Оғир нуткий нуксонли болалар - Psixologiya - Referatlar

Оғир нуткий нуксонли болалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.5 KB

Ko'chirib olish

О ғ ир нуткий нуксонли болалар Режа 1 Логопедия фани ва унинг вазифалари. 4 . Нуткнинг анатомо-физиологик ва психолингвистик таърифи 3. Со ғ лом болаларда нутк ривожланиши 2. Нутк нуксонлари ўакида тушунча

Дефектология фани ривожланиб бориб, айрим соҳалари мустақил фан сифатида ажралиб чиқди. Шу фанлар жумласига логопедия ҳам киради. Логопедия (логос – суз, падео – тарбиялаш, Ўргатиш деган маънони англатади) – педагогик фанлардан бири бўлиб, нутқ камчиликлари ва уларнинг сабабларини Ўрганиш, шунингдек, буларнинг олдини олиш, борларини бартараф этиш учун махсус таълим-тарбия воситалари ва методларини ишлаб чиқиш, амалиётга тадбиқ этиш масалалари билан шуғулланади. Логопедия фани мавзу баҳси, нутқ камчилиги бор кишилар билан олиб бориладиган таълим-тарбия жараёни. Нутқ камчилиги бор киши эса логопедия фанининг Ўрганиш мавзуси ҳисобланади. Ўозирги замон логопедиясига мактабгача ёшдаги болалар логопедияси, Ўсмирлар ҳамда катталар логопедияси, мактаб ёшдаги болалар логопедияси киради. Логопедия фанининг вазифалари қуйидагилардан иборат: 1.Турли ҳил нутқ камчиликлари бор кишиларнинг нутқ фаолияти онтогенезини Ўрганиш. 2. Нутқ камчиликларининг сабаблари ва симптоматикаси, уларнинг турлари, келиб чиқиш механизмларини Ўрганиш, даражасини аниқлаш. 3. Нутқ камчиликларини киши фаолияти, шахсияти, ҳулқ-атвори, руҳий ривожланишига таъсирини Ўрганиш. 4. Эшитиш, куриш, интеллектуал ва бошқа камчиликларга эга бўлган аномал болалар нутқий фаолиятининг аҳволи, етишмовчиликларни Ўрганиш, аниқлаш. 5. Нутқ камчиликларини аниқлаш йўллари, усулларини ишлаб чиқиш ва амалиётга тадбиқ этиш. 6. Нутқ камчиликларини системага солиш, таснифлаш…тизимга келтириш.

7. Нутқ камчиликларининг олдини олиш, бартараф этиш принциплари ва усулларини, ташкилий шаклларини белгилаш, ишлаб чиқиш, такомиллаштириш. 8. Логопедик ишни ташкил этиш масалаларини ишлаб чиқиш. Логопедия фани анатомия, физиология, нейрофизиология, отолорингология, невропатология, психопатология, педиатрия, лингвистик фанлар, психолингвистика, психология ва педагогика фанлар билан боғлиқ, шулар асосида ривожланади. Логопедия дефектология фани каби, нерв системасининг тузилиши, ривожланиши фаолияти ҳақидаги назарияга асосланган. Табиий фанларни билмай туриб, нутқ камчиликларини келиб чиқиш сабаблари, механизми, бола психикасига таъсирни аниқлаб бўлмайди. Логопед нутқ камчиликларининг неврологик асосларини яхши билиши керак. Бу билимлар нутқ камчиликларини бартараф этиш, уларни олдини олиш, болани тўғри тарбиялаш, унга билим бериш йўллари ва усулларини тўғри танлашда логопедга ёрдам беради. Тиббий фанлар ҳақидаги билимлар тўғри логопедик хулоса чиқариш, нутқ камчиликларини уларга Ўхшаш бошқа аномалиялардан ажратиш, аномал болаларни тегишли муассасаларга тўғри саралаш имконини беради. Логопед уз олдига қўйган мақсад – вазифани ҳал этишда тилшунослик, лингвистик фанларга, психология ва педагогикага суяниб иш куради. Тилшунослик фани кишиларнинг энг муҳим алоқа қуроли бўлган нутқни ижтимоий ҳодиса деб билади. Нутқнинг асосий таркибий қисмлари: товуш, суз, суз бирикмаси ва гап бир бутун тизимни ташкил этиб, фикрни оғзаки ёки ёзма равишда ифодалаш учун ҳизмат қилади. Хар бир логопед тилшуносликнинг илмий-назарий асосларини, фонетика ва грамматикани, луғат ва стилистикани, орфография ва пунктуацияни мукаммал билиш билан

бирга, ифодали Ўқий олиш ва тўғри сузлай олиш қобилиятига ҳам эга бўлиши керак. Табиийки, логопеднинг узи имлони яхши билмай туриб, Ўқувчиларга ҳеч қачон савод малакасини сингдира олмайди, логопед учун оғзаки ва ёзма нутқ қобилияти амалий жиҳатдан жуда муҳимдир: логопед суз воситасида фан хулосаларини изоҳлабгина қолмасдан, айни вақтда нутқида камчилиги бўлган болани тарбиялайди, тарбияланувчилар йўлини ёритади ҳам. Логопедия махсус педагогика – дефектология фанининг бир соҳасидир. Логопед ҳам бошқа фан Ўқитувчилари каби, таълим ва тарбия шаклларининг моҳиятини, мақсад ва мазмунини, усул ҳамда воситаларини, принципларини яхши эгаллаб, уларни амалда қўллай олиши керак. Логопед болаларнинг психологик қобилиятларини ҳисобга олиши керак. Болаларни уз кучига ишонтириши, машғулотларга ҳавасини уйғота билиши, материал баёни вақтида уларнинг дикқатини тўла жалб қила олиш, материални эсда сақлаб қолиш йўлларини (машқ, кургазмали қуроллардан фойдаланиш, мустақил иш, суҳбат, грамматик Ўйин каби воситаларни) қўлланиши Ўқитиш самарадорлигини янада оширади. Инсон идрокининг мазмуни, фикри, нутқи орқали шаклланади. Болалар логопед тушунтирган материалларни эшитиб, ёзганларини куриб, кузатиб, мушоҳада йўли билан узлари фикр юритадилар ва берилаётган билим-малакаларни мустаҳкамлаб узлаштириб борадилар. Моддий дунёдаги нарса ва ҳодисалар онгимизда акс этиб, буларнинг инъикоси суз шаклида ифодаланади, тил ҳодисалари воситасида намоён бўлади. Инсон узи курган ва таъсирланган буюм ёки воқеаларни суз ёрдамида номлаб, уларнинг мазмуни ҳақидаги таассуротларни образлар, фикрлар, тушунчалар, тасаввурлар куринишида англаш, ифодалаш имкониятига эга бўлади. Хар қандай ҳодисанинг мияда акс этиши ва онгда мустаҳкам Ўрнашиб қолишида нутқ етакчи восита ҳисоблаади. Модомики шундай экан, нутқ алоқа боғлаш жараёнида тафаккур кураги бўлиб хизмат қилади.Шу билан бирга алоқа жараёнида нутқ – ифодалаш, бирор нарсани

билдириш,англатиш ва таъсир курсатиш воситаси бўлиб хизмат қилади. Фикрлаш қобилияти нутқ негизида пайдо бўлади. Нутқ киши тафаккурининг ривожланиш даражасини ҳам белгилаб беради. Нутқдаги камчилик боланинг тафаккури, хотираси, диққати ва бошқа руҳий жараёнларнинг ривожланишига салбий таъсир курсатади.Оғир нутқий камчилиги бўлган болаларда интеллектуал камчиликлар бўлиши,юзага келиши мумкин ва аксинча, масалан, олигофрен болалар нутқида бир қатор нутқий камчиликлар кузатилади. Логопедик амалиётда нуқсонларнинг бирламчи ва иккиламчи эканлигини аниқлаш ниҳоятда муҳим. Логопед ҳар бир боланинг руҳий ривожланишини чуқур Ўрганиб нутқ камчилиги туфайли руҳиятида пайдо бўлган иккиламчи асоратларни ажрата билиши керак. Агар ақл идрок ривожи нутқий камчилик туфайли орқада қолган бўлса, бундай бола нутқида камчилиги бўлган болалар учун махсус ташкил этилган мактабгача ёшдаги болалар боғчасига юборилиши керак. Билиш фаолиятининг турғун бузулиши натижасида бола нутқи ривожланмаган бўлса, бу болани олигофрен болалар учун ташкил этилган мактабгача ёшдаги махсус болалар боғчасига юбориш талаб этилади. Маълумки, нутқ мураккаб функционал системани уз ичига олувчи жараёндир. Бу системанинг ҳар бир таркибий қисми бошқа қисмлари билан маҳкам боғланган. Р.Е.Левина ва шогирдлари Л.С.Виготскийнинг нутқ ва тафаккур ҳақидаги маълумотига асосланиб туриб, нутқни уч таркибий қисмга бўлиб: фонетико-фонематик, лексик ва грамматик нутққа ажратиб Ўрганишни тавсия этади. Ана шу уччала қисм кишининг яхлит нутқ системасини ташкил. Нутқида камчилиги бўлмаган ва камчилиги бўлган болаларда нутқ системаси ҳар хил даражада ривожланади. Нутқ системасининг фонетико-фонематик қисми товушлар талаффузи, овоз, нутқ маъроми, суръати, ровонлигидан, шунингдек идрок қобилиятидан ташкил топади. Лексик ва грамматик қисмлари тилнинг луғат бойлиги ва грамматик қурилишини уз ичига олади. Нутқ системасида лексик қисм етакчи Ўринни эгаллайди. Бола нутқида сузлар сони кам, яъни нутқнинг лексик қисми

ривожланмаган бўлса, фонетико-фонематик, грамматик қисмларида ҳам, маълум камчиликлар юзага келади, бутун нутқ системасида етишмовчиликлар кузатилади. Фонетико-фонематик қисмдаги камчиликлар, масалан товушларни нотўғри талаффуз этиш туфайли сузлар лексиканинг узгариши, нутқнинг грамматик тузумига таъсир этади. Системалилик принципи нутқ камчиликларини аниқлаш, бартараф этиш, олдини олиш йўллари, усулларни тўғри белгилашга ёрдам беради. Логопедия фани барча ишларни комплекс ёндошиш асосида ташкил этишни тавсия қилади. Комплекс ёндошиш - болага ҳар томонлама таъсир курсатишини кузлаб таълим-тарбия жараёнида ҳам педагогик, ҳам психологик, ҳам медицина методларини ишлатишдир. Ривожланиш принципи нутқ камчилигининг келиб чиқиш йўлини, унинг ривожланишини таҳлил қилишни кузда тутади. Бунда камчиликнинг келиб чиқиш сабабаларини ривожланиш жараёнида қандай узгаришлар натижаси эканлигини курсатиш – асосий вазифадир. Нутқдаги асосий функцияларнинг бузилиши киши фаолиятига албатта салбий таъсир курсатади, унинг фаоллигини пасайтиради, оғир руҳий кечинмалар келиб чиқишига сабаб бўлади. Масалан, айрим сузларнинг нотўғри талаффуз этилиши кишини ноқулай вазиятга солиб қўйиши билан бирга, уни атрофдагилар билан муомала қилишида қийнаб қўяди, у гапирганда уз фикрини тўла англата олмайди. Нутқ камчиликларининг оғир турлари (алалия, ринолалия, тутилиб гапирш ва бошқалар) мактаб дастурини узлаштиришга, кейинчалик, касб танлашга, баъзан, умуман Ўқишга тўсқинлик қилади, билиш фаолияти ривожланишини сусайтиради, баъзиларида интеллектуал етишмовчиликлар юзага келишига сабаб бўлади. Шу нуқтаи назарда, нутқдаги камчиликларни бошқа руҳий жараёнлар билан боғланган ҳолда Ўрганиш принципига амал қилиш ниҳоятда зарур.

Нутқ камчиликлари куп ҳолларда биологик ва ижтимоий омилларнинг биргалашиб таъсир Ўтказиши натижасида пайдо бўлади. Логопедик ишнинг самародорлиги нутқ камчиликлари келиб чиқиш сабаблари, механизмлари, турларини тўғри аниқлашга боғлиқдир. Бу Ўринда онтогенетик, этиопатогенетик принципларни аҳамияти катта. Нутқ камчиликларини Ўрганиш, аниқлаш, уларни бартараф этишда логопед барча дидактик принципларга таянган ҳолда иш тутади. Логопедик ишни ташкил этишда, ҳар қайси болага хос хусусиятларни ҳисобга олиш, билим, куникма ва малакаларни пухта узлаштириш, таълимнинг Ўқувчиларга хос бўлиши, таълим ва тарбиянинг бирлиги принципига амал қилиш, онглилик, активлик ва мустақиллик каби принципларнинг аҳамияти айниқса катта. Нутқ нуқсони логопедия фанида муайян тилнинг меъёрларидан четга чиқиш деб таърифланади. О.В.Правдина узининг «Логопедия» китобида логопедик нутқ нуқсонларини қуйидагича характерлаган: 1. Нутқ нуқсони уз-узидан барҳам топмайди, балки вақт Ўтган сари янада мустаҳкамланиб, зЎрайиб боради. 2. Нутқ нуқсони гапирувчининг ёшига мос келмайди. 3. Нутқий нуқсонлари бўлган кишилар логопедик ёрдамга муҳтож бўлади. 4.Оғир нутқ нуқсони кишининг нафақат нутқига, балки умумий ривожланишига ҳам салбий таъсир курсатади. Юқоридаги курсатилган нутқ нуқсонлари уз хусусиятлари жиҳатидан болаларда ва катта ёшдаги кишиларда баъзан вақтинча учраб турадиган нутқий камчиликлардан фарқ қилади. Ёш болаларда, кейинчалик узидан-узи тўғриланиб, барҳам топиб кетади. Катталарда эса бундай ҳодисалар асосан чарчаш, ҳаяжонланиш, асабийлашиш натижасида учраб туради. Улар купинча уз хатоларини сезиб, буларни тузатишга ҳаракат қиладилар. Гоҳо

эса сезмасликлари ҳам мумкин. Лекин вақти билан бундай хатолар ҳам уз- узидан тўғриланиб кетади. Нутқий нуқсонлар ажнабийларда, бошқа миллатли кишиларда ҳам кузатилиши мумкин. Улар тилни Ўрганиб борганлари сари, нутқдаги камчиликлар барҳам топиб бораверади. Нутқ камчиликлари келиб чиқиш сабабларига кура логопедия фанида органик ва функционал хилларга бўлинади. Органик нутқ нуқсонлари нутқий анализаторнинг тузилишидаги камчиликларга алоқадор бўлиб, бу анализаторнинг қайси бўлимида шикастланганига қараб марказий ёки периферик турларга бўлинади. Функционал нутқ нуқсонларида анализатор тузилишида узгаришлар кузатилмайди. Нотўғри тарбия ота-она, тарбиячи ёки Ўқитувчи нутқидаги камчиликларга тақлид этиш натижасида ёки ноЎрин рефлексларнинг мустаҳкамланиб қолиши функционал нутқ нуқсонларига сабаб буЎлиши мумкин. Функционал нуқсонлар нерв жараёнлари Ўртасидаги мувозанатнинг бузилиши, анализатор фаолиятидаги бошқа камчиликлардан келиб чиқиши ҳам мумкин. Нутқ анализатори қайси бўлимининг узгариб қолганига қараб функционал нутқ нуқсонлари ҳам марказий ёки периферик характерда бўлади. Логопедия фани сурдопедагогика ва тифлопедагогикалар ичидан ажралиб, XIX асрнинг иккинчи ярмида тиббий фанларнинг алоҳида бир оқими бўлиб вужудга келди. Нутқ нуқсонларини асосан шифокорлар тузатишар эди, бироқ «даволаш» ишлари яхши натижа бермас эди. Нутқий камчиликларнинг айрим белгилари нуқсон сифатида Ўрганилар эди. Нутқ компонентлари, нутқнинг системали тузилиши ҳақидаги маълумотлар Ўша даврларда ҳали бўлмаганлиги туфайли, нутқ камчиликларини Ўрганиш, аниқлаш, бартараф этиш усуллари ҳам нотўғри белгиланган.Асосан механик машқлардан фойдаланилар эди. Ўозирги кунда логопедия фани педагогик ва психологик, тиббий, лингвистик фанлар асосида, шуларга таянган ҳолда ривожланиб бормоқда.

Бир қатор тиббий фанларни чуқур Ўрганган махсус мутахассис педагог (логопед) тўғри нутқни тарбиялайди. Шфокор эса логопед болага анамнез тузади, унинг диагнозини аниқлайди, керак бўлса дорилар билан даволашни тавсия этади. Логопедик амалиётда… эшитиш органларидаги камчиликлар психикасига таъсир этган болалар куп учраб туради. Бундай болаларни энг аввало отолоринголог текшириб, уларга тиббий хулоса чиқармоғи лозим. Шундагина логопед бундай логопадлар билан ишни тўғри олиб бориши мумкин. Маълумки, чақалоқ туғилган заҳоти чинқириб йиғлашга тушади.Чақалоқнинг йиғлаши очликка, оғриққа, совуққа, узини безовта қилаётган бошқа таъсиротларга бўлган акс таъсирдир. Лекин бунинг чақалоқ Ўсиши учун ижобий аҳамияти ҳам бор: чинқириб йиғлаш туфайли чақалоқнинг нафас ва нутқ аппарати Ўсади, мустаҳкамланади.Умуман, ёш боланинг чинқириб йиғлаши кейинчалик нутқнинг Ўсиши учун зарур шароитларнинг биридир. Чақалоқ икки ё уч ойлик бўлганида чинқириб йиғлашдан ташқари “агу”, “а”, “у” каби товуш бирикмаларини чиқара бошлайди, айрим товушлар чиқариши унинг нутқ аппаратини Ўстиради, мустаҳкамлайди, шунингдек унда бир қанча янги товушлар ҳосил бўлишига ёрдам беради. Бола 3 –4 ойлик бўлганда тили чиқа бошлайди. Унда айрим товушлар пайдо бўлади. ГЎдакнинг тил чиқаришида бошқа одамлар нутқининг таъсири сезила бошлайди. ГЎдак теварак-атрофдаги кишиларнинг нутқини эшитиб, нутқ брикмаларига узи англамаган ҳолда тақлид қила бошлайди. Кар-соқов (гунг) болаларда қичқириш ва гувраш бўлади, лекин нутқ фақат соғлом болалардагина одатдагича ривожланиб боради. Болаларнинг тил чиқара бошлаши нутқнинг Ўсиш жараёнида тайёргарлик ролини Ўйнайди: тил

чиқараётган даврда турли товушлар ва буларнинг бирикмалари ҳосил бўлади, нутқ аппарати ривожланиб, мустаҳкамланиб боради. Болалар 7-8 ойлик бўлганида уларнинг бошқалардан эшитган сузлари билан шу сузларда ифодаланган маъно Ўртасида дастлабки боғланишлар ҳам ҳосил бўлади. Болалар узларига айтилган сузга жавобан ҳаракат қиладиган бўлиб қолади. Масалан: “ая” сузини айтганимизда бола бошини онаси томонга буради. Бу пассив нутқни эгаллашнинг бошланишидир. Кейинроқ бола 9-10 ойлик бўлганида, товушлар бирикмасини тақлид йўли билан талаффуз этади, лекин шу товуш бирикмаларининг талаффузда бўлиши актив нутқ бошланғичи борлигини куриш мумкин. Хуллас, болаларнинг туғилиш пайтидан то бир ёшга тўлгунча товушлар чиқариб, товуш бирикмаларини талаффуз қилиб туриши, нутқ аппаратининг фаолиятига тайёргарлик даври бўлиб ҳисобланади. Бола товушларини бирга қўшиб, нарсаларнинг номини ва уз фикрларини ифодалашга киришган пайтидан бошлаб, у нутқни эгаллай бошлайди. Тарбиянинг белгиловчи таъсири остида тафаккур Ўсиб бориб, у билан чамбарчас боғланган ҳолда онгли нутқ ҳамда умумлаштириб фикрлаш, абстракциялаш қобилияти пайдо бўлиб боради. НУТКНИНГ ФОНЕТИК ЖИ Ҳ АТДАН ЎСИШИ Бола тилга кира бошлаган дастлабки пайтларда нутқ товушларини мукаммал айта олмайди. Болалар баъзи сузларни нотўғри талаффуз қиладилар. Масалан, товушларни бузиб, бирининг Ўрнига бошқасини қўйиб талаффуз қиладилар (парта-пайта, қанд-анд, оёқ-олоқ). КЎпинча сузлардаги айрим товушларни ва хатто бутун-бутун бўғинларни тушириб қолдирадилар, товушларнинг Ўрнини алмаштириб юборадилар. Масалан, бер дейиш Ўрнига бе, олиб кел Ўрнига абе, ҳолва Ўрнига ҳавла, сариёғ Ўрнига сайроғ дейдилар. Энди тиши чиқиб келаётган

болалар нутқининг фонетик жиҳатдан тўлиқ бўлмаслигини сабаби шуки, бундай болаларда нутқ (артикуляция) аппарати етарли Ўсмаган, етилмаган бўлади. Айни вақтда олий нерв фаолиятининг номукаммаллиги ҳам бунга сабаб бўлади.Бундан ташқари айрим сузлардаги товушларни бир-биридан ажратиб етарлича фарқ қила олмайди, умумлаштириш ва суз таркибига киритишни билмайди. Лекин бола Ўсиб-униб борган сайин луғатдаги сузлар сони тез купая бошлайди.Масалан, икки яшар болаларнинг луғатидаги суз бойлиги 250-400 га етади. 7 ёшга тўлган болалар луғатида сузлар сони 3000- 3500 га боради. Шу билан бирга тенгдош болаларда суз бойлигининг оз ёки куп бўлиши асосан шу бола тарбияланадиган муҳитга, шунингдек, боланинг вояга етиб боришидаги узига хос хусусиятларига боғлиқдир. Болалар луғатидаги суз сони купайиб борган сари бир томондан, улар нутқнинг лексик жиҳати ҳам Ўсиб борсада, иккинчи томондан, болаларнинг сузлар маъносини тушуниш лаёқати, умумлаштирилган ҳолда идрок эта олиш қобилияти кенгайиб боради. БОЛАЛАР НУТКИ ГРАММАТИК ТУЗИЛИШИНИНГ ЎСИШИ Тилга кира бошлаган бола уз нутқида дастлаб бош келишикда келадиган баъзи феълларни ишлатади. Болаларнинг дастлабки гаплари бир суздан иборат бўлади.Бу гап уларда бир неча маънога эга бўлиши мумкин. Масалан, бола “копток” дер экан, бунда “коптокни менга бер”, “ана копток” деган ва бошқа маъноларни ифодалаши мумкин. Лекин бола бир ярим ёшга тўлгандан кейин, айниқса 3 ёшга қадам қўйганда она тилисининг грамматик тузилишини тезда эгаллай бошлайди. Бола “оз” ва “куп” тушунчасини жуда эрта фарқ қила бошлайди, 2 ёшга яқинлашганда “катта” ва “кичик” тушунчасини ҳам фарқ қила бошлайди. Аммо қаратқич келишиги Ўрнига тушум келишиги қўшимчасини ишлатади (бизани уйимиз). Болалар бу ёшда феълларни шахс ва замон эътибори билан ҳам бирмунча тўғри ишлатадиган бўлиб қоладилар. Болалар буйруқ феълини анча тез ва барвақт узлаштириб оладилар.

Бола икки ёшга тўлганида содда гапларни тўғри тузиб гапиришни Ўрганади. Энди бола узи турган вазиятдан ташқаридаги нарсалар, шу пайтдаги бирон иш ҳаракат билан билвосита боғланган нарсалар ҳақида ҳам гапира бошлайди, яъни узи бевосита куриб турмаган нарсалар тўғрисида гапира бошлайдики, бу хилдаги нутқ тасаввурларга асосланиб фикр қилишнинг ифодасидир. Икки ярим ёшдан беш ёшгача бўлган болаларда аксари узича суз ясаш ҳодисаси курилади, масалан, бу ёшдаги болалар узлари билган сузларнинг шаклларига Ўхшатиб суз туза бошлайдилар: нон-нанна, ош- ашша ва ҳоказо. Мактабгача тарбия ёшдаги болаларнинг катталардан эшитган сузларнигина такрорлаб қолмасдан, балки шу тариқа узларича суз ясаш грамматик шаклларини ҳам эгаллай бошлаганини курсатувчи белгидир. Бола етти ёшга тўлганида оғзаки нутқнинг грамматикасини амалий йўл билан эгаллаб олади дейиш мумкин. Бу эса кейинчалик савод чиқариш ва тил грамматикасини Ўрганишга имкон беради. МАКТАБДАГИ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА НУТКНИНГ ЎСИШИ Мактабда Ўқиётган бола уз нутқини грамматика қоидаларига мувофиқ суратда, онгли равишда тузишни Ўрганади. Грамматикани Ўқиб Ўрганиш жараёнида бола нутқининг фонетик жиҳати қарор топиб, нутқнинг морфологик жиҳати тўғриланиб боради, синтаксис тузилиши анча такомиллашади. Мактабда Ўқитилаётган ҳамма фанларни Ўрганиш ва шу фанлар билан шуғулланиш жараёнида Ўқувчи нутқининг луғат бойлиги купаяди, сузларнинг мазмуни чуқурлашади ва кенгаяди, ҳар қайси сузнинг, ҳар қайси атаманинг маъноси аниқ, равшан бўлиб боради. Таълим жараёнида Ўқувчи ёзма нутқини тўғри тушунишни Ўрганиб олади: уз фикрларини ёзма нутқ билан ҳам баён қилиш ва бошқаларга тушунтиришни Ўрганади.

Ёзма нутқни эгаллаш оғзаки нутқни ва айниқса монолог нутқни тўғри ва кенгроқ қилиб тузишга ёрдам беради. Ўқувчи овоз чиқариб Ўқиш, матнни айнан ёки уз сузлари билан такрорлаш йўли билан узининг артикуляция аппаратини машқ қилдиради, уз нутқини қай даражада тўғрилигини, шу билан бирга узи узлаштирган билимларини тўғри ва мустаҳкамлигини ҳам назорат қилиб боради. Инсоннинг энг муҳим фазилатларидан бири унинг сузлаш қобилиятига эга бўлиб, нутқ воситасида узаро алоқа боғлай олиши, фикрлай билишидир. Турли товушларнинг маълум тартибда биргалашиб, пайваста бўлиб қўшилишидан юзага келадиган маъноли нутқ муайян организмларнинг фаолияти натижасида пайдо бўлади. Нутқ ҳосил бўлишида иштирок этадиган органларнинг жами нутқ аппарати дейилади. Нутқ аппарати марказий ва периферик бўлимлардан иборат. Нутқ аппаратининг марказий бўлимига бош мия пЎстлоғи, пЎстлоқдаги марказлар ости ва Ўтказувчи нервлар киради. Одам мия пЎстлоғининг маълум қисми (мия чап ярим пешона қисмининг пастки томондаги пуштларнинг орқа қисми) шикастланса, беморда нутқ артикуляцияси, яъни нутқ талаффузи бузилиб қолишини бундан юз йил аввал 1861 йилда Брока кашф этган. Брока бундай миянинг ана шу қисми “суз образларининг мотор, яъни ҳаракатлантирувчи марказидир”, деб хулоса чиқарган эди. Сузлар талаффузининг марказлари миянинг худди шу қисмида жойлашгандир. Бирмунча вақт Ўтгандан кейин (1874 йилда) К.Вернике мия чап ярим шари тепа қисмидаги пуштларнинг орқа қисми шикастланганда нутқни тушуниш қобилияти йўқолиб қолишини аниқлади ва мия пЎстлоғининг ана шу қисмида “сузларнинг сенсор образлари” жойлашган деган хулосага келди.Бундай тадқиқотлар одамнинг нутқ билан боғланган ҳамма функцияларини психологик ва физиологик жиҳатдан Ўрганишга алоқадор бир қанча текшириш ишларини бошлаб берди. Шу ишлар натижасида нутқ билан боғлиқ бўлган барча

психофункциялар мия пЎстлоғининг маълум қисмлари иштирокида юзага чиқиши аниқланди. Маълумки, организм атрофидаги муҳит билан доимо ва мустаҳкам узаро алоқада бўлмай туриб яшай олмайди. Организмнинг шундай ташқи таъсирларга мосланиши, атрофдаги муҳит билан мувозанатда бўлиши асаб системаси туфайли юзага чиқади. Олий даражадаги организм бўлмиш одамда ташқи муҳит билан боғланиш, алоқада бўлишнинг янги шакллари вужудга келиб, қарор топиб борган. “Ривожланиб бораётган ҳайвонот дунёсида, - деб ёзади И.П.Павлов, - одам даражасига келганда нерв фаолияти механизмларига жуда ҳам катта қўшимча қўшилади”. Бу қўшимча одамда нутқ пайдо бўлиб, иккинчи сигнал системаси юзага келиши ва ривожланиб боришидан иборат бўлади. Нутқнинг юзага келиши ва идрок қилинишида биз “сигналларнинг сигналлари” (И.П.Павлов) тарзидаги сузлардан фойдаланамиз, яъни сузларни танлаймиз ва уларнинг маъносига қараб таҳлил қиламиз, ажратамиз. Бу мураккаб жараён катта мия ярим шарларининг пЎстлоғида амалга оширилади. Болада айрим товуш ва фонемалар ҳаётининг дастлабки ойларида пайдо бўлсада, лекин улар ҳали тегишли сигналлар ролини Ўйнамайди, маълум бир тушунчани, маънони ифода қилмайди. Сузни, гапни талаффуз этиш, нарсаларнинг номини, гаплардан иборат нутқни тушуниш учун мияда шартли алоқалар қарор топиши физиологик коррелантлар пайдо бўлиши, яъни мия фаолиятининг тегишли механизмлари юзага келиши лозим.. СЎнгги 40 йил мобайнида физиологлар (П.К.Анохин, Н.А.Бернштейн) ҳамда психологлар (А.Р.Лурия, А.Н.Леонтьев, Э.Ўозиев, Д.Н.Узнадзе, АКШда Дж.Миллер ва бошқалар) олиб борган илмий-тадқиқот ишларидан маълум бўлишича, нутқ фаолиятининг физиологик асосини бундай тушуниш уни бутунлай очиб бериб, талқин қилиш учун етарли эмас.

П.К.Анохин тадқиқотларидан олинган маълумотлар нуқтаи назаридан қараганда, нутқ фаолиятининг физиологик асосини ихтисослашган функционал система ёки, аниқроқ айтганда, бир неча функционал системалардан иборат мураккаб уюшма ташкил этади, бу функционал системалардан айримлари нутқ учун ихтисослашган система бўлса, бошқалари узга фаолиятлари учун ҳам хизмат қилаверади. Функционал системаларнинг бундай уюшмалари куп томонлама ва куп даражалидир. Нутқ жараёнини таъминлашда “стимул-реакция” типидаги жуда содда физиологик механизмлар ҳам, нутқ фаолиятининг юксак шакллари, масалан, ичдан программалаштириб, нутқ воситаси билан фикр баён қилишнинг ҳар хил даражасидаги махсус механизмлари ҳам қатнашади. Маълумки нутқ ҳар хил даражадаги системалар билан аввало эшитув анализаторининг функцияси билан маҳкам боғланган. Бола сузларни, узига қаратилган нутқни эшитадиган бўлгани учун ҳам, гарчи уларнинг маъносини тушунмаса-да, унда эслаб қолиш қобилияти – аста-секин ривожланиб бориб,кейинчалик айрим сузларни осон такрорлай оладиган ва ҳатто оддий жумлаларни туза оладиган бўлиб қолади. Модомики, шундай экан, нутқ функциясининг ривожланишида эшитув анализаторининг аҳамияти катта. И.П.Павлов. Тула асарлар тўплами, III том, 2-китоб, М.Л, 1951 йил, 335 бет. Эшитув анализатори ҳақида қисқача маълумот. Эшитув анализатори ташқи, Ўрта, ички қулоқ, ички қулоқдан бошланадиган ва нерв қузғалишларини мияга Ўтказиб берувчи эшитув нерви ва бош миядаги эшитув марказларини уз ичига олади.Ташқи қулоқ- қулоқ супраси ва ташқи эшитув йўлидан иборат.Кулоқ супраси товушни тутиб олиш ва йўналишини аниқлашга хизмат қилади, ташқи эшитув йўли ингичка туклар билан қопланган каналдан иборат бўлиб, узунлиги катталарда 2,5 см га боради ва қулоқнинг ташқи чегараси бўлмиш қулоқ пардаси – ноғора парда билан туташиб туради. Кулоқ пардаси эгилувчан, эластик бўлади, шунга кура товуш тўлқинлари таъсирида тебраниб, шу

тебранишларни бузмасдан такрорлайди. Кулоқ пардаси калла суягининг чекка қисмида жойлашган Ўрта қулоқ бўшлиғининг ташқи деворини ҳосил қилади. Бу бўшлиқда эшитув суякчалари ва шу бўшлиқни бурун – ҳалқум билан туташтириб турадиган канал – Евстахио найи бор. Ўрта қулоқнинг ички деворчаси иккита дарча – овал дарча ва юмалоқ дарча билан ички қулоқдан ажралиб туради. Ўрта қулоқдаги эшитув суякчалари болғача, сандон ва узанги деб аталадиган учта суякчадан иборат. Болғачанинг дастаси қулоқ пардасига ёпишган, бошчаси ҳаракатчан бўлиб, сандонга тақалиб туради. Сандон эса узанги билан туташган. Узангининг кенг тарафи овал дарчадаги пардага ёпишган. Кулоқ пардасининг тебранишлари эшитув суякчаларига Ўтиб, уларни ҳам ҳаракатлантиради, бунинг натижасида қулоқ пардасининг ҳамма тебранишлари овал пардасига ҳам тарқалади. Овал дарча юмалоқ дарча билан биргаликда ички қулоққа туташади. Ички қулоқ (лабиринт) чекка суягининг пирамида деган қисмида жойлашган бўлиб, суяк лабиринт ва унинг ичидаги парда лабиринтдан иборат. Суяк лабиринт билан парда лабиринт деворчалари Ўртасида кичик бир камчак бўлиб, у перелимфа деган суюқлик билан тўла туради. Парда лабиринт ичида ҳам суюқ бор, буни энфолимфа дейилади. Лабиринт даҳлиз, чиғаноқ ва ярим доира каналлар деган қисмлардан иборат. Лабиринтнинг ярим доира каналлари мувозанатни сақлаш органи бўлиб ҳисобланади. Асл эшитув органи чиғаноқдир. У гажакка Ўхшаб, 2,5 марта Ўралган суяк каналдир. Унинг ичида корти органи жойлашган. Корти органи товушни сезувчи мослама бўлиб, миядан келадиган эшитув нервининг охирлари шу органда тугайди. Эшитув сезишлари қуйидагича келиб чиқади.Товуш тўлқинлари ҳаво орқали ташқи эшитув йўлига кириб, қулоқ пардасига урилганида уни тебратади.Бу тебраниш эшитув суякчаларига Ўтиб, уларни ҳам тебрантиради. Эшитув суякчаларидан узанги овал дарча пардасига тақалиб турадиган бўлганидан шу парда ҳам тебранади. Бу тебраниш перелимфага ундан эндолимфага Ўтади, эндолимфа тебранганда чиғаноқдаги корти органи

тукларни ҳам тебрантириб, шу ердаги эшитув нерви охирларини қўзғатади. Бу нервларда пайдо бўлган қўзғалиш бош мия пЎстлоғига – эшитув анализаторининг олий марказига етиб боради ва у ерда таҳлил этилиб, бизда товуш сезгисини келтириб чиқаради. Болада нутқ ривожланиб бориши, юқорида айтилгандек, эшитув анализатори функциясига, мияда бўлиб Ўтадиган таҳлил жараёнларининг такомиллашиб боришига бевосита боғлиқдир. Бола ҳаёти биринчи йилининг охирлари ва бутун иккинчи йили нутқ шаклланиб қарор топиб борадиган давридир. Бу даврда асл нутқ аппарати ривожланиб, такомиллашиб боради ва бош мия пЎстлоғидаги тегишли марказлар билан узаро алоқалар ҳосил қилади. Асл нутқ аппарати : 1) нафас аъзолари; 2) ҳиқилдоқ; 3) артикуляцион аппаратлардан ташкил топган. Нутқий товушларни ҳосил қилувчи восита Ўпкадан нафас йўллари орқали чиқиб, ҳиқилдоққа ва ундан оғиз бўшлиғи, баъзан бурун бўшлиғига Ўтадиган ҳаво оқимидир. Демак, Ўпка нутқ товушларини талаффуз этиш учун зарур бўлган ҳаво оқимининг манбаидир. Овоз ҳиқилдоқда ҳосил бўлади. Ўиқилдоқда кундаланг жойлашган эластик, юпқа товуш бойламлари мавжуд бўлиб, булар сузлаш пайтида, Ўпкадан чиқадиган ҳаво оқимининг кучи билан тебранади, шуларнинг тебранишида овоз ҳосил бўлади. Унли, сонор ва жарангли ундош товушлари овози ана шу товуш бойламларининг ҳиқилдоқ бўшлиғида тебраниши натижасидир. Жарангсиз ундошлар ҳосил бўлишида бу бойламлар тебранмайди, уларнинг орқаси очиқ туради: ораси ёпиқ бўлса ҳаво оқими уларнинг орасидан Ўтади ва овоздор: унли, сонор, жарангли ундош товушлар ҳосил бўлади. Товуш бойламларининг тебраниши натижасида ҳосил бўлган овоз кучсиз, паст, ноаниқ бўлади.Оғиз ва бурун бўшлиғи – нутқ резонатори, яъни овозни кучайтириб берадиган жойдир. Оғиз бўшлиғида жойлашган аъзоларнинг турлича ҳаракати ва ҳолати туфайли хилма-хил товушлар ҳосил бўлади. Нутқ органларининг товуш ҳосил қилиш пайтидаги ҳаракати ва

ҳолати артикуляция деган атама билан белгиланади. Оғиз бўшлиғидаги энг актив орган тилдир. Тил узининг ҳаракатчанлиги билан товуш ҳосил қилишда бошқа нутқ органларига нисбатан каттароқ вазифани бажаради. Тил, лаблар, юмшоқ танглай, кичик тил (лак-лук), товуш бойламлари актив органлар деб; тиш, қаттиқ танглай, бурун бўшлиғи – пассив органлар деб саналади. Ўиқилдоқ орқали Ўтган ҳаво оқими тил, танглай ёки икки лабнинг тўсиқлигига дуч келиб, шовқин ҳосил бўлади. Оғиз бўшлиғи пастки ҳаракати билан кенг ва тор ҳолатга Ўтиб туради. Тил билан танглайнинг нутқ товуши ҳосил қилишидаги ҳаракатини аниқ белгилаш мақсадида буларнинг ҳар бири бир неча қисмга бўлинади: тил олди, тил Ўртаси ва тил орқаси; танглай олди ёки қаттиқ танглай ва танглай орқаси ёки юмшоқ танглай. Тил оғиз бўшлиғида горизонтал ва вертикал йўналишларда ҳаракат қилади: тилнинг олдинга – милкка ва орқага қараб силжиб туриши горизонтал йўналишдаги, танглайга томон юқори кутарилиши ва ундан паст тушиши вертикал йўналишдаги ҳаракатдир. Сузлаш пайтида лаблар турлича ҳаракат қилади: чЎччаяди, пастки лаб устки лабга ё тишларга тегади ва ҳоказо. У ёки бу нутқ органининг товуш ҳосил қилишида актив қатнашган қисми артикуляция Ўрни бўлади. Масалан, тилнинг олд қисми олдинги тиш милкка тегиши ёки яқинлашиши билан “Д”, “Т”, “З”, “Ж”, “Ш” каби товушлар пайдо бўлади, демак, бундай товушларнинг артикуляция Ўрни тил олдидир. Пастки лабьнинг устки тишларга сал тегиши билан “Ф” товуши ҳосил бўлади, “Ф” ундошнинг артикуляция Ўрни лаб ва тишлардир. Артикуляция Ўрни ва усули нутқ товушларини тасвирлаш, таснифлаш, логопедик камчиликларни аниқлаш, бартараф этиш муҳимдир. Нутқ аппаратининг тузилиши ва фаолиятида турли хил камчиликлар кузатилиши мумкин. Шулардан айримларини куриб чиқамиз. ТИЛ НУКСОНЛАРИ

1. Тилнинг ниҳоятда катта бўлиши натижасида “с”, “р”, “л” ва бошқа товушлар нотўғри талаффуз этилади, масалан сирғалувчи товушлар талаффузида тиш аро сигматизм каби нуқсон кузатилиши мумкин. 2. Узун, тор тил ён сигматизмига, яъни ҳаво оқими Ўртадан Ўтиши Ўрнига тилнинг ён томонларидан Ўтиши натижасида пайдо бўладиган талаффуз камчиликларига олиб келиши мумкин. Тилнинг тор, узун бўлиши “Р”, “Т”, “Д”, “Н” каби товушларнинг нотўғри талаффуз этилишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. 3. Тил хаддан ташқари калта бўлса, уни танглай билан бирикиши натижасида пайдо бўладиган товушлар (р, с, ш, л)ни нотўғри талаффуз этилишига олиб келиши мумкин. 4. Тилнинг туғилишдан бўлмаслиги. Бундай ҳолларда киши гапира олмайди, с ў зларини мутлақо тушуниб бўлмайди. ЛАБДАГИ НУКСОНЛАР Товушларни тўғри талаффуз этишда лаблар хам фаол иштирок этади. 1. Лабнинг туғма иккига бўлинганлиги лабланган барча товушлар (м, п, б, в, ф) нотўғри талаффуз этилишига олиб келади. 2. Лабларнинг юпқа, калталиги натижасида, оғиз тўлиқ ёпилмайдиган бўлса, бунда лабланган товушлар нотўғри талаффуз этилади. 3. Лабларнинг ҳаддан ташқари қалин бўлиши уларнинг кам ҳаракат бўлишига олиб келадики, бунда ҳам барча лабланган товушлар нотўғри талаффуз этилади. Юқори лабнинг калта ва пастки лабнинг қалинлиги ҳам талаффузга баъзан маълум даражада таъсир этади. ТАНГЛАЙДАГИ НУКСОНЛАР Танглай юқорида айтилгандек, қаттиқ ва юмшоқ танглайдан иборат. Каттиқ танглай танглайнинг олдинги, ҳаракатланмайдиган, пассив қисми.

Юмшоқ танглай, яъни танглай пардаси танглайнинг орқа ҳаракатчан, актив қисмидир. Танглай тузилишида қуйидаги камчиликлар кузатилади: 1.Танглай ёриқ – бунда оғиз ва бурун бўшлиқлари ораси очиқ қолади, натижада барча товушлар манқаланиб, бурун билан талаффуз этилади, товушлар талаффузидаги бундай нуқсон, жумладан ринолалия деб аталади. 2. Юмшоқ танглай калта, камҳаракат – бунда ҳаво оқими бурун бўшлиғига Ўтиб кетади ва барча товушлар бурунли “М”, “Н” товушлари каби талаффуз этилади. 3. Танглай хаддан ташқари баланд туради, тор бўлади – бунда тил ва танглай бирикиши натижасида ҳосил бўладиган товушлар, масалан, “Р”, “Л” каби товушлар нотўғри талаффуз этилади. 4. Танглай ҳаддан ташқари паст туради, ясси бўлади, бунда огиз бўшлиғи узининг резонаторлик функциясини, яъни овоз кучайтириб бериш вазифасини тўлиқ бажара олмайди. БУРУН БЎШЛИГИ ВА ҲАЛКУМ НУКСОНЛАРИ Оғиз ҳамда бурун бўшлиқлари нутқни кучайтириб берадиган резонаторлик функциясини бажаради. Юмшоқ танглай пастга тушганда ҳаво оқими бурун бўшлиғига Ўтади. Хаво оқими бурун бўшлиғидан Ўтиши натижасида овоз кучаяди ва маълум тусга, тембрга киради. Бурун ва ҳалқумда турли хил шишлар бўлиши, бурун тўсиғининг хаддан ташқари қийшайиб қолиши, бодомча безларининг шиши, аллергик ҳолат, хроник тумов ва бошқалар ҳам манқаланиб гапиришига (ёпиқ ринолалия) олиб келиши мумкин. ЖАГ ВА ТИШЛАРДАГИ НУКСОНЛАР Оғиз бўшлиғининг кенгайиши ва торайиши пастки жағнинг ҳаракатига боғлиқ. Унли товушлар талаффузида пастки жағ туширилади, ундош товушлар талаффузида эса кўтарилади.

Жағ нуқсонларига прогения, прогнатия, юқори ва пастки жағлар жипслашганида улардаги олдинги, ён тишларнинг нотўғри ҳолатда, ораси очиқ бўлиб туриб қолиши, яъни нотўғри прикус киради. Прогения (грекча про – олдинда, генпон - ияк) пастки жағнинг бир-бирига тегмаслиги, жипслашмай қолиши, прогнатия (грекча про – олдинга, гнатос - жағ) юқори жағнинг олдинга кескин чиқиб туриши натижасида тишлар қаторларининг бир-бирига тегмай олдинма-кейин туришидир. Бу турдаги нуқсонлар туфайли талаффуз вақтида товуш, масалан, тишлар орасидан сирғалиб чикиш Ўрнига, тўсиққа учрамай чиқади.Тишларнинг сийрак, қийшиқ бўлиши ҳам талаффузга таъсир курсатиши мумкин. Бундай холларда ҳаво оқими тишлар орасидан чиқиб товуш хуштак аралаш талаффуз этилади.

АДАБИЁТ 1.Основы теории и практики логопедии. Под ред. Р.Е.Левиной. М., 1968 2. Логопедия. О.В.Правдина. М., 1973 3. М.Ф.Фомичева. Воспитание у детей правильного произношения. М, 1981 4. М.Ф.Фомичева, К.Шодиева. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни тўғри талаффуз этишга Ўргатиш. Ўқитувчи, 1984 5. Л.Р.МЎминова, М.Ю.Аюпова. Логопедия. Т., 1993 6. Р.Шомахмудова, Л.Р.МЎминова. Боғча ва кичик мактаб ёшидаги болалар талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш. Т., 1981

O'xshashlar

Интеллектуал нуксонли болалар

Психологик коррекция. Психологик тузатиш ва ривожлантириш ишларини ташкил этиш

Болалар психологияси муаммолари

Аномал болалар категориялари

Тарбияси қийин болалар