Талабаларда касбий хусусиятларни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

Талабаларда касбий хусусиятларни ривожлантиришда билиш жараёнларининг роли Режа:1. Талабаларнинг психологик хусусиятлари 2. Талабалар тафаккурининг хусусиятлари

Талабаларнинг психологик хусусиятлариТалабалик даври ўспиринликнинг иккинчи босқичидан иборат бўлиб, 17-22-25 ёшни уз ичига олади ва ўзининг қатор бетакрор хусусиятлар ва қарама-қарпшликлари билан характерланади. Шу боисдан ўспиринлик даври шахснинг ижтимоий ҳамда касбий мавқеини англашидан бошланади. Мазкур паллада ўспиринлик ўзига хос руҳий инқйроз- ёки тангликни бошидан кечиради, катталарнинг ҳар хил кўринишдаги /унга ёқиш ёки ёкмаслигидан қатъий назар/ ролларини тез суръатлар билан бажариб кўришга интиладилар, турмуш тарзининг янги жихатларига кўника бошлайди. Катта одамларнинг турмуш тарзининг ўтиш жараёни шахснинг камол топиш хусусиятларига боглиқ равишда ички қарама-қаршиликларни келтириб чиқаради. Талабаларга мустақил таълим олиш, уз фаолиятини ўзи ташкил қилиш, УЗИНИ ўзи бошқариш, янги гояларни ишлаб чиқиш ва ҳоказолар ўргатилади. Бу вазифаларни амалга оширишнинг асосий омили — монологик маърузадан диалогик /талаба ва уқитувчининг мулоқатига асосланган/ лекцияга ўтишдир. Психологлардан Б.Г. Ананьев, Н.В. Кузмина, Н.Ф. Тализина, В.Я. Ляудис, И.С. Кон, В.Т. Лисовский, А.А. Бодалев, А.В. Петровский, М.Г. Давлетшин, И.И. Илъясов, А.В. Дмитриева, З.Ф. Есарева, АА. Вербицк, ВА. Токарева, Э.Г.Гозиева, Р.З.Гайнуддинов ва бошқаларнинг тадқиқотларига кўра, олий ўқув юртларида таълим олиш талабалар учун қийин кечади, чунки бу.даврда шахснинг мураккаб фазилатлари, ҳислатлари сифатлари, такомиллашади. Мазкур ёшдаги ижтимоий психологик ўсишнинг хусусиятларидан бири уқиш мотивлари кучаяди. Талабаларда ахлоқий жараёнларнинг ўсиши суст амалға ошса-да, лекин хулқининг энг муҳим сифатлари — мустақиллик, ташаббускорлик, топқирлик, фаросатлилик, ва ҳоказолар такомцллашиб боради. Шунингдек, уларда ижтимоий ҳолатларга, вокеликка, ахлоқий қоидаларга қизиқиш, уларни амалга оширишга интилиш тобора кучаяди.

Талабалик йилларида ёшларнинг ҳаёти ва фаолиятини ўзини - ўзи камолотга етказиш жараёни муҳим роль ўйнайди, лекин у;шни. бсшқаришнинг таркнбиЙ қисмлари /ўзини-ўзи назорат қилиш, таҳлил қилиш, баҳолаш ва текшириш ва бошқалар/ ҳам олоҳида аҳамият касб этади. Идеал /юксак, барқарор, баркамол/ 'мзн"ни реал /аниқ воқеа/ "мен" билан таққослаш орқали ўзини уа^ бошқаришндаг таркибий қисмлари амалий ифодага эга бўледн. Талабанинг нуқтаи назарича, идеал "Мен" ҳам муайян Мезон асосида етарли даражада текширяб кўрилмаган, пгунинг учун улар.роҳ, тасодифий, гайри табиий ҳис этилиши муқаррар, бинобарин, реал "Мен" ҳам шахсининг ҳақиқий баҳосидан анча йироқдир, талаба шахсининг такомиллашувида бундай объектив қарама- қаршиликлар ўз шахсиятига нисбатан ички ишончсизликни, ўқишга нисбатан салбий муносабатни вужудга келтиради. Успиринликнииг иккинчи даври хулққа, воқеликка баҳо беришда имкониятидан ташқари галаб қўйиш ва қатъийлик хусусиятлари билан фарқланаДИ' Шунинг учун талабалар ҳар доим принципиал . бўла олмайдилар. Баъзи қатъийлилик катталарга. садбий муносабатга ҳам айланади. Талабаларнинг ўқитувчи тавсияларики инкор қилиши кўпинча низоларни келтириб чиқаради. Б.Г.Ананьев раҳбарлигида ўтказилган илмий тадқиқот ишларида ма-клум бўлишича, талабалар камолот топишининг жинсиЙ ва нейродинамик хусусиятлари уларнинг ақлий имкониятларини тула ишга солиш ва сермаҳсул уқув фаолиятини ташкил қилиш учун муҳим имконият шар! ^шароит яратади. Ю.А.Самариннинг таъкидлашича, ёшларнинг камол топишида ҳар хил ижтимоий психологик хусусиятлар, қарама- қаршиликлар, ички зиддиятлар мавжуд булади. Бу ҳол талабаларнинг хоҳишлари билан мавжуд имкониятнинг номуносиблиги туфайли содир бўлади.

Талабалар тафаккурининг хусусиятлари Талабаларда юқори синф уқувчиси даврида вужудга кела бошлаган тафаккурнинг мустақиллик, теранлик, ихчамлик, ташабускорлик, танқидийлик сифатлари кун сайин такомиллашиб, янги-янги белги ва аломатлар билан бойиб боради. Талабаларда уз~ўзини назорат қилиш, уз- ўзини баҳолаш, ўз~ўзшга англаш, ўз-ўзини бошқариш каби ақл- заковатнинг муҳим жиҳатлари тараққиётнинг янги юксак босқичига кўтарилади. Талабаларда тафаккурнинг ривожланишида, илмий дунёқарашнинг шаклланишида умум таълимий ва ижтимоий фанлар, жумладан тарих, фалсафа, мантиқ, иқтисодий назария асослари, маданиятшунослик, адабиет, этика, эстетика, психология, педагогика каби ўқув предметлари мухим роль ўйнайди. Талабалар тафаккури, асосан ўқиш, амалий машгулот ва мустақил билим олиш фаолиятларида жадал ва узлуксиз равишда ривожланади. Гоҳо маъруза жараёни улардан репродуктив /ўзлаштирилган билимларга асосланувчи/ тафаккурни тақозо этса ҳам талабалар ақлий меҳнати, мақсадга йўналтирилган ва мувофиқштирилган диққати ёрдамида амалга оширилади. Олий мактабдаги ишларнинг барчаси: конспект тузиш, реферат, аннотация, тезис, семинарга ҳозирлик, курс ва диплом ишлари талабадан мустақилликни, ижодий ёндашишни креативликни муаммоли ҳолатни, мураккаб педагогик вазиятни ҳал қилишни тақозо қилади. Давлат ўқув режасида кўрсатилган, дастурда кўзда тутилган материаллар ва илмий маълумотлар ўзлаштириш билим савиясини кенгайтириш билан қаноат ҳосил қилмасдан, балки уларни тушуниш, англаб етишни талаб қилади, бу эса бевосита тафаккурнинг функциясидир. Хотира бисотидаги билимларни изчил равишда тартибга келтириш, эсга тушириш, улар ичидан энг мухим жиҳатларини ажратиш к ўзаро таҳқослаш йўли билан, яни тафаккур ёрдами билан амалга оширилади. Таълим жараенида фикр юритиш операцияларидан унумли фойдаланиш

$эвазига ҳар қандай мураккаб билимларни эгаллаш имконияти вужудга кетиради. Талабалар тафаккури шаклларининг функционал ва операционал жиҳатлари билан яқиндан танишадилар, шунингдек улардан мустақил фойдаланиш учун барча интеллектуал резервларни ишга солишга ҳаракат қилади. Ҳукм чиқаришнинг барча /якка, хусусий, умумий, зиддиятли, фаразйй, инкор/ куринишларидан ўқув ва мустақил билим олиш фаОлиятларида фойдаланиш шарт^шароитлари туғилади. Хулоса чиқаришнинг индуктив /хусусий умумий фикрнинг йуналгану\иги/ ва дедуктив /умумийдан хусусий ҳолларга фикрнинг қаратилганлиги/ йўлларқдан муайян тарзда билиш фаолиятида қўллашга интиладилар. Тушунчалар /якка, хусусий, умумий, яққол, мавҳум, тўпланма/ моҳиятини англаган ҳолда маълумотларни эгаллаш билимларни англаган ҳолда барқарорлигини таъминлайди. Олий таълим узлуксиз равишда йжодий тафаккурни талаб қиладиган, муаммоли хусусиятдаги топшириқ ва масалалар тизимидан иборатдир. Ҳар бир маъруза, семинар машгулоти, мустақил топшириқлар, ҳатто лаборатория ишлари ҳам муаммоли вазият, ҳЪлатнинг таркибий қисмларидан тузилган бўлади. Уларни ҳал қилиш ижодий изланишни вужудга келтиради. Талаба ўспиринлик даври, илк ёшлик даври ўзининг мсҳсулдорлиги, рефлексив /англанганлик, онгли режалаштира оллшлик/ хусусияти билан бошқа ёш давридаги одамлардан ўзнга хос равишда ажралиб туради. Талабалик йиллари ижодий изланишлар, ақл-заковат 3'аҳираларини ишга сола билиш, ақлий қобилиятни сафарбар қилиш имкониятларига эга бўлган шахснинг етуклик даври ҳисобланади. Хуллас: бу ёш даврида тафаккур сермаҳсул, сермазмун босқичга кўтарйлиб, яратиш, ихтиро, ижод ва кайфият қилиш арафасида туради. Олий таълимда ўзлаштирилган назарий билимларни ишлаб чиқаришга, амалиётга, турмушга, татбиқ этиш, эл ўртасида ёйиш, тарғиб қилиш ҳам талабалик давридаги хос хусусиятлардан биридир.$

ТАЛАБАЛАРНИНГ ОЛИЙ ЎҚУВ ЮРТИНИ ТУГАТТАНДАН СЎНГ МЕҲНАТ ФАОЛИЯТИГА ТАЙЁРЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ . Олий мактабдаги ҳамкорликдаги фаолиятнинг шаклланиши, унинг ижтимоий психологик жиҳатини ташкил қилиш, ҳар қандай фаолиятни, шу жумлэдан, ўқув фаолиятини ташкил қилувчи таркибий қисмларини урганиш сунгги ўн йилларда амалга оширила бошлади. Ўқитувчи ва ўқувчининг ҳамкорликдаги фаолиятига доир гадқиқотларда, асосий эътибор узаро муносабатнинг ривожланишини ўрганишга қаратилади, ўқитишни гурухди ташкил этиш жараёни баён этилади. А,Б. Петровский жамоадаги шахслараро муносабатлар фаолиятдан келиб чиқишини ўрганиб, таълим жараёнида ўқитувчининг ўқувчилар билан ҳамкорлигини ташкил қилиш фақат уларни мулоқотга эҳтиёжини қондириш воситаси эмас, балки ўқув материалини ўзлаштиришнинг ҳам воситаси эканлигини таъкидлаган эди. Бу Мўаммога бошқача ендашган А.А. Бодалев ўқитувчи билан ўқувчининг муносабати, уларнинг самарали ҳамкорлигини вужўдга келтириш учун қулайлик яратишни зарур деб ҳисоблайди. Бўнинг учўн ўқтувчилар ўқувчиларнинг шахс сифатидаги хусусиятларини, мақсад ва эҳтиежларини ҳисобга олишлдри шартдир. Ҳамкорликдаги маҳсулдор фаолияТни психологик жиҳатдан ўрганишга В.Я. Ляудис бошчялягидаги психологлар гуруҳи амалга оширди. Унинг асосий мақсади янги психик фазилатларнинг шаклланишида ўқитувчи билан талаба ҳамкорлигининг ролини ифодалаш эди. Ушбу назарияга биноан, ўқув фаолиятининг шаклланиши фан асосларини ўзлаштиришнинг негизи эмас, балки

шахснинг ижтимоий қадриятларини эгаллаш жараёнидир. Мазкур назария асосида ўқув вазиятини талаба шахсининг ривожланишидаги «яқин камолот зонаси» нигина эмас, балки «перцептив ривожланиш зонаси» ни ҳам яратадиган йўсинда лойиҳалаш мумкин. Ўзаро хамкорликнинг муҳим омили ва талабаларнинг ўзаро муносабати хусусиятини белгиловчи асос ўқитувчи билан талаба ҳамкорлигини шаклларидир. Ҳамкорликдаги ўқув фаолияти ўқитувчи билан талаба муносабатларининг ва биргаликдаги хатти- ҳаракатларининг алоҳида туридирки, у ўзлаштириш объектини, билиш фаолиятининг барча қисмларини қайта қуришни таъминлайди. Ҳамкорликдаги ўқув фаолиятинингмақсади узлаштириладиган фаолият ва биргаликдаги ҳаракатлар, муносабат ва мулоқотнинг бошқариш механизмини яратишдир. Ҳамкорликдаги фаолиятнинг маҳсули талабалар мустақил ҳолда илгарц сурган янги гоялар ва ўзлаштирилаётган фаолиятнинг моҳиятига боглиқ мақсадлар ва шерикларда шахс позициясини бошқариш истакларининг юзага келшпидир. Ҳамкорликдаги. фаолият усули деганда, уқитувчи билан талабанинг биргаликдаги хатги-ҳаракатларининг системасини тушуниш керак. Бундай хатти-ҳаракатлар ўқитувчининг талабаларга кўрсатадиган ёрдамидан бошланади. Талабаларнинг фаоллиги аста~секин ўсиб ; боради, бутунлай ўзи бошқарадиган амалий ва ақлий ҳаракатга айланади: ўқитувчи билан талаба ўртасидаги муносабатэса шериклик позицияси хусусиятига эга бўлади. Психология фанида ҳамкорликнинг саккизта шакли мавжуд: 1/фаолиятга киришиш, 2/мустақил ҳаракатлар /ўқитувчи билан талаба ҳамкорликда ба^сарадилар/, 3/ ўқитувчи ҳаракатни бошлаб беради ва унга талабани жалб этади, 4/ тақлид ҳаракатлари / ўқитувчидан ибрат оладиган талаба ана шу намуна асосида ҳаракат қилади/, 5/ мадад ҳаракатлари /ўқитувчи талабага ортиқ мақсадларни ва унга эришиш усулларини танлашда-' ёрдам беради, ҳамда охирги

натижани назорат қилади/, 6/ ўзини-ўзи бошқариш ҳаракатлари /уқитувчи умумий мақсадни кўрсатишда ва охирги натижани баҳолашда иштирок этади/, 7/ ўзини-ўзи қўзғатувчи ҳаракатлар, 8/ ўзини уюштириш ҳаракатлари. Ҳамкорликдаги фаолият усуллари биргаликдаги хатти- ҳаракатлар шаклида намоён бўлиб, унга муАоқот даврлари сингари мазкур фаолиятнинг оддий бирликлари деб қараш мумкин. Биргаликдаги ҳаракат даврн қўйиладиган ушбу алмашувни ўз ичига олади: ўқитувчи ҳаракат бошлайди, талаба уни давом эттиради ёки тугаллайди. Олий мактабларда ҳамкорликдаги фаолиятнинг хусусиятларини ўрганиш ва тажрибаларда синаб кўришнинг асосий мақсад талабаларнинг били!У1ларни ўзлаштиришдаги қийинчиликларнинг сабабларини ва манбаларининг тадқиқ этиш, ҳамда таълим жараёнида ҳамкорликдаги фаолият билимларини ўзлаштириш самарадорлигини оширишнинг асосий омилларини аниқдашдан иборатдир. 3/ маърузада талабанинг ақлий фаолияти учун оптимал шарт- шароитлар қандай яратилади? 4/ амалий ва семинар машгулотларига тайёргарлик даражасини қандай аниқлаш ва ифодалаш мумкин? 5/ талабанинг имтиҳон ва синовларга тайёргарлик савиясини аниқлаш имконияти борми? Мазкур фанда маърузанинг мухим бешта тури қонуний равишда тавсифланган. Улар ахборот берувчи, йўналтирувчи, рагбатлантирувчи, методик, ривожлантирувчи ва тарбияловчи маърузалар деб аталади. Маълумки, олий таълимдаги ўқув тарбия жараёнида маъруза билан семинар машгулотлари богланиши муҳим "аҳамият касб этади. Семинар машғулотлари асосан талабаларда тафаккурнинг танқидийлиги, маҳсулдорлиги каби ақлнинг зарур таркибиЙ қисмлари шаклланишига қаратилган бўлади. Семинар

машгулотларида ўқитувчи урганилаётган муаммо юзасидан талабаларнинг билимларини текшириши, улар тафаккурнинг мустақиллигини, маҳсулдорлиги ва теранлигини ошириши, атроф- муҳитга муносабатни шакллантириши, уларга илмий назариялар, концеициялар бўйича фикрларини билдиришни ургатиши керак, Семинар машгулоти талабанинг ўз ўқув фаолиятини бошқаришида муҳим роль ўйнайди. Масалан, таълимнинг турли шаклларида /мустақил ишлар, тўгарак машгулотлари, илмий- тадқиқот, лекция ва баҳсларда олинган билимлар яққоллашади, тартибга чушади, янада чуқурлашади. Мустақил билим олиш малакалари ўсади, ақлий меҳнат усуллари ўзлаштириш, оғзаки ва ёзма нутқ такомиллашади/. Шундай қилиб, маъруза ва семинар машғулотларининг самарадорлигини ошириш билан олий мактабдаги таълим ва тарбия жараёнида камол топтирувчи, ҳамда тарбияловчи тамойилларни амалга ошириш, талабаларга ўзини-ўзи бошқаришни ўргатиш мумкин. Битирувчи талабанинг тайёрлиги бу унинг олий ўқув юртини битиргандан сўнг фаолияти маҳсулдорлигининг муҳим заминидир. Тайёргарлик ёш мутахассисга ўз фаолиятини муваффақиятли бажариш, тажрибадан, билимдан тўгри фойдаланиш, ўз~ўзини назорат қилиш ва тасодифий тўсиқлар пайдо бўлганда уларни енгишга ёрдам беради. Тайёргарлик меҳнат шароитларига тезроқ мослашишнинг, кейинги касбий етукликда ва малака оширишда ҳал қилувчи шартидир. Шахснинг касбий муҳим хислати сифатида, тайёргарлик ~ мураккаб психологик -тузилма бўлиб, у қуйидагиларни ўз ичига олади: а/ касбга ижобий муносабат, фаолиятнинг барқарор мотивлари, б/ характер хислатларн, қобилият, темперамент куринишларининг касбий фаолиятга мос талаблари, в/ зарур кўникмалар, билимлар, малакалар, г/ идрок, хотира, диққат, тафаккур, ҳиссий-иродавий жараёнларнинг касбий муҳим хусусиятлари. Тайёрлик шахс хислати бўлмаса-да, таълим жараёнида касбий

фаолиятга яқин вазифаларни ҳал қилиш, муваффақиятли киришишни таъминлайдиган, психик ҳолат сифатида намоён бўлиши мумкин. Тайёрлик ҳолати қуйидаги таркибий қисмларни ўз ичига олади: а/ билиш, касбий вазифаларни тушуниш, уларнинг аҳамиятини баҳолаш, меҳнат шароитининг эҳтимоли ўзгариши ҳақида тасаввур, б/ ҳиссий /касбий жавобгарлик ва виждонлилик, муваффақиятга ишониш/, в/ мотивацион /дастлабки меҳнат вазифаларини муваффақиятли бажариш эҳтиёжи, меҳнат жараёнига к^изиқиш, муваффақиятга эришиш ва ўзини яхши томондан намоён қилишга интилиш/, г/ иродавий /кучларни бир жойга тўш^аш, иккиланиш, енгилиш/. Шундай қилиб, илмий техника жараёни, меҳнат вазифаларининг мураккаблиги олий ўқув юрти битирувчиси шахсига, фаолиятига, уларнинг тажрибасига, мустақиллигига, тафаккурига, билим, кўникма ва малакаларига юксак талаблар қўймоқдй' Бу билан боғлиқ равишда талабаларда бўлгуси амалий фаолиятга тайёргарлик шахснинг касбий мухим ҳислати сифатида муҳим аҳамият касб этади. Меҳнат фаолиятига тайёрликни шакллантиришнинг муваффақияти олий ўқув юрти, ўқув тарбия ишларини мақсадга йўналтириб ўтказиш, бўлгуси касбнинг ҳақиқий ҳолатига яқин шароитларда махсус тадбирларни ўтказишга боғлиқ бўлади.

А д а б иё т л ар: 1. Каримов Й.А "Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори".- Т. "Шарқ", - 1997. 636 2. Каримов И^А "Баркамол авлод орзуси"~Т."Ўзбекистон миллий эациклопедияси" - 2000. - 245 б 3. Каримов И.А. "Соглом авлод бизнинг келажагимиз". - Т. "Абу Али Ибн Сино". 2000. 4. Азимов Н.Ж. "Динамика совместией учебной деятельности преподователя со студентами". Авторед дис. . . к.п.н.Т.1996. 5. Алдер X НЛП: Современнью психотехнологии. пер с англ. Санкт- Петербург "Питер",- 2000 -160 6. Бандура А Теория социалъного научения . Санкт- Петербург.Евразия. 2000. - 320 с 7. Боно Э. "Нестандартное мьгшление".~Минск. Попурри. 1998- 224 с 8. Гаппиров Б.Т. Динамика развития правственного самосознания личности студента ва процесса обучения, Автореф. дис. . . . к.п.н. Т., 1993, 9. Давлетшин М.Г. "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" ва олий мактабда психология фанини ўқитинши такомиллаштириш муаммолари "Олий педагогик уқув юртларининг ўқув жараёнига педагогик технологияларни татбиқ этишнинг илмий асослари " Конференция материллари Т. 2000 10.Давлетшин М.Г., Жалилова С,Х. Олий мактабда таълим жараён. самарадорлигининг психологик томонлари. ~~ Т,, 2001. - 10 б. 11.Джалилова С.Х. Психологические особенности личностной професионализации студентов педагогического вуза. Автореф. дис/. . .к.п.н. -Т. г 1994. 12. Джусубалиева Д.М. Теоретические основм формирования информационной культурм студентов в условиях дистанционного обучения. Автореф. дис. . . .док. к.п.н. — Алмать!. 1997.

O'xshashlar

Этнопсихологик хусусиятларни шакллантирувчи омиллар

Талабаларнинг касбий тайёрлигининг психологик муаммолари

Психология курсидан лаборатория машгулотларини утказиш методикаси

Ўқитувчи фаолиятининг психологик хусусиятлари