортилади, вертикал ҳаракатдан эса танглай томон кутарилади ёки пастки жағ билан биргаликда қуйи тушади. Унлилар бўғизда ҳосил бўладиган, оғиз бўшлиғида турли тусга кирадиган соф овоздангина иборат бўлган товуш ёки фонемалардир.

Унли товушлар тил ҳаракатига нисбатан олинганда уч тоифага бўлинади: 1.Тилнинг горизонтал ҳаракатига алоқадор товушлар; 2.Тилнинг вертикал ҳаракатига алоқадор товушлар; 3. Лаблар иштирокига алоқадор товушлар. Тилнинг горизонтал ҳаракатига алоқадор унлилар 2 гуруҳга бўлинади: тил олди ёки олд қатор унлилар – и, э, а; тил орқа ёки орқа қатор унлилар – а, у, Ў. Тилнинг вертикал ҳаракатига ва оғиз очилиш даражасига алоқадор унлилар 3 гуруҳга бўлинади: а) юқори(тор) унлилар – и, у; б) Ўрта (кенг) унлилар – э,Ў; в) қуйи (кенг) унлилар – о, а. Лаблар иштирокига алоқадор унлилар 2 гуруҳга бўлинади: лабланган – Ў, у, о ва лабланмаган – и, э, а унлилар. АЙРИМ УНЛИЛАР ХАРАКТЕРИСТИКАСИ “И” ва “У” товушларни талаффуз қилганимизда, тил танглайга томон баланд кутарилади ва танглай билан тил орасида торгина бўшлиқ қолади, шунинг учун ҳам “и” ва “у” товушлари тор унлилар дейилади. “И” ва “У” унлилар суз ичида, купинча, қисқа талаффуз этилади: икки жарангсиз ундош орасида эса ниҳоятда қисқаради. Масалан, бир, йигит, тиш, қиш. “И” унлиси тил олди, тор ва лабланмаган товуш бўлиб, сузнинг турли ундошларида турлича талаффуз этилади Масалан, биз, сиз, илдиз, идиш каби сузларда “И” унлиси олд қатор товушидир, чуқур тил орқа ундош товушлари “К”, “Х”,"¢" лардан кейин келадиган “И” орқа қатор унлига мойилдир. Масалан қиз, оғир, охир. “У” унлиси тил орқа, тор ва лабланган товушдир. “У” унлиси талаффуз қилганда тилнинг горизонтал ҳаракати танглай орқасига қаратилган бўлади, вертикал ҳаракати эса танглайга қараб анча кутарилади, лаблар чЎччаяди ва тўгарак шаклини олади. “О” унлиси Ўртача кенг (тор билан кенг унли орасидаги) товуш; тил олди, лабланмаган товуш “Э” унлиси ярим тор унли

товуш бўлганидан, жонли тилда купинча “И” билан алмашиб туради. Масалан, меҳмон- миҳмон, деҳқон- диҳқон кабилар. “А” унлиси тил олди кенг, лабланмаган товушдир.Бу унли ҳам суздаги Ўрнига қараб икки хил талаффуз этилади, ака, дала каби сузларда олд қатор очиқ “Э” товушини билдирса, қанд, қарс каби сузларда чуқур тил орқа ундошлари – “К”, “ЎЂ”, “Х” дан кейин тил орқа унлисидай талаффуз қилинади. “О ” унлиси кенг, тил орқа, лабланган товушдир. Бу унли Ўғил, бўри, тўғри каби содда сузларнинг биринчи бўғинида келади. “У” унлиси “К”, “ЎЂ”, “Х” ундошлардан кейин келганда қаттиқ, аксинча “К”, “Г”, “С” ундошлардан кейинги ҳолатда эса нисбатан юмшоқроқ талаффуз этилади. Масалан, қўл- кул, хўп-чўп. ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИНИНГ УНДОШ ФОНЕМАЛАРИ Унлилар нутқ органларида тўсиққа учрамай, чузилиб чиқиши, ундошлар эса нутқ органларининг бирор ерда тўсиққа учраб чиқиши билан характерланади. Ундош фонемалар товуш бойламларининг ҳаракати ҳолатига ва оғиз бўшлиғининг қаерда тўсиққа учрашига, фақат шовқиндан иборат бўлишига ёки аксинча овознинг шовқиндан устун бўлишига ҳамда талаффуз этилиш йўлларига қараб бир-биридан фарқланади. Ўозирги узбек адабий тилида ундош фонемалар 23 та: б, в, г,д, й, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ч, ш, қ, ғ, ҳ. Ундош фонемалар: 1) ҳосил бўлиш Ўрнига; 2) ҳосил бўлиш усулига; 3) овоз ва шовқин иштирокига кура таснифланади. Ўосил бўлиш Ўрнига кура ундошлар уч асосий гурухга бўлинади: а) лаб ундошлари, б) тил ундошлари; в) бўғиз ундоши. Лаб ундошлари 2 куринишда бўлади: 1) лаб – лаб ундошлари (б, п, в, м) икки лаб орасида пайдо бўлади; 2) лаб – тиш ундоши (ф ва в) пастки лаб билан устки тишлар орасида ҳосил бўлади. Масалан, фан, синф, виставка ва бошқалар.

Тил ундошлари учга бўлинади: 1) тил олди ундошлари (т, д, н, р, л, с, ж, ш, ч); 2) тил Ўрта ундоши (й); 3) тил орқа…(к…ч) чуқур тил орқа ундошлари (қ, ғ, нг). Тил олди ундошлари тилининг олд қисми билан тиш ва милк орасида; “й” ундоши тил ва танглайнинг Ўрта қисмида; “к”, “г”, “нг” ундошлари танглай Ўрта қисмидан орқароқда; “қ”, “ғ”, “х” ундошлари эса “к” ва “г” пайдо бўладиган жойдан ҳам орқароқда ( тил илдизи билан юмшоқ танглай орасида) ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам “қ”, “ғ”, “х” ундошлари чуқур тил орқа ундошлари деб юритилади. БЎғиз ундоши битта – “ҳ”. Бу ундош бўғиз, яъни ҳиқилдоқ бўшлиғида ҳосил бўлади. Ўосил бўлиш усулига кура ундош фонемалар учга бўлинади: а) портловчи; б) сирғалувчи; в) портловчи- сирғалувчи. Портловчи ундошлар икки артикуляция органининг узаро жипслашуви ва Ўпкадан чиқадиган ҳавонинг маълум зарб билан портлаб Ўтишдан ҳосил бўлади. Булар б, п, д, т, к, ч, қ товушларидир. Ундошлардан ч, ж товушлари ҳам портловчилар группасига киради, аммо булар қоришиқ (аффрикатив) портловчилар дейилади. узбекча қоришиқ ч ва ж ундош фонемалари мана бундай хосил бўлади: тилнинг олдинги қисми милкка тақалади, лекин одатдаги портлаш юз бермай, оғиз бўшлиғига келган ҳаво асосан сирғалиш натижасида қоришиқ (яъни икки хил усул иштирокида) т-ш-ч, д-ж-(дж) товушлари ҳосил бўлади. Сирғалувчилар икки артикуляция органининг узаро жипслашмай, фақат бир қадар яқинлашиши ва ҳаво оқимининг икки орган орасида ишқаланиб – сирғалиб чиқиши натижасида ҳосил бўлади. Булар: в, ф, с, з, ш, ж, х, ҳ, ғ товушларидир. Портловчи-сирғалувчиларни талаффуз қилишда ҳам портловчиларга хос бўлган очиқлик (бурун йўли очиқлиги) иштирок этади. М, н, нг, л, р ундошларининг талаффузи ана шундай бўлади: “М” ни айтганимизда икки лаб жипслашсада, қисман оғиздан ярим портлаб чиқади; “Н” ундошини айтиш вақтида тил учи юқори тишлар билан милкка тегади; “НГ”

ундошининг талаффузида тилнинг орқа қисми танглайга тегади, аммо ҳаво тўла равишда портлаб чиқмайди, чунки бутун йўли очиқ бўлади. Юқоридаги м, н, нг ундошлари бурун товушлари дейилади, л ундошини айтиш пайтида тил учи юқорига бурилиб, милкка тегади, ҳаво тилнинг икки ёнидан сирғалиб Ўтади,шунинг учун хам “л” товуши ён ундоши дейилади, “р” ундошининг талаффузида тилнинг олдинги қисми Ўпкадан чиққан ҳаво тўлқини таъсирида тирайди, шунинг учун “р” титроқ ундош дейилади. узбек тили ундошлари овоз ва шовқиннинг иштирокига кура иккига бўлинади: 1) сонор ва 2) шовқинли ундошлар. Сонор ундошлар “м”, “н”, “л”, “р”, “нг” ни талаффуз қилганимизда , товуш бойламлари актив иштирок этади, яъни пайчалар титраб, овоз ҳосил қилади. Шунинг учун ҳам сонорларда овоз миқдори шовқинли ундошлардагидан купроқдир. “Сонор” сузи лотинча бўлиб, овоздор деган маънони билдиради. Демак сонорлар унли товушларга яқин туради, лекин оғиз бўшлиғида қисман шовқин иштирокида пайдо бўлгандан сонорлар ундош ҳисобланади. Шовқинли ундошлар товуш бойламларининг қанчалик иштироки билан ҳосил бўлишига кура жарангли ва жарангсиз ундошларга бўлинади. Жарангли ундошларни ҳосил қилишда товуш бойламлари таранглашади ва улар Ўртасидаги тор оралиқдан чиқаётган ҳаво оқими пайчаларни бир оз титратиб Ўтади. Масалан: б, в, з, д, ж, г, ғ, й. Жарангсиз ундош товушларни ҳосил қилишда эса товуш бойламлари таранглашмайди ва улар Ўртасидаги кенг оралиқдан чиқаётган ҳаво оқими ҳеч қандай тўсиққа учрамай, пайчаларни титратмай Ўтади. Масалан: п, ф, с, т, ш, ч, к, қ, х, ҳ.Бу товушлар фақат шовқиндан иборат. Дислалия (дис – издан чиқиш, айниш, бузилиш; лалия - нутқ) товушларни нотўғри талаффуз этиш билан ифодаланадиган нутқ нуқсонидир. Дислалияда болалар бир фонетик гуруҳдаги товушларни (мономорф дислалия)ёки ҳар хил фонетик гуруҳдаги товушларни (полиморф дислалия) нотўғри талаффуз этишади. Товушлар талаффузидаги камчиликлар нутқ системасининг бошқа таркибий қисмларига ҳар хил даражада таъсир курсатиши мумкин. Баъзи

болаларда талаффуз камчилиги шунчаки бир нуқсон бўлиб, бола нутқининг лексик, грамматик қисмларида, идрок этиш лаёқатида ҳеч қандай камчиликлар кузатилмайди. Бироқ куп ҳолларда хаттоки биттагина товушнинг нотўғри талаффузи ҳам нутқ системасидаги лексик ҳамда грамматик томонларга таъсир курсатади, натижада бола товушни нотўғри идрок этади, Ўхшаш товушлар билан адаштиради, ёзиш ва Ўқиш пайтида ҳам хатоларга йўл қўяди. Келиб чиқиш сабабларига кура дислалия механик, функционал хилларга бўлинади. Нутқ аппаратининг тузилишидаги узгаришларига алоқадор талаффуз камчиликлари механик дислалияга олиб келади, масалан, артикуляцион аппарат тузилишдаги узгаришлар: танглайнинг ёриқ, тил тагидаги юганчанинг калта бўлиши, кичик (лак-лук) тилнинг иккига бўлинганлиги манқаланиб гапириш, сирғалувчи товушлар, тил олди р-л санор товушларнинг нотўғри талаффуз этилишига сабаб бўлади.Нотўғри малакалар, масалан, катталар нутқидаги талаффуз нуқсонларига тақлид этиш, тил, лабларни нотўғри ҳаракатлантириш одатлари ва бошқалар мустаҳкамланиб, функционал дислалияда нутқ аппаратининг фаолиятида функционал узгаришлар пайдо қилган бўлади. Физиологик дислалия бола физиологиясига боғлиқ. Кичик ёшдаги болаларнинг нутқ аппарати яхши ривожланмаганлиги туфайли товушларни нотўғри талаффуз этиш ҳоллари жуда куп учрайди. Ёши улғайиб артикуляцион аппарат ривожланиб борган сайин бу нуқсонлар йўқолиб боради. Дислалик болаларнинг қулоғи яхши эшитадиган бўлади, унда ҳеч қандай камчиликлар кузатилмайди. Нутқни фонематик жиҳатдан эшитиш, яъни товушларни бир-биридан ажрата билиш лаёқати эса ривожланмаган бўлиши мумкин. Амалиётда энг куп нотўғри талаффуз этиладиган товушлар сосан қуйидагилардир: 1. сирғалувчилар – 46 фоиз (ш, ж, ч – 24 фоиз) 2. «Р» ва «Л» товушлари

3. тил орқа товушлари (к, г, нг), чуқур тил орқа товушлари (қ, ғ, ҳ ҳам купинча бузиб талаффуз этилади). Унли товушларнинг деярли ҳаммаси тўғри талаффуз этилади. Талаффуздаги камчиликлар уз характерига кура логопедияда фонетик ва фонематик (антропофоник ва фонологик) камчиликларга бўлинади. Товушларни тушириб кетиш, нотўғри талаффуз этиш – бу фонетик характердаги камчиликлар. Бир товушни иккинчи бошқа бир товуш билан алмаштириш, аралаштириш – фонематик характердаги камчилик бўлиб ҳисобланади. Фонематик талаффуз камчиликларини паралалия дейиш ҳам мумкин. Сигматизм – ш, ж, с, ч – каби сирғалувчи товушларни талаффуз эта олмаслик, нутқда (оғзаки нутқда буларни йўқлиги) ёки нотўғри талаффуз этилиши – антропофоник сигматизм дейилса, шу товушларни бошқа товушлар билан алмаштириш – фонологик алмаштириш, парасигматизм дейилади. Бунда бола масалан, Салим зинадан тушди дейиш Ўрнига, алим жинадан тусди дейди. «Р» товушининг йўқлиги ёки нотўғри талаффуз этилиши – ротацизм, бошқа товушлар билан алмаштирилиши- параротацизм, «л» товушнинг йўқлиги ёки нотўғри талаффуз этилиши – ламбдацизм, бошқа товушлар билан алмаштирилиши – параламбдацизм дейилади. «К» товушининг йўқлиги каппацизм, товушининг бошқа товушлар билан алмаштирилиши – паракаппацизм , «г» товушини йўқлиги ёки нотўғри талаффуз этилиши – гаммацизм, бошқа товушлар билан алмаштирилиши –парагаммацизм, «х» товушининг йўқлиги ёки нотўғри талаффуз этилиши- хитизм, бошқа товушлар билан алмаштирилиши парахитизм, «й» товушининг йўқлиги ёки нотўғри талаффуз этилиши – йотацизм, бошқа товушлар билан алмаштирилиши – парайотацизм дейилади ва ҳоказо. Товушлар талаффузидаги камчиликлар логопедияда икки гуруҳга бўлинади: 1) мономорф; 2) полиморф камчиликлар.

Агар бола қандайдир битта товушни ёки фонетик жиҳатдан бир гуруҳли товушларни (масалан, тил орқа товушлари «к», «г», ни) нотўғри талаффуз этса, биз унда содда мономорфли талаффуз камчилиги бор деймиз (моно- бир, морф – шакл деган сузлардан олинган бўлиб, бир шаклли деган маънони билдиради). Агар бола бир неча фонетик жиҳатдан турли гуруҳли товушларни (масалан, р, ш, й) нотўғри талаффуз этадиган бўлса, бундай камчиликлар мураккаб диффуз полиморф камчиликлар дейилади (поли куп, куп шаклли демакдир). Маълумки, логопедиянинг асосий мақсади турли хил нутқ фаолияти: оғзаки, ёзма нутқдаги камчиликларни, мустақил гапириш жараёнида, Ўйинларда, Ўқишда, жамият ишларида ва ҳоказолардаги талаффуз нуқсонларини бартараф этиш, тўғрилаш, йўқотишдир. Логопедик таъсир Ўтказиш моҳият эътибори билан олганда махсус педагогик системалар ёрдамида янги куникмаларни тарбиялаш, нотўғри куникмаларни олдинига бўғиб, кейин йўқотиб юборишдан иборатдир. Логопедик таъсирнинг асосий воситаси – талаффуз камчиликларини бартараф этишнинг махсус усулларини қўллаш, яъни тўғри тузилган нутқ машқлари комплекси ва артикуляцион гимнастикадан фойдаланишдир. Товушлар талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш иши 4 босқичда олиб борилади: 1) тайёрлов даври, 2) товушлар талаффузини йўлга қўйиш (товушлар постановкаси), 3) товушларнинг осон, яъни уз-узидан талаффуз этиладиган бўлишига эришиш - автоматизацияси, 4)алмаштириладиган товушларни бир-биридан фарқ қилиш, товушлар дифференцияси.Тайёрлов даври ҳар доим Ўтказилиши шарт эмас. Баъзи ҳолларда биргина оддий машқ билан товушнинг уз-узидан талаффуз этиладиган бўлишига эришиш мумкин. Бироқ куп ҳолларда товушни қўйиш учун бир қатор тайёрлов ишларини Ўтказиш зарур. Масалан тил тагидаги юганчанинг калта бўлиши туфайли бола “р” товушини тўғри талаффуз этмаса, тил учини тепага кутара олмаса, юганчани бир қатор артикуляцион машқлар ёрдамида уз ҳолига келтириш…

чузиш мумкин.Тайёрлов босқичида артикуляцион аппаратнинг ҳаракатчанлигини яхшилаш, нафасни машқ қилиш, тақлидчанликни ривожлантириш ва кейинги босқичларда зарур бўладиган бошқа куникмаларни тарбиялаш зарур. Агар киши талаффузида камчиликлар бўлса, энг аввал нотўғри талаффуз этиладиган товушни тўғри талаффуз этишга Ўргатиш, яъни товуш талаффузини йўлга қўйиш, унинг постановкаси устида иш олиб борилади. Ўрганилган янги товушни бўғин , суз, гапларда, шеърларда ва умуман нутқ фаолиятида тўғри қўллашга Ўргатиш – товушнинг автоматизациясидир. Янги Ўрганилган товушни бошқа Ўхшаш товушлардан ажрата билишга Ўргатиш – дифференциация тўртинчи босқич сифатида Ўтказилади. Товушларни турли хил усуллар ёрдамида тўғри талаффуз қилишга Ўргатиш мумкин. 1. Тақлид усули. Бунда логопед ойнага қараб керакли бўлган товуш артикуляциясини аниқ қилиб курсатади, товушни талаффуз этади. Логопат эса унинг ҳаракатларига тақлид қилиш йўли билан товуш талаффузини Ўрганиб боради. 2. Ўхшаш товушни талаффуз эттириб туриб, механик усулдан ҳам фойдаланиш. Логопат бола тўғри талаффуз қила оладиган Ўхшаш товушни нутқ аппарати органларининг ҳолатини тегишли асбоб (шпатель, логопедик зондлар) ёрдамида узгартиради. Агар болага масалан, “к” товушини тўғри талаффуз этишини Ўргатмоқчи бўлсак биз унга та – та – та каби бўғинларни такрорлаш вазифасини берамиз. Бунда тил учи пастки тишларга тегиб туриши керак. Бола шу бўғинларни талаффуз этаётган вақтда логопед шпатель ёки зонд ёрдамида тил учини аста босиб, тилни оғиз ичкарироғига итаради. Бунда аста секин та – тя – кя – ка – ка каби товушлар чиқади. Шунингдек “д” товушининг талаффузидан фойдаланиб “г” товушини, “с” товушидан фойдаланиб “х” товуши талаффузини йўлга қўйиш мумкин.

3. Аралаш усул. Бу усул тақлид механик усулни ва тушунтириш ишларини уз ичига олади. Масалан, “с” товуш талаффузи Ўргатилаётганда логопед тил, тиш, лаблар қандай ҳолатда бўлиши кераклигини болага тушунтиради. Бола бунга тушунса ҳам, лекин ихтиёрий ҳаракат малакаси яхши ривожланмаганлиги туфайли тилни керакли ҳолатга келтира олмайди, “тили келишмайди”. Бунда биз шпатель билан ёрдам берамиз. Товушлар автоматизациясини Ўтказишда дастлабки босқичларда содда ёпиқ бўғинлар, сунг очиқ, кейин эса мураккаброқ бўғин бўлиши мумкин. Лекин боланинг ёшига, талаффузидаги камчилигининг характерига қараб, машқ муддати ҳар хил бўлиши мумкин. Логопедик машғулотлар бир ҳафтада камида уч марта Ўтказилиши керак.Логопедик машғулотлар учун материал танлашда оддийдан мураккабга Ўтиш принципига асосланиш зарур. Бунда логопед фонетик талабларни доимо ҳисобга олиб бориши керак. Энг олдин талаффуз фонетик жиҳатдан осон товуш Ўрганилади. Дифференциация босқичида энг аввал артикуляция жиҳатидан бир-биридан узоқ товушлар, сунгра яқин, Ўхшаш товушлар устида иш олиб борилади. Товушлар автоматизацияси Ўтказишда дастлабки босқичларда содда ёпиқ бўғинлар, сунг очиқ, кейин эса мураккаброқ бўғинлар берилади. Уларнинг талаффузи узлаштирилгандан сунг содда сузлар, гаплар талаффузига Ўтилади ва ҳоказо. Масалан, ло – ла, ол – ма, ги –лос, их – лос ва ҳоказо.Агар болада полиморф талаффуз дефекти бўлса, бундай болалар билан бир нечта товуш талаффузини бир вақтнинг узида бартараф этиш устида иш олиб бориш мумкин. Энг аввал узининг артикуляцияси билан бир-биридан узоқ турадиган кескин фарқ қиладиган товушлар устида иш олиб борилади. Масалан, “р”, “с”, “й” товушлар бир-биридан фонетик жиҳатдан кескин фарқ қилади. Шунинг учун бу уч товушни бир вақтда Ўргатиш мумкин. Лекин бола “с”, “ш”, “л”, “р” товушларини нотўғри талаффуз қиладиган бўлса, “с” ва “ш” ёки “л” ва “р” товушлари талаффузини бир вақтда тузатиш

мумкин эмас, чунки Ўхшаш товушларни бола бир-бири билан алмаштириб юборади. СИР Ғ АЛУВЧИ ТОВУШЛАР ТАЛАФФУЗИДАГИ КАМЧИЛИКЛАР Сирғалувчи (с, з, ш, ж, ч…ц) товушларнинг нотўғри талаффузи сигматизм, бошқа товушлар билан алмаштирилиши парасигматизм деб аталади. Логопедияда сигматизмларнинг 6 та тури Ўрганилади: 1. Лаб – тиш сигматизми. 2. Тишлараро сигматизм. 3. Тиш олди сигматизми. 4. Шипилловчи сигматизм. . Ён сигматизми. 6. Бурун сигматизми. “С” товушнинг ҳосил бўлиши механизми қуйидагичадир. 1. Лаблар ёйилган, “кулиб туради”. 2. Тишларнинг орасида 1- 2 мм оралиқ ҳосил бўлади. 3. Тил учи олд қатор пастки тиш милкига тиралиб, тилнинг Ўрта қисми бўртиб туради; унинг ёнлари эса юқори жағ тишларига тегади. 4. Товуш бойламлари очиқ бўлади. . Хаво оқими тил Ўртасида ҳосил бўлган ариқчадан сирғалиб Ўтади. 6. Юмшоқ танглай кутарилган бўлади. “З” товушининг ҳосил бўлиш механизми ҳам худди “с” никига Ўхшайди. Фақат бу ерда ун пайчалари бириккан бўлиб, овоз иштирок этади. “С” товушининг фонетик хусусиятлари: ҳосил бўлиш Ўрнига кура – тил олди; усулига кура – сирғалувчи; овоз ва шовқиннинг иштирокига кура - жарангсиз ундош. “З” эса жарангли товушдир. ЛАБ – ТИШ СИГМАТИЗМИ Сигматизмнинг бу хилида сирғалувчи “с”, “з” товушлар “ф”, “в”, га Ўхшаб талаффуз этилади, чунки товушларнинг ҳосил бўлишида пастки лаб иштирок этади. Хаво оқими пастки лаб ва устки тишлар Ўртасидаги оралиқдан Ўтади,

шунга кура талаффузда “ф” ва “в” га Ўхшаш товуш чиқади. Лаб – тиш парасигматизмида з – в, ц – в ёки “ф” га алмаштирилади. Лаб – тиш сигматизмларни бартараф этиш учун энг аввал боланинг пастки лабини пастга туширишга Ўргатмоқ зарур. Логопед болага “с” товушининг тўғри артикуляциясини тушунтириши лозим. Агар логопад тушунмаса, ойнага қараб,тўғри артикуляцияни бажара олмаса, у билан лаблар гимнастикасини Ўтказиш тавсия этилади. Гимнастика : лабларни юмиб, орасини очиш, яъни оғзини юмиш, пастки тишларни курсатиш. Агар керак бўлса, пастки лабни механик равишда шпатель ёки логопедик зонд билан тушириш мумкин. Шу билан бир вақтда “с” фонемасини содда бўғин ва сузларда чузиб талаффуз этишга Ўргатиш машқлари ҳам Ўтказилади. Бундай машқларни бола шпательсиз лабини тушира олмаса ҳам Ўтказавериш керак. Бундан ташқари лаб – тиш сигматизмини “ф” товушни талаффуз эттириш йўли билан тўғрилаш мумкин.. Логопад “ф” товушини талаффуз этаётганида, логопед унинг пастки лабини аста-секин шпатель ёрдамида туширади. Натижада “с” товуши ҳосил бўлади. Шпатель билан Ўтказиладиган машқ бир неча марта логопад ҳаракатларини узлаштириб олгунига қадар давом эттирилади. СЎнгра янги Ўрганилган товуш мустақил равишда содда бўғин ва сузларда чузиб талаффуз этилади. Кейинчалик товуш талаффузининг автоматизацияси ва дифференциацияси устида иш олиб борилади. ТИШЛАР АРО СИГМАТИЗМ Тил юқори ва пастки тишларнинг орасида бўлганлиги учун “с” товушининг ҳосил бўлишида иштирок этадиган ҳуштакнамо товуш Ўрнига кучсиз шовқин эшитилади. Бу патологияда “з” ва “ц” товушлари талаффузи ҳам бузилиши мумкин.

Тишлараро сигматизмларнинг келиб чиқишига тиш қаторларининг роса жипслашмай, жағлар юмилганида очиқ қолиши (олдинги очиқ прикус), тилнинг узун, кам ҳаракат бўлиши, бурун бўшлиғидаги аденоидлар сабаб бўлиши мумкин. Шуни ҳам айтиб Ўтиш керакки, тишлараро артикуляция фақатгина сирғалувчи товушлардагина эмас, балки бошқа тил олди товушларда, масалан “т”, “д”, “н”, “р”, “л” товушларида ҳам бўлиши мумкин. Тишлараро сигматизмни бартараф этиш учун аввало логопадга тилни пастки тиш орқасига қўйишини Ўргатиш керак.Бунинг учун болага “с” товушини тишни жипслашган ҳолатда чузиб талаффуз эттирилади. Логопед ойна орқали тўғри артикуляцияни курсатиб турмоғи лозим. Бола логопедга …тегишли ҳаракатларга қараб… тақлид қилади. ТИШ ОЛДИ СИГМАТИЗМИ Агар нормада сирғалувчи с, з товушларининг ҳосил бўлишида тил учи пастки тишларга тиралиб турса, бу турдаги сигматизмида тил учи юқори тишларга тегиб туради. Натижада с, з, ц товушлари т, д товушларига Ўхшаб талаффуз этилади. Масалан: соч-точ; цирк-тирк;сомон-томон; зина-тина; соат-тоат ва ҳоказо. Тиш олди сигматизмнни бартараф этишда 2 та усулдан фойдаланиш мумкин. 1Хаво тишлар орасидан чиқадиган бўлиши учун тил учи шпатель ёки зонд ёрдамида пастки тишлар орқасига тушириб, оралиқ ҳосил қилиш ва И ёки Э товушлари талаффузидан фойдаланиш орқали с,з, ц товушларининг талаффузига ў тилади. 2. Тилни ёйилган ҳолда тишлар орасига қўйиб, учига пуфлаш тавсия этилади. Натижада “с” фонемаси ҳосил бўлади. Шу вақтда логопед зонд ёки шпатель ёрдамида аста-секин тилни талаб этиладиган ҳолатига келтиради, яъни пастки тишлар орқасига туширади.

Логопад мустақил равишда “с” фонемасини талаффуз этишга ў рганганидан с ў нг, унинг бўғин ва с ў злардаги автоматизациясига эришиш мумкин.Автоматизациядан с ў нг унинг дифференциацияси ҳам ў тказилади. Бу усулни шипилловчи ён ва бурун сигматизмларни бартараф этишда ҳам қўллаш мумкин. ШИПИЛЛОВЧИ СИГМАТИЗМ Шипилловчи сигматизмда с, ц ва з товушларни шипилловчи товушлар (ж, ш, ч)га Ўхшаб талаффуз қилинади. Шипилловчи сигматизмнинг энг оғир шаклларида парасигматизмлар кузатилади. Масалан, цирк-чирк, зина-жина, соат-шоат, совун-шовун. Бу турдаги сигматизм милкнинг тишдан узоқ жойлашганлиги туфайли ҳосил бўлади. Унинг асосий салбий томони шундаки, бу камчилик кейинчалик ёзувда ҳам акс этиб, дисграфия келиб чиқишига сабаб бўлади. ЁН СИГМАТИЗМИ Бунда “с” товушининг талаффузи тишлар жипслашган ҳолда ҳосил қилинади – ш товуши талаффузига Ўхшайди, чунки тил учи ва Ўртаси (олдинги қисми) юқори тиш ва альвеолаларга тақалиб туради. Хаво оқими тил Ўртасидаги ариқчадан чиқиш Ўрнига ён томонлардан чиқади. Баъзиларда бир ёндан, баъзиларда эса икки ёндан ҳам ҳаво чиқиши мумкин. БУРУН СИГМАТИЗМИ Бу камчиликка хос артикуляция қуйидагичадир: тилнинг орқа қисми баланд кутарилиб, юмшоқ танглайга тегиб туради. Натижада ҳаво оқими бурун бўшлиғидан чиқади. Сирғалувчи товушлар бурунли ҳ товуши сифатида ҳосил бўлади. Масалан, соат-ҳоат, сигир-ҳигир, зина-ҳина. Бурун сигматизмини бартараф этиш учун болага ҳаво оқимини оғиздан чиқаришни Ўргатиш керак (тил учига пуфлаш машқи қўлланилади). Шу билан бир вақтда тилни керакли шаклларга келтириш лозим. Бунинг учун тилнинг орқа қисмини кутармасликка Ўргатиш керак. Бурун сигматизмини тузатиш учун с, з товушларини тишлараро с, з товушларидан Ўргата бориш

тавсия этилади.Шуни ҳам айтиш керакки, бурун сигматизми унли товушларнинг бурун иштирокида талаффуз этилишига сабаб бўлади. Шунинг учун логопед бурун сигматизмини бартараф этиш устида иш олиб борганида унли товушлар талаффузига ҳам эътибор бермоғи лозим. АФФРИКАТ Ц-ТС (КОРИШИК УНДОШ) Ц – тил олди товуши бўлиб, сирғалувчи товушлар тоифасига киради Лотин графикасида у S ҳарфи билан белгиланади. Коришиқ Ц товушининг ҳосил бўлиши қуйидагичадир: тилнинг олдинги қисми юқори милкка тақалади, лекин одатдагича портлаш юз бермай, оғиз бўшлиғига келган ҳаво асосан сирғалиб чиқади.Ц товушини тўғри талаффуз эттириш учун энг аввал болани т, с товушларини тўғри талаффуз эттиришга Ўргатиш лозим. Чунки ц товуши тс товушларининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Нормада т товуши талаффузида тил учи юқори тишларга тегиб турса, сигматизмда т товуши билан яхшироқ қўшилиб кетиши учун тилнинг пастки тишларга тақаладиган бўлишига эришиш лозим. «Ц» товушининг автоматизациясини ёпиқ бўғинлардан бошлаш керак, чунки очиқ бўғинларда унинг т-с товушларига бўлиниши осон.. Ж –Ш ТОВУШЛАРИ Ж, Ш товушлари ҳам сирғалувчилар тоифасига киради. Шунинг учун уларнинг талаффузида ҳам тил-тиш, тишлараро, тил-олди,ён ва бурун сигматизмлари кузатилиши мумкин. Бу турдаги сигматизмлар ш ва ж товушларини бошқа сирғалувчи товушлар билан адаштириб талаффуз этилиши (парасигматизм), уларни худди с товушининг бурун, тил-тиш, тишлараро талаффузига Ўхшаб кетиши билан ифодаланади. Бу эса болага Ўқиш,ёзиш жараёнини узлаштиришга ҳалақит беради. Баъзи болаларда нотўғри талаффуз этиладиган ш ёки ж товуши барча сирғалувчилар Ўрнига ишлатилади. Масалан, совун-шовун, соат-шоат, зина- жина, Зулфия-Жулфия ва ҳоказо.

Парасигматизмлардан ш-с, з-ж, ч-ц кабилар айниқса куп учраб туради:шолғом-соғлом, машина-масина, мушук-мусик, Зуҳра-Жуҳра, челак- целак. Баъзи бир болаларда артикуляция аппарати яхши ривожланмаганлиги натижасида сирғалувчи товушлар нотўғри талаффуз этилади. Бундай болаларда товуш талаффузини бирдан йўлга қўйиш, Ўргатиш мумкин эмас.Аввал тайёрлов машқлари, гимнастика Ўтказилиши зарур.Товуш талаффузи тўла йўлга қўйилмагунча болага шу товуш ҳақида гапириш керак эмас. Масалан, ҳозир тилимизни бундай қилсак,ш товуши ҳосил бўлади дейиш ҳам мумкин эмас. Агар болада барча сирғалувчи товушлар нотўғри талаффуз этилса, ишни С товушидан бошламоқ зарур. Ш ва Ж фонемалари талаффузида лаблар билинар-билинмас юмалоқ шаклга кириб, тил олдинга сал букилади.Унинг Ўрта қисми кутарилиб, ёнлари юқори жағ тишларининг ички томонига тегади. Тил учи альвеолалар томонга йўналган бўлиб, шу ерда торайиш ҳосил қилади. Тил Ўртасида кенг ариқча ҳосил бўлади.Ундан кучли ҳаво оқими Ўтади. Тилнинг орқа қисми салгина кутарилади. Юмшоқ танглай кутарилган бўлади. Ш ва Ж товушларини талаффузини йўлга қўйиш. Ш товушини С товушини талаффузидан Ўргатиш мумкин. Бунинг учун бола С товушини чузиб талаффуз этаётганида, логопед унинг тилини шпатель ёрдамида альвеолаларнинг ёнига кутаради. Натижада ш товуши ҳосил бўлади. Бундан ташқари эса ась бўғинидан ҳам ш товуши талаффузини йўлга қўйиш мумкин. Бунда ҳам логопед бола ась деб турганида унинг тилини зонд ёрдамида кутаради. Ж товуши Ш товушидан унга овоз бериб, талаффуз эттириш йўли билан ҳосил қилинади, айни вақтда ҳаво оқими кучсизроқ бўлади. Ч ТОВУШИ Ч товуши қоришиқ фонемадир. У т ва ш товушларидан ҳосил бўлади. Нормада бу товушнинг ҳосил бўлишида лаблар чЎччайиб туради. Тилнинг ҳаракатида иккита пайт кузатилади.

1. Тил учи юқори тиш ва милк Ўртасига тақалади. 2. С ў нгра портлаш ҳосил бўлгандан с ў нг орқароқдаги альвеолаларга таяниб сурилади.Тилнинг орқа қисми шу заҳоти к ў тарилиб, қаттиқ танглайга яқинлашади. Юмшоқ танглай кутарилади. Овоз бойламлари очиқ, ҳаво оқими кучли бўлади. Ч товушининг талаффузини ў ргатиш мақсадида болага ать бўғини кетма-кет айттирилади. Шу заҳоти тил учи шпатель билан юқори тишлар орқасига к ў тарилади, лаблар ч ў ччайтирилади. Бу ҳолда ать ў рнига ач, оть-оч, уть-уч товушлари ҳосил бўлади ва эшитилади. Ч товушини талаффуз этиш учун бола т ва ш товушларини яхши талаффуз эта билиши керак. Агар логопад, т, ш, ч товушларини талаффуз эта олмаса логопедик ишни ш товуши талаффузини йўлга қўйишдан бошлаш керак. СЎнгра т, кейин эса ч товушига Ўтиш. Сигматизм ва парасигматизм турларини бартараф этиш усулларини айниқса куп нотўғри талаффуз этиладиган, с, з, ш ва бошқа товушлар мисолида ёритиб беришга ҳаракат қилдик. Худди шу усулларни сирғалувчи бошқа товушлар талаффузидаги камчиликларни бартараф этишда ҳам куллаш мумкин. РОТАЦИЗМ ВА ПАРАРОТАЦИЗМ Нутқда Р товушини талаффуз этолмаслик ёки нотўғри талаффуз этиш ротацизм дейилади. Уни бошқа товушлар билан алмаштирилиши параротацизмдир.

Нормада р товушининг ҳосил бўлишида артикуляцион аппарат актив иштирок этади. Бу товуш талаффузида лабларнинг қандай шаклга келиши р дан кейинги унли товушга боғлиқ. Агарда р дан кейин и товуши келадиган бўлса, лаблар «кулиб» туради. Тишлар Ўртасида маълум оралиқ бўлиши лозим. Тил қошиқча шаклини олади. Тил ёнлари юқори жағ тишларига тегиб туради. Олдинги қисм эса альвеолаларга тегиб туради ва кучли ҳаво оқими таъсирида тебранади. Юмшоқ танглай кутарилади-да овоз бойламлари жипслашиб, овоз ҳосил қилади. Логопедик амалиётда ротацизмнинг қуйидаги турлари учраб туради: 1. Р товушини умуман талаффуз этолмаслик – тароқ-таоқ, парта-пата, ў ртоқ- ў тоқ. 2. Юмшатиб талаффуз этилиши – ручка-рючка, р ў мол-рёмол, карам-карям 3. Р товушини бўғиздан чиқариб томоқни қириб талаффуз этиш – ранда- ғанда, р ў мол-ғ ў мол. 4. Ён ротацизми. Бу типдаги ротацизмда тил учи Ўрнига тил ёнлари тебранади. Шунинг учун, масалан, тароқ-тариёқ, парта-парильта, шаклида талаффуз этилади, яъни р Ўрнига «рль» каби товуш эшитилади. 4. «Аравакаш» ротацизм. Бунда р товуши маҳкам жипслашган лабларнинг тебраниш натижасида ҳосил бўлади. Масалан, пррр..

Параротацизмлар. Буларнинг тури ҳам ҳар хил: чунончи «р» товуши Ўрнига «а», «в», «д» товушлари ва бошқалар талаффуз этилиши мумкин. Масалан арча-адча, ари-ади, х ў роз-х ў ноз, ў рик- ў ниқ, арча-айча, анор-аной, арча-авча. Ротацизм ва параротацизмларни бартараф этишда турли методларни қўллаш мумкин. 1. Ойнага қараб тақлид қилиш. Бу усул энг осон, енгил ротацизмларни бартараф этишда қўлланилади. Р товушининг артикуляциясини Ўргатишда тайёрлов машқларининг роли ниҳоятда катта. Улар икки йўналишда олиб борилади. Биринчиси р товушининг асосан вибрациясиз артикуляциясини Ўргатиш, яъни фрикатив р ни ҳосил қилиш. Иккинчиси тилнинг вибрациясини ҳосил қилиш. Шу мақсадда қуйидаги тайёрлов машқларини Ўтказиш мумкин. А) Кенг ёйилган тилни юқори лабга кутариб, текказиш. Бунда тил ёнлари ҳам юқори лабга зич бўлиб туриши керак. Пастки лаб тилга тегмаслиги лозим. Б) Тилни шу шаклда тутиб туриб, тишлар орқасига тортилади. Тилнинг учи ҳаракатларини ривожлантириш мақсадида қуйидаги гимнастика Ўтказилади: А)тил учини юқори лабга – пастки лабга, юқори тишлар орасига – пастки тишлар орасига қўйиш.

Б) Чапга-Ўнгга (оғиз бурчакларига), сунгра Ўнгга- чапга ҳаракат қилдириш В)Лабларни айланасига ялаш; лаб ва жағлар Ўртасида тилни айланасига ҳаракатлантириш (чапдан Ўнгга ва тескари йўналишда). Бунда тил учи лаблар ташқарисига чиқиб кетмаслигига эътибор бериш керак. Гимнастикани болалар ойнага қараб бажариши лозим. Тайёрлов машқларини Ўтказишда логопед болаларга шпатель билан ёрдам бериши мумкин ёки боланинг узи бармоқчаси билан тилни керакли ҳолатга келтиради. Болалар билан тил вибрациясини ҳосил қилиш, керакли ҳолатга келтиришга ёрдам берадиган машқлар ҳам Ўтказилади. Бу машқларни ҳар хил овозларга тақлид қилиш тариқасида Ўтказиш ва айни вақтда болага тегишли саволларни бериб, уни тақлид қилиб куришга ундаш мумкин, чунончи, мушук сувни қандай ичади? От чопганда қандай товуш эшитилади? ва ҳоказо. Титровсиз-Фрикатив товушни ш-ж товушларидан ҳосил қилиш мумкин.Бунинг учун оғизни каттароқ очиб, тил учини альвеолаларга текказиб туриб, ш ёки ж товушини айттириш тавсия этилади. Кейинчалик бу усулда ҳосил бўлган товушни мустаҳкамлаш, автоматлаштириш мақсадида фрикатив товушни аввал бўғинларда, сунгра суз ва гапларда талаффуз этишга Ўргатиш машқлари ў тказилади. Логопед бу босқичда фрикатив р товушининг тўғри айтилишига к ў проқ эътибор бермоғи лозим. Агар ш-ж товушлари ҳам нотўғри талаффуз этиладиган бўлса, логопед олдин шу товушлар талаффузини Ўргатиши керак. Тилни тебрантиришни ҳам бир неча усул билан ишлаб чиқиш, ў ргатиш мумкин.

1. Ойна қаршисида ў тирган болага оғзини кенг очтириб, тил учини юқори тишлар орқасига к ў тариб «з» товушини чузиб айттириш тавсия этилади. Шу пайт логопед шпатель ёрдамида тилнинг тагида тебранма ҳаракатлар қилади. Натижада р товушининг ҳосил бўлишида иштирок этадиган титраш ҳосил бўлади. 2. Тил учини тепага кутариб туриб, «т» товушини бир дам билан кетма-кет бир неча марта талаффуз этилади. Айни вақтда товушлар қаторининг энг охирини урғу билан талаффуз этмоқ керак –ттт. Худди шу ишни «д» товуши асосида ҳам амалга ошириш мумкин – дд, ддд, дддд. ЛАМБДАЦИЗМ ВА ПАРАЛАМБДАЦИЗМ Л товушининг нотўғри талаффуз этилиши ламбдацизмдир. Уни бошқа товушлар билан алмаштириб талаффуз этилиши параламбдацизм дейилади. Л товушининг ҳосил бўлиш механизми қуйидагича: бу товуш талаффузида лабларнинг қандай ҳолатда бўлиши шу товушдан кейин келаётган унлига боғлиқ. Тишлар орасида маълум оралиқ бўлиши керак. Тил учи юқори тишларга ёки милкка тегиб туради.Унинг ёнлари эса юқори жағ тишларига тегмаслиги керак., чунки л товуши ҳосил бўлишида ҳаво оқими ён томонларидан Ўтади. Баъзиларида ҳаво оқими бир ёндан, купроқ чап томондан чиқади. Бу нормал ҳолатдир. Тилнинг орқа қисми эса кутарилиб, тил эгар шаклига келади. Юмшоқ танглай кутарилади. Овоз бойламлари жипслашади. Ламбдацизмнинг турлари ротацизмнинг турларига ў хшашдир. Улар қўйидагича:

1. Л товуши умуман талаффуз этилмаслиги, масалан, шолғом-шоғом, олча- оча; 2. Л товушини юмшатиброқ талаффуз этилиши, масалан, олча-ольча, олма- ольма, луғат-люғат; 3. Бурун ламбдацизми. Бунда юмшоқ танглай тилнинг орқа қисми билан жипслашади, натижада ҳаво оқими бурун бўшлиғидан ў тади. Параламбдацизмларга келганда буларнинг турлари ҳам к ў п, хусусан л товуши, р, в, у товушлари билан алмаштирилиб талаффуз этилади.Масалан, гилос-гивос, олма-овма; лампа-уампа, олма-оума, р ў мол-р ў моу. Баъзан Л ў рнига русча «ы» товушига ў хшаш товуш талаффуз этилиши мумкин. Масалан, олма-оыма, олча-оыча, гилос-гиыос. Параламбдацизмнинг бошқа турларида Л товушини й, н, д товушлари билан алмаштирилиши мумкин, масалан лампа-йампа, калиш-кайиш, лола-нона, лампа-нампа, бола-бода, олма-одма. Ламбдацизмни бартараф этишда тақлид йўлини қўллаш камдан-кам ҳолларда натижа беради. Чунки унинг артикуляцияси мураккаброқдир.Бу товушни талаффузини йўлга қўйишдан олдин тайёрлов машқларини Ўтказиш фойдалидир. Буларга лабларни чЎччайтириш, ёйиш, чузиш каби машқлар киради. Тил билан қуйидаги гимнастика Ўтказилади: тилни кенг ёйиб курсатиш, курак шаклига келтириш, уни чайнаш, тилнинг энг кенг қисмида қоғозчани пуфлаб ташлаш, тилни кенг қилиб курсатиш. Шу машқлар орқали бола ҳаво оқимини тилнинг ён томонларидан чиқаришга Ўрганади, тилни керакли ҳолатда ушлай олади. «Л» ТОВУШИ ТАЛАФФУЗИНИ ЙЎЛГА КЎЙИШ

Логопад ойнага қараб туриб логопеднинг курсатганини тақлид йўли билан бажаради. Бунда логопед тилни кенг ёйиб тишлар орасига қўяди. Шу ҳолатда болага а ёки рус тилидаги ы унлилари айттирилади. Бунда логопед ҳаракатларни яхшилаб тушунтириб беради. Шу ҳолатда айтилган а ёки ы товуши Л товушига ў хшаб кетади. Лекин логопед буни болага айтиши керак эмас, чунки бола олдин нотўғри талаффуз этиб юрган л товушига ў тиб кетади. Агар бола юқорида айтиб Ўтилганларни бажара олмаса шу машқларда қийналса, ҳаво оқимини тилнинг ён томонларидан чиқара олмаса, оғиз бўшлиғини керакли шаклга келтира олмаса, бола билан қуйидаги тайёрлов машқлари Ўтказилади. Логопад кенг ёйилган тилини тишлаб, лунжларини бўрттириб туриб пуфлаши керак. Бола пуфлашни Ўргангандан сунг худди шу машқни овоз чиқариб туриб бажаради. Натижада шовқин аралаш Л товуши ҳосил бўлади.СЎнгра л товуши бўғин ва сузлардаги талаффузи автоматлаштирилади. Автоматизациялаштириш давомида шовқинсиз Л товуши ҳосил бўлишига аста-секин эришилади.Бу ишни "ал" каби ёпиқ бўғинлар талаффузини машқ қилишдан бошлаш мақсадга мувофиқдир.Бундай бўғинлар талаффузи ў злаштирилгандан с ў нг "ал-а" сунгра "ла" бўғинлари устида иш олиб борилади. Кейинги босқичларда (Али) с ў зидаги «и» товуши, «о» ва « ў »лардан тузилган бўғинлар устида иш олиб борилади. Масалан, ала, али, ало, алу, ла, лу, ли вужудга келтирилади. Л товушини тўғри талаффуз этишга ў ргатишда болани ҳаво оқимини ён томонлардан чиқара билишига Ўргатиш жуда қийин бўлади. Айниқса л товушини Н товуши билан алмаштирилишини енгиш қийин. Логопед махсус

зонд ёки шпатель билан тилнинг ён қисмларини босиб туриб, тил учини юқори тишларга текказиб туради. Бу ҳолда ҳаво оқими тилнинг ён қисми билан юқори жағ тишлари ў ртасида ҳосил бўладиган йўлдан ў тади. Зонд Ўрнига қалам ёки пластмассадан тайёрланган таёқчани қўллаш мумкин.Агар «л товуши «в» билан алмаштирилса, логопед пастки лабни зонд, шпатель ёки бармоғи билан туширади. Шундай усул билан параламбдацизм тузатилади. Л товуши ў збек тилидаги «в» товушининг тусини қўшиб туриб талаффуз этилиши ҳам мумкин…масалан; лампа-вампа. Бу камчиликни ҳам лабларнинг чЎчайишига йўл қўймасдан…уларни керакли холатга келтиришйўли билан тузатиш мумкин. Бурун ламбдацизмида ҳаво оқимини оғиз бўшлиғидан, тилнинг ён томонларидан чиқаришга Ўргатиш керак. ТИЛ ОРКА К, Г, Х ТОВУШЛАРИ ТАЛАФФУЗИДАГИ КАМЧИЛИКЛАР. К товушининг нотўғри талаффуз этилиши – каппацизм ва ц ни бошқа товуш билан алмаштирилиши паракаппацизм дейилади. Г товуши талаффузидаги камчилик гаммацизм ва парагаммацизм, Х товуши талаффузидаги камчилик эса хитизм ва парахитизм дейилади. Уларни қуйидаги турлари амалда к ў проқ учрайди. 1. К – Т (кино-тино, китоб-титоб,курк-турка,калит-талит) 2. Г – Д (гилос-дилос, гилам-дилам, йигирма-йидирма)

3. Х – К ёки Х – С (хат-кат, хат-сат) Тил орқа товушларида лаблар ҳолати кейин сузда қандай унли товуш келишига боғлиқ. Тил учи одатда пастки тишлар орқасида бўлади. Тилни Ўрта қисми баланд кутарилиб, г, к товушларида қаттиқ танглайга тегиб туради. Х товушида эса тор оралиқ ҳосил қилади. Г, К товушида кучли ҳаво оқими тилнинг ў рта қисми ва танглай орасидан портлаб, Х товушида эса сирғалиб чиқади. Тил орқа товушлари талаффузида юмшоқ танглай кутарилиб туради. К – Х товушларида овоз бойламлари жипслашмай, тебранмай туради. Г товушида эса овоз бойламлари жипслашиб тебранади. К товушини тўгри талаффуз этишга Ўргатиш учун : болага та бўғинини кетма-кет айттирилади (та-та-та). Шу захоти тил Ўртасини шпатель билан босиб, орқа сурилса, кя-кя-кя каби товушлар, тил Ўртаси янада орқароққа сурилганида эса ка-ка-ка каби товушлар ҳосил бўлади.Бола к товушини олдин шпатель ёрдамида, кейин эса мустақил равишда талаффуз этишга аста-секин Ўрганади. Шундан кейин к товуши талаффузини аввал бўғинларда, с ў нгра с ў з ва гапларда мустаҳкамлаш мумкин. Г – Х товушлари талаффузини ҳам худди шу усул билан ў ргатиш мумкин. Аммо г товушини д-дан, яъни да-да-да, х – товушини эса с товушидан, яъни са-са кабилардан ў ргатилади. ЙОТАЦИЗМ Нутқда й товуши талаффуз этилмаслиги, нотўғри талаффуз этилиши йотацизм дейилади. Уни бошқа товушлар билан алмаштириб талаффуз этиш парайотацизмдир. Й товуши камчилиги ль товуши билан алмаштирилиши мумкин.. Масалан, йа-ля, суяк-суляк, ямоқ-лямоқ, янги-лянги ёки ёмғир- лёмғир, қуён-қулён, йе-л-елка, йер-лер; й товуши умуман талаффуз этилмаслиги ҳоллари ҳам учраб туради. Шунингдек Й товуши Ўрнига И товуши талаффуз этиладиган ҳоллари ҳам бўлиши мумкин. Масалан, лой-ло,

бой-бои, бой-боль, лой-лои. Й товуши тўғри талаффуз этилганида тилнинг олдинги қисми одатда пастки тишларга тегиб туради, тилнинг Ўрта қисми қаттиқ эгилган бўлиб, танглай билан ҳаво учун тор йўлак(оралиқ) ҳосил қилади. Й товуши талаффуз этилаётган пайтда овоз бойламлари жипслашиб, тебраниб туради. Юмшоқ танглай ҳавони оғиз бўшлиғидан ў тишга йўл очиб, к ў тарилади. ҳ аво оқими тил ва танглай ў ртасидаги йўлакчадан ў тиб, й товушини ҳосил қилади. Й товушини турли хил методлар ёрдамида тўғри талаффуз этишга ў ргатиш мумкин. Товуш талаффузини эшитиб туриб, кейин шунга тақлид қилиш йўли билан ў рганиш. Бунда болага ойна оркали товушнинг тўғри артикуляцияси тушунтирилади. Нутқ камчиликлари, айрим товушлар талаффузидаги етишмовчиликлар юқорида келтириб Ўтилганларнинг узи билан тугамайди. Бошқа товушлар, бўғинлар, ҳаттоки сузлар талаффузидаги одат бўлиб қолган бошқа камчиликлар ҳам учраб туради.Биз шуларнинг, назаримизда муҳим бўлиб куринган хиллари устидагина қисқача тўхталиб Ўтдик. Асосий вазифа нутқ камчиликларини вақтида пайқаб олиб, шундай камчиликларни боғча ёки қуйи синфлар шароитларида бартараф этиш чораларини куриш, ота-она, тарбиячилар ва бошланғич синф Ўқитувчилари уз имкониятлари билан уларни бартараф этолмайдиган ҳолларда эса логопад болаларни тегишли муассасаларга – психоневролог ва логопедларга вақтида юбориб, даволатишдир.

АДАБИЁТ 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов. узбек тили. Т., 1966 2. Т.Б.Филичёва и др. Основы логопедии. М., Просвещение, 1989. 3. Р.Шомахмудова, Л.Р.Муминова. Боғча ва кичик мактаб ёшидаги болалар талаффузидаги нуқсонларни тузатиш. Т., Ўқитувчи, 1981 4 .М.Фомичёва, К.Шодиева. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни тўғри талаффузга Ўргатиш.Т.,Ўқитувчи, 1984 5. М.Ф.Фомичёва. Воспитание у детей правильного произношения. М., 1981 6. Г.Каше. Исправление недостатков речи у дошкольников. М., 1972 7. Логопедия . Под ред.Л.С.Волковой М., Просвещение, 1989 8 Л.Р.Муминова, М.Ю.Аюпова ва бошқалар. Логопедия.Т., Ўқитувчи, 1993

O'xshashlar

Оилавий низолар ва уларни бартараф этиш йуллари

Ринолалия ва уни бартараф этиш йўллари ринолалия нуксонининг таърифи

Психологиянинг замонавий методлари ва уларни амалиётга тадбик этиш

Оғир нуткий нуксонли болалар

Суз ва жумла тузилиши камчиликлари