Шахснинг иқтисодий ишлаб чикариш муносабатларидаги индивидуал, профессионал, ёш ва жинс хусусиятлари - Psixologiya - Referatlar

Шахснинг иқтисодий ишлаб чикариш муносабатларидаги индивидуал, профессионал, ёш ва жинс хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

166 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Шахс —ишлаб чикариш муносабатларининг объекти ва субъекти сифатида. Шахс хулкинииг жамоадаги ва жамоадан ташқари мотивлари. 2. Шахснинг ижтимоий—психологик хусусиятлари ва ички имкониятларини ўрганиш муаммоси, 3. Шахс и к тидори ва профессионал йўн лиши . 4. Шахс профессионал маҳорати ва уни ривожлантирши йўллар и . 5. Иқтисодиётда шахснинг ёшига оид хусусиятларни инобатга олиш. 6. Ж ин сий тафак кур лар ва уларни иқ т исодий самарадорликка таъсири.

www.arxiv.uz Ш а хс - ишлаб чиқариш муносабатларининг объекти ва субъекти сифатида Кадриятлар ижтимоий фаоллик ва меҳнатнинг ўрнини аниқ билиш иқтисоди й бошқари ш нинг асосий мезонлариданд и р. Бу масалага ойдинлик киритиш учун бизнингча, аввало. шахс мотивациоя тизимини ўрганиш ва унда меҳнат ва ижтимо и й фаоллик мотивлари н и таҳлил қилиш ўринлидир. Ғарб пс и хологларида н бири Ф. Херцберг инсоннинг меҳнатга ундо в чи ва уни фаоллаштирувчи мотивларинн икки гуруҳга булиб ўрганишни таклиф эта ди . У биринчи гурух мотивларни гигиеник мотивлар деб атаб, ишчи ёки хизматчи меҳкат фаолиятига нисбатан ташҳи мотивлар ҳамдир, уларга қуйидагиларни киритади: бошқарув услуби , яъни одам ўзини у ёки бу меҳнатга тайёрлаганда, бўлғуси касби ва иш ўрни ҳақидаги тасаввурлари бўлиб, улар орасида тахминан қандай ташкилот ёки корхонада ишлаши ва ундаги бошқарув тизими қандай бўлишини ва бу тизим унинг шахсий истак хоҳишларига, тайёргарлик даражасига мослигига эътибор беради. Масалан, қатъий тартиб, интизом ва нормалар шароитида тарбиланган одамга ташкилотда ҳам қаттик интизом, авторитар бошқарувнинг ёқиши табиий ҳолатдир, деб тахмин қилиш мумкин, аксинча, тартибсизликка ўрганган, бебошроқ одамга либерал бошқарув услуби устун бўлган жамоада ишлаш ёқади; корхонанинг ишни ташкил этиш шакли ва ғояси хам олдингига боғлиқ мотив бўлиб, ташки томондан шахс иш жойининг анъаналари, у ердаги нормаларнинг қай тарзда ташкил. этилганлиги, ишлаш принциплари касблар билан ҳак хисоблашади ва бу ҳолат хам уни ишга муносабати хамда фаоллигини таъминлаб, яхшироқ ишлашга ундайди ва тайёрлайди; ойлик маош ва унинг мунтазамлиги — муҳим нарса, шахс ишга киришидан ва қабул қилнишидан аввал бу мезон билан албатта қизиқади ва унинг кейинги фаоллиги даражаси хам маошнинг қатъийлиги, ишнинг қай даражада мунтазам тақдирланишига боғлиқ; меҳнат қилишнинг шарт—шаротлари — бу омил, айниқса, профессионал мутахассислар учун жуда катта аҳамиятга эга, чунки агар иш

www.arxiv.uz шароитининг одамга ёқмаслиги ва уни қониктирмаслиги айрим касб эгаларининг, хаттоки, ўз сохасдан кети5 бўлса ҳам, яхшироқ иш шароитини топиб ишлашга мажбур қилади, лекин таъкидлаганимиздек, бу нарса бозорида туқчиллик бўлса ўз кучига эга, чунки ишсизлик — кўпинча иш шароитини, ҳаттоки, транспорт ноқулайлигини ҳам хисобга олмаслиги мумкин; ш ахслараро ўзаро муносабатлар . самимийлик ва ўзаро хурматнинг мавжудлиги ҳам корхона ёки ташкилот анъаналарига боғлиқ бўлиб, одамлар оғзидан бир — бирларига ўтади ва ишчи — ходим ўзи ўрганиб қолган касбдошлари, ходимдар ёки жамоа аъзоларига кўникиши оқибатида ўз ўрни «совутмаслик" истаган мехнат қиладилар; хар бир ходим ва ишчининг ижтимоий мавкеи шахслараро муносабатлари оқибати бўлиб, хар бир шахснинг умумий ишга қўшган салмоғи ва обрўйга кўра. унинг хамкасабалари билан муносабатлар тизимида ўзига яраша мавқега эга бўлади. Ишчининг шу мавқедан қониқиш даражаси ўз навбатида уни фаолиятга ундовчи мотив бўлади; ИШНИНГ ДОИМИЙЛИГИ КАФОЛАТИ , айниқса, бозор муносабатлари шароитида катта аҳамият касб этади, бу мотив кўшни ривожланган мамлакатлар фуқаролари хаётида жуда кучли ундовчи хисобланади. Бизнинг шароитларда бу мотив катта ёшли аҳоди ва консерватив типли шахслар учун жуда мухим, чунки У профессионал ўсиш маълум муддат мобайнида бир ерда муҳим ишлайди ва ўз қобилиятлари хамда махоратини кўрсатишни талаб қилади, шунинг учун ҳам конкрет ихтисослик эгалари учун ишнинг доимийлиги катга сафарбар этувчи мотивлардан ҳисобланади; Ходимларнинг шахсий хаёт тарзлари ва уларнинг ижтимоий талабларга мослиги — бу мотив ишга киришдан олдин хам, кейин хам мухим ундовчи хисобланадики, ижтимоий табақаланишга қарамай, ходимлар ижтимокй химоясининг йўлга қўйилганлиги ва унннг шахсий талабларга мослиги меҳнатнинг қадр—қимматига таъсир қилади ва унннг кадриятга айланишига хизмат қилувчи омиллардан хисобланади. Шахснинг ўзига боғлиқ бўлган соф маънодаги психологик мотивлари мотивацион деб аталиб, улар ишчининг бевосита иш фаолияти давомида

www.arxiv.uz ишга сафарбарлиги ва фаоллигини шакллантириб, уни ишга ундайди, яъни улар ички мотивлар ҳисобланади. Масалан, уларга: — ишчининг мехнат ютукларни кирадики, улар маъқул шарт— шароитларда бутун иқтидорини намоён этиш учун шарт бўлиб, унинг шахсий лаёқати ва қобидиятлари туфайли орттирган малакаси ва шу туфайли қўлга киритган ютуқлари уни кўпинча бошқа қийинчиликлар ва тўсиқларга қарамай, самарали ишлашга, топшириқлар ва берилган масъулиятларга онгли ёндашишга ундайлик; -ишчи мехнатининг кадрланиши. аслида мех{нат нижаларининг ташқаридан қўллаб—қувватланишини субъектив тарзда англанишидир. Демак, корхонада бир ходимнинг бажарган ишига берилган доимий, ўринли, объектив баҳо меҳнатнинг қадрланиши сифатида идрок қилинади ва бу- ҳақиқий мотивацион кучдир; -шахсга берилган эркинлик ва мустакилликлар ҳам янгича иқтисодий муносабатлар шароитида жуда мухим. Ҳар бир шахс ўз устида мустақил ишлаш ва меҳнат самарасини шахсан англаш учун маълум маънода мустақилликни ва эркинликни хоҳлайди. Мустақиллик махсулининг корхона манфаатларига мослиги ишчи ходимни янада илхомланиб. янги куч билан ишлашга сабаб бўлади; ~ хизмат хосасида р ўсиш имконияти аввалги мотивга бевосита боғлиқ бўлиб, ҳар бир шахс ҳам монотон ишдан чарчаган каби бир ўринда ишлашдан психологик жихатдан чарчайди, унинг учун жамоадаги анъаналарда ҳар бир ишнинг салмоғи ва малакалар ошиб боришнинг ўз ўрнида холис бахоланши субъектив равишда профессионал ўсиш имкониятлари тугрисида тасаввурларнинг шаклланшига сабаб бўлади ва шахсни фаоллаштирувчи мотив сифатида ахамият касб этади; — профессио н ал махорат хар қандай яхши ишлаб

www.arxiv.uz чиқариш шарт — шароитларининг маҳсули сифатида шахсда янада фаолроқ меҳнат қилиш кўникмаларини шакллантиради ва орттирилган хар бир янги, муҳим малака ва билимлар шахсни янада яхшироқ ишлашга, ижодий мехната ундайди; меҳнатнинг ижодий ва қизиқарли эканлиги — бир томондан корхона томонидан меҳнат мазмуни ва унинг омилларини ўзгартириш ҳисобига амалга оширилса, иккинчи томондан, ходимдаги керакли сифатлар, мехнатга ижодий, янгича ёндаша олиш, ўз устида ишлаш қобилиятига бевосита боғлиқ. Шундай қилиб, юқорида келтирилган мотивлар мажмуаси ишчи — ходимни ишга ундовчи ички ва ташқи сэбаблар бўлиб, биз бу рўйхатга яна қўшимча псцхологик хам фикрлар дан қуйидагиларни қўшишни хохлардик: — ишсиз қолиш, одамлардан ажралиб колишдан кўркиш хисси кучли психологик мотивлардан бўлиб, бу хислар бир ишчи ёки ходимда бўлади, профессионал маҳорат кўзгусига чиққан ходимда хам рухан жамоадан ажралишнинг оқибати, ишсиз қолиш хақидаги оғир тасаввурлар бўладики, у хам ўз ишига садоқат, онгли ва масъулият билан ишга ёндашувни талаб қилади; виждонан — кўпчилик қаторида ишлаш ва бошқалардан дурустроқ ишлашга ундовчи ҳиссий ҳолатнинг кўрсатгичи бўлиб, у шахсни ўз меҳнатидан ва хамкасбларининг унга муносабатларидан қониқипш ва ижтимоий манфаат нуқтаи назаридан яхши ишлашга ундовчи мухим воситадир; — ишнинг жозибаси туфайли уни ёқтириш ва унга қизиқиш — бу ҳиссиёт шахснинг ишга хиссий ёндашув муносабати маҳсули бўлиб, унинг шахсий манфаати бнлан уйғунлигини белгиловчи омилдир. Чунки иш жозиба касб этиши учун унинг асосий жиҳатлари шахсга маъқул бўлишни ва у бундан қониқиши шарт, охирги ҳолат ишга қизиқишни ва уни доимий "қизиқтирувчи" элементлари бўлишини тақозо этади. Шундай қилиб, юқорида санаб ўтилган мотивлар мехнатнинг субъекти бўлмиш шахсни ишга ундовчи ва мехнат операцияларини муваффақиятли бажаришга психологик жиҳатдан ҳозирловчи психологик шарт—

www.arxiv.uz шароитлардир.Улар комплекс тарзда одамни меҳнат фаолиятига сафарбар қилади ва меҳнатга муносабати характерини белгилайди. Шахснинг ижтимо и й-психологик хусусиятлари ва ички имкониятлари н и ўрганиш муаммоси М ехнат жараёнда н амоён бўладиган ва бевосита унинг оқибати хисобланмиш сифатлардан бири—бу меҳнатта лаёқат, меҳнатсеварликдир. Бу — инсоннинг ишга яроқлилиги ва ишлаш қобилиятига бевосита алоқадор сифатидир. Лекин психологиядаги ишга қобилият тушунчаси билан иқтисотдаги ишга яроқлилик тушунчалари бир —бирига яқин бўлса —да, улар ўртасида маълум фарқлар бор. Агар психология ишга қобилиятлиликни шахснинг индивидуал сифати тарзида унинг ишдаги муваффақиятлари гарови ва кафолати сифатида ўрганилса, ишлаб чиқариш жараёнида ишлатиладиган ишга яроқлилик ёки қобилият — ишдаги шарт— шароитларга мос тарзда мехнат фаолияти жараёнида намоён бўладиган психологик холат сифатида қаралади. Бу нарса, айникса, бир хил монотон иш жараёнларида одамнинг меҳнатга яроқлилик — қобилиятлилиги туғрисида гап кетганда, айниқса яққол кўзга ташланади. Масалан, психологик қобилият доимо ижодий юксалишлар, ўзгалардан сифат жихатидан фарқли ишлай олинган назарда тутгани учун ҳам ишлаб чиқаради монотон ишга қобилликни инкор этади- Демак, шахсдаги ишга яроқлилик ёки — қобилият тушунчаси ҳақида гап кетганда, уни кенг маънода тушуниш ва бу сифатни инсон фаоллигининг барча даврлари ва босқичларини назарда тутган ҳолда тасаввур қилиш, унинг умри давомида тажриба ва шахсий ривожидаги сифат ўзгаришларини таъминловчи омил сифатида қараш тўғрироқ бўлади. Шундай қилиб, шахс мехнат фаолиятининг бутун даврида унинг ишга муносабати ёки иш шароитларининг ўзгаришига мос ҳолда фаолият кўрсатгичларининг ўзгариши ишга яроқлиликнинг икки асосий сифати ~ ўзгарувчанлига ва мослашувчанлиги туфайли ахамиятдан эканлигини унутмаслик лозим. Оддий мисол: одам эрталаб ўзи учун оддий, доимий бўлган ишга киришиб олгунча бўлган ишга яроклилик билан кўникиб,

www.arxiv.uz киришиб ишлашга бошлаган пайтидаги яроқлилик ўртасида фарқ бор, албатта. Шуниси характерлики, одам ўзини у ёки бу фаолиятга қанчалик ўргатган сари, унинг ишлаш қобилияти ҳам бевосита ортиб бораверади. Шунинг учун ҳам ўз ишининг "шайдоси" деб аталадиган тоифалар доимо ишига совуққонлик билан қарайдиган — "қ л учида иш қиладиган" ишчи — ходимлардан айнан шу сифатлари билан ажралиб турадилар. Бундан хулоса шуки, аввало ҳар бир касб эгасида айнан ўз касбига меҳр — муҳаббатни уйғота олиш, зарур ижтимоий — психологик установкалар бера олиш қанчалик катта тарбиявий аҳамият касб этса, иш жараёнида ўша мехнат туридан манфаатдорликнинг англаш даражаси ва унинг шахсга "йуналиши" меҳнатга яроқлилик меҳнатсеварлик сифатларининг ривожланиши учун зарур шартдир. Бунга эса маълум кўникмалар керак. Масалан, баъзан шундай ҳолат бўладики, ишчи ёки ходимга бир ишни ниҳоясига етказмай туриб, янги тошпириқ берилади. Ҳали бир ишни тугатмаганлиги сабабли янги иш унга жудаям "жозибали" туюлмайди. Қолаверса, у ўзини мажбур қилиб, янги топшириққа кўчган такдирда ҳам ҳалиги "тугалланмаган" эски иш унинг диққатидан ўчмайди, оқибатда у янги ишни ҳам маромида бажара олмайди, иш сифати паст ёки кўнгилдагидай бўлмайди, шунинг учун ҳам энг лаёқатли ишчига ҳам янги топшириқ беришдан аввал унинг айби дамда нима бнлан бандлиги ва уни қачон реал тамомлаши билан қизиқшп шарт. Агар, мабодо конкрет топширикдан сўнг ходим ёки ишчи бўш қолса, ўша одамни янгн ишга қисқа фурсатда жалб этиш мушгулроқ бўлади, Шахснинг ишга лаёқати ва яроклилиги даражаси кун мобайнида ўзгариб туради. Масалан, соат кечки 19 дан кейин ёки кеч соат 22 дан кейин иш сифати барибир паст бўлади, одам психологик танг ҳолатни бошидан кечиради, бу унинг диққати ва бошқа жараёнларнда ўз аксини топади. Меҳнатсеварлик сифатнинг замонавий бўлишига жамоада ишчи— ходимлар учун яратилган модат шароитлари, умуман, табиий шарт— шароитлар хам бевосита таъсир қилади. Масалан, Ўзбекистон шароитида жазирама ёзда куз ёки баҳорга нисбатан ишга яроқлилик пасаяди, бунга ҳаво ҳарорати таъсир қилади. Тўғри, ҳозирда кўпгина корхоналар ва ташкилотларда ушбу омилнинг салбий таъсирини олдини олиш учун махсус

www.arxiv.uz совитгич мосламалар ўрнатилган. Лекин текшириш вакти кўрсатишича, умуман ёэ ойи бошқа даврларга нисбатан кам меҳнат фаоллягига таъсир қилади, шунинг учун ҳам қишлоқларда ёз ойларида куннинг узунлиги пайтини хисобга олиб, иш эрталаб тонгдан то соат 11 ларгача ва сўнг соат 17 дан кейин деярли кун ботгунча этиб белгиланади. Лекин шахснинг меҳнатга ижобий муносабатини белгиловчи муҳим нарса — бу меҳнат жамоалардаги одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатлардир. Халқимиз психологиясида ҳам " ЁН қўшнинг — жон қушнииг" ибораси борки, бу нарса ишлаш шароитига ҳам бевосита алоқадордир. Самимий, инсоний муносабатларнинг устивор бўлиши жамоалардаги ходимларни шундай ўзига жалб этадики, бу жамоадаги айрим аъзоларнинг авторитети — обрўси шахсни меҳнатга сафарбарлигини таъминловчи манба ролини ўйнайди. Халкимиз тилида машҳур бўлган "Уй сотиб олма, қўшни сотиб ол" деган мақоли бир мехнат жамоасида муҳим ишлаётган кекса авлод вакиллари учун айниқса, хосдир. Шунинг учун ҳам жамоалардаги маънавий — маърифий ишлар, улар самарадорлиги биринчи навбатда кишилар ўртасида соғлом инсоний муносабатлар муҳитини шакллантира олади, бу нарса меҳнатга онгли муносабатнинг кучли омиллариданднр. Чунки жамоадаги яхши мухит шахсга ижобий таъсир этиш оқибатида унда ривожланши, ўсиш кузатилса, акс ҳолатда эса шахсда тормозланиш, ривожланмаслик, одамийлик, яккахоллик, ёки изоляция холати юзага келиши мумкинлигини кўп кузатганмиз. Жамоадаги соғлом ўзаро муносабатлар, табиий, ҳар бир шахсдан маълум ижтимоий — психологик сифатлар бўлшиини талаб қилади. Бу сифатлар аввало бевосита мулоқот жараёнида шаклланадиган ва айнан шу жараёнда намоён бўладиган сифатлардир. Улар ижтимоий психологияда умумий холда коммуникатив сифатлар деб аталади. Бу сифатлар шахснинг турли ишлаб чиқариш вазиятларида мулоқот ва муомала жараёнларида „ намоён бўладиган сифатлари бўлиб, уларни айрим тадқиқотчилар сифатлар деб аташса, айримлар уларнн қобилиятлар ҳам деб аташади. Масалан, В.А. Лабунская бу ўринда "перцептив қобилиятлар" атамаларини ишлатса, А.А.Бодалев — "хиссий хамдардликка тайёрлик", Ю.Жуков -

www.arxiv.uz "кузатувчанлик", "зийраклик" сифатлари, Г.Олпорт — "ўзгаларни баҳолаш кобилиятлари" каби атамаларни қўллайди. Рус олими Г-Андреева уларни умумлаштириб, «коммуникатив сифатлар» деб аташни афзал кўради ва бундай ёндашув анкроқ ва предметлироқд и р. Зеро, шахснинг айнан ўзгариши билан ҳамкорликда ишлаши жараёнида намоён бўладиган сифатлари учун ижтимоий-психологик сифатлардир ва улар айнан ўзаро муносабатлар — коммуникация жараёнида намоён бўлади. Бу сифатларни билиш зарур, чунки улар ўша ҳамкорликдаги фаолиятнинг самарадорлигига алоқадорлиги билан характерлидир. Демак, ишлаб чиқариш самарадорлиги энг аввало шахснинг ўзига ўхшаш бошқа шахслар билан биргаликда умумий ишни бажара олиши, ўзаро бирдамлик ҳиссини идрок эта олиши, жамоа қарорларини биргалиқда қабул қила олиш, биргаликда турли зиддиятларни бартараф эта олиш, ўзидаги индивидуал ишлаш услубига бошқаларни ҳам бўйсундира олиш, янгиликларни ўзлаштира олиш каби қатор сифатлар ва қобилиятларга боглиқ. Бу сифатлар ўша шахс фаолият кўрсатаётган жамоа ёки ишлаб чиқариш гуруҳидаги айрим нормаларга боғлик. Агар гурух шахс имкониятлари ва сифатларини ўзидаги нормаларга зид ёки номаълум, деб топса, демак, уларнинг намоён бўлишига йўл (кўймайди, акс ҳолда, уларнинг янада ривожланиши ва ҳар доим такомиллашиб намоён бўлишига имкон беради. Демак, уларни гуруҳий нормаларга боғлиқ сифатлар хам деб аташ мумкин экан. Шунинг учун ҳам шахс сифатлари ҳақида гап кетганда, психология фани айнан шахсдаги фаол мавқени ёқлайдики, уларнинг намоён бўлишига имкон берадиган шарт — шароитларни эса иқтисодиёт фани ўрганиши ва ўз ўрнида зарур тавсияларни биргаликда ишлаб чиқиши керак. Одамнинг жамиятда турли ишлаб чиқариш вазиятлардаги ўрни ва бунда намоён бўладиган ижтимоий - психологик сифатларни ўрганганда, Ғарб психологлари, масалан, Ж.Бруннер кабилар "шахснинг перцептив химояси" механизмларини ўрганиш мақсадга мувофиқ, деб хиисоблашади. Уларнинг фикрича, одам ҳар бир дақиқада маълум тажовузкорона таъсирлар оғушида бўладики, унга ана шундай таъсирлардан ўзини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган сифатлар зарур. Қолаверса, одамда рухан ана шундай

www.arxiv.uz таъсирлардан сақланиш инстинкти мавжудки, у туфайли одам шахслараро муносабатларда ўзи учун энг қулай ва ишончли вазиятларни қидиради ва топади, Буяда унга ўзгаларни идрок қилиш, одамнинг ўзаро перцеятив жараёнларга қўшилиши малакалари ва перцептив қобилиятлари ёрдам беради. Шунннг учун одамларни ўзгаларни аниқ идрок қилиш ва тушуниш малакаларига ўргатиш ва бунда ижтимоий психологиянинг барча усул ва йўлларидан, хусусан ижтимоий—психологик тренинглардан унумли фойдаланиш зарур. Масалан, шахс ўзини ўша ижтимоий тажовузлардан ҳимоя қилишнинг бир усули снфатида бировлардаги салбий ёки ёқимсиз сифатларни "сезмасликка уриниш, улардан «курқмаслик» каби усулларни қўллаши мумкин. Лекин бу фикр билан келишини қийин бўлса керак, эеро, фаол мавқели, ўзини ҳурмат қилган шахс бировлардаги сифатларга холис баҳо бера олиши керак ва унга уларни атайлаб ёқтирмасдиги ёки атайлаб улардан кўз юмиши мушкул бўлса керак. Бизнинг шароитларда яхши хулқнинг таъсирчанлиги қоидаси ўримлироқ эканлиги кўринади. Айниқса, ўзбекларга хос бўлган шундай сифат борки, у ҳам бўлса, ўзгалардаги яхши фазилатларга тақлидчанлик бўлиб, анъанавий тарбияда айнан шу нарсага катта эътибор берилади. Чунки кимнингдир қандайдир сифатларини атайлаб инкор қилнш умуман мулоқот жараёнинн бузади ва унинг нормал кечишига имкон бермайди. Бевосита ишлаб чиқаршида пайдо бўладиган аналогик вазият эса ишнинг сифати ва унумига салбий таъсир кўрсатмай мулоқотда намоён бўладиган яна бир коммуникатив сифат — бу одамлардан қандайдир шаблон, тайёр, кўникиб қолган сифатларни кутмшднр. Масалан, бошлш? тасаввурида "барча ходимларларяинг албатга сўзсиэ буйсунишини" кутиш, оддий ходисада эса — барча ишни аниқ йўналиш бўйича бошлиқдан олиш, ёкн тажрибали киши албатга хато қилмаслиги ҳақидаги тасаввурлар бўлиши мумкин. Бундай кутишларнинг оқланмаслиги одатда зиддиятларни келтириб чиқариши табиий. Бундан ташқари, одамларда яна шундай тафовутлар ҳам борки, баъзилар умуман жамият, одамлардан жуда кўп нарсаларни кутадилар ва талаб қиладиганлардир, қолганлар эса, анча содда одамлар бўлиб, улар кўпроқ ўз ҳис — кечинмалари билангина чегараланадилар ва ўзгалар

www.arxiv.uz хаётига анча бефарқ бўладилар. Биринчилар ҳам, иккинчилар ҳам мулоқотда ва муомалада катта хатоларга йўл қўйишлари мумкин, демак, одамларни самарали ҳамкорликка хамда унда намоён бўдадиган сифатларга ҳам ўргатиш, уларни тарбиялаш керак экан. Хулоса қилиб айтиладиган бўлса, шахснинг ўзига ўхшаш шахслар билан ишлаб чиқариш жараёнидаги ўэаро муносабатлари жуда мураккаб жараён бўлиб, одам лар бир алохида муносабатлар тизимида ўэига хос индивидуал сифатларни намоёи этадилар. Масалан, "вертикал муносабатлар" (бригада — цех — завод — бирлашма) тизимдаги "бошлиқ — ходим" муносабалари одамдан купрок эгилувчан, мослашувчан нозик ўзаро муносабатларни талаб қилиб, улар кўпроқ расмий характерли бўлса, "горизонтал муносабатлар" (бевосвта шахслараро муносабатлар) норасмийлик элементларидан холи бўлмаган, шахснинг ички табиий қобилиятлари ва имкониятларини кўрсатувчи инсоний сифатлардандир. Бундан ташқари, умрнинг ана шу ижтимоий фаолиятини бахоловчи, қадрловчи ташкаридаги яқинлари, ёру-дўстлари, оиласи хам борки, уларнинг ана шу баҳоланувчи шахснинг мехнатн ва унинг манфаатларини идрок қилишда хам қатор ижобий ва салбий сифатлар келиб чиқади. Масалан, одамлар томонидан ўз меҳнатининг мунтазам равишда қадрланиб келаётганлигини хис қилган одам, тобора ўз қобилиятларини ривожлантириб борши, ўз устида ишлаш, янада шижоат ва ғайрат билан ишлашни жазм этади, бу холат ана шу одам ижобий меҳнати учун жуда кучли туртки бўлиб хизмат қилади. . Шахс иқтидори ва профессионал йуналиши Ш ахс тизимида унинг қобилиятлари мухим ўрин тутади-ишлаб чиқариш жараёнида хам одамдан талаб қилинадиган нарса ҳам унинг ишга қобилияти, лаёқати ва яхши уддалашга имкон берувчв профессионал хусусиятларидир. Чунки профессионал махорат энг аввало қай турда бўлмасин махсулотнинг, умуман фаолият натижаларининг сифатини белгиловчи мухим ижтимонй -п исихологик омилдир.

www.arxiv.uz Агар ишчи ёки ходимнинг ишга яроклилиги юқорида таъкидлаганимиздек, меҳнатнинг унумдорлиги ва маҳсулотнинг сифагини белгиловчи асосий мезонлардан бўлса, профессионал махорат — унинг истеъмол қийматини белгиловчи янада ахамиятли асослардан хисобланади- Бу иккала тушунчалар ўзаро боғлиқ бўлиб, бири иккинчиси учун замин вазифасини ўтади. Энг аввало профессионал махорат тушунчаси шахсдаги у ёки бу турдаги меҳнат фаолиятига ундаги имкониятларининг қай тарзда объектив шарт—шароитлар билан мос келганлигини билдируви мезондир. Демак, одам ўз махоратини кўрсата олиши, жамият томонидан тан олиниши учун бир томондан, унда шу фаолият турига туғма лаёқат бўлииш керак хамда ўз устида муттасил ишлаб келаётганлиги оқибатида ривожланган иқтидори сабаб бўлса, иккинчи томондан, ана шу лаёқатни намоён қилиш учун мақбул шарт — шароятлар ҳам керак бўлар экан. Шахсдаги табиий иқтидорнинг тўла ва мукаммал намоён бўлишининг энг асосий ва бирламчи шартларидан бири — унинг ўз иктидори ва лаёқати йўналишини ёшлигидан аниқлай олшии ва тарбиялаб бориши, яъни, лаёқат куртакларини илк ёшликданоқ илгари олишидир. Чунки кейинги қадам ана шу лаёқат хусусиятига мос тарзда уни касбга йўналтириш бўлади. Кўпгина корхоналардаги меҳнат қилаётган одамларнинг ўзи машғул бўлган касбдан «совиб қолиши» ёки ўша ердаги кадрлар қўнимсизлигининг сабабларидан энг асосийси х.ам касбга йўналтиришда йўл қўйилган хатоликлардир. Чунки ўсмирлик давридан бошлаб бола кўплаб фаолият турларига иштиёқ, қизиқиш намоён эта бошлайди. Бунда оила мухити, ўзи яшаётган ҳудуд учун салмоғлироқ касбкорларнинг таъсири кучли бўлади. Лекин айрим ҳолда бола ўзидаги асл, яширин лаёқатни ажрата олмаслиги, шерикларига қизиқиб, ёкн ота — онасининг авторитети таъсирида ёт ёки ўзи яхши тасаввур қила олмаган касбга "мех.р қўйиши" мумкин. Оқибатда у вақт ва маблағ сарфлаб, ё шогирдликка ёлланади ёки бирор ўқув даргоҳига ўргатишга киради. Шу сабабли хам профессионал маҳоратнинг бўлишида шахснинг ўз вақтида ва касбга тўғри йўналтирилганлиги катта роль ўйнайди. Бунда касбнинг барча нозик ва мураккаб томонлари ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлиш катта

www.arxiv.uz аҳамият касб этади. Чунки кейинги қийинчилик вактидаги тасаввурлар шахс қалбига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Ўзбекистон шароитида жуда кўплаб фаолият турларида "уста — шогирдлик" анъаналари сакланиб қолган. Устага шогирдликка бор иш да кўп ҳолларда ташаббус ота —она қўлида бўлади. Болани устага бериб кетилади. Уста унга бошида хеч нарса ваъда ҳам бермайди, келган заҳоти масъулиятли ишни х ам топширмайди. Бола уста атрофида, унинг муҳитида, факат теварагида юраверади. Уста унинг хатто—ҳаракатини зимдан кузатиб, кизикиш уйғонияпти ёки йўқми, шу саволга жавобни ўзи қидиради. Агар уста ўз хатти — харакати билан болада ҳавас уйғота олса, унинг ишлари намуна объектига айланаётганлигини сезган тақдирдагина, секин —аста унга бевосита профессионал ишлар буюра бошлайди. Уста ўз маҳорати сирларини узоқ вақтгача шогирдига очмайди. Фақат унинг муваффақиятларига ишончи комил бўлгандагина, маҳорат элементлари амалда мустақил фаолиятда кўрина бошлангандагина ишнинг барча фикир - чикирларигача ўргата бошланади. Бу уста—шогирд мулоқотининг энг кучли ва оммавий ўқитиш ва ўргатиш усулларидан фарқли афзал жиҳатидир. Шунинг учун ҳам иқтидорли, истеъдодли ёшларга қараб "бу — уста кўрган йигит" дейилади ва унинг бошқа кўпчилиқа, афзаллиги таъкидланади. Уқувсиз, иқтидорсиз шогирд уста атрофида йиллаб юриши ва натижага эришолмаслиги, оддий операцияларни қилишдан нарига ўтолмаслиги хам мумкин, бошқаси эса фаҳм —фаросат кучлилигидан, йўл — йўлакай барча ҳаракатларнинг мантикини, сирларини ўэича англаб, яна ўзидан янгилик, ижобий элементларни ҳам қўша олади. Шунинг учун ҳам бир касбда, фаолиятнинг барча турида профессионал маҳорати юксак инсонлар атрофида доимо шогирдлар бўлиши кераклигига алоҳида аҳамият бериш керак. Бозор иқтисодиёти шароитида жамият доимо ўз касбининг устаси, мохир, маҳоратли касб эгаларига эҳтиёж сезади, ва айнан шундайгина ҳар томонлама рағбатлантиради. Малака ва кўникмалари талабга жавоб бермайдиганлар, афсуски, ишсизлар армиясини тўлдириб боради ёки тасодифий дуч келган ишлар билан шуғулланаверади. Шунинг учун Ўзбекистонда бозор муносабатларига бошка — босқич ўтиш шароитида

www.arxiv.uz малакали кадрлар тайёрлаш ишини ўрта мактаблардаёқ мақсадли амалга ошириш, бунда боланинг табиий зехни, лаёқати, қизиқишлари ва имкониятларини тўла аниқлаш — диагностика қилиш ўта долзарб масалага айланади. Диагностика натижаларига кўра мактаб оила билан ҳамкорликда болани ё касб—ҳунар коллежининг мос турига ёки академик лицейларга йўлланма бериши керак. Ўзбекистон Республикасининг "Таълим тўғрисидаги" қонуни, Кадрлар тайёрлашнинг миллий дастурининг асл моҳияти хам айнан шу ипши ўз вақтдан юқори савияда ўтказшни тақозо этади. Профессионал таълим эса жамият, ишлаб чиқариш талаб эҳтиёжларидан келиб чиқиши ва булар ҳар ҳудуднинг ўзига хос имкониятлари хисобга олиниши зарур. Шахс профессионал маҳорати ва уни ривожлантириш йўллари Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ одамлар онги ва тафаккурида ўзгаришлар ясаш асосида юртимизни янгилаш ва ривожлантиришнинг ўзига хос қуйидаги тамойилларини илгари сурган эди. яъни умуминсоний қадриятларга содиқлик, ватанпарварлик, халқимизнинг маънавий меросини мустахкамлаш ва ривожлантириш. инсоннинг ўз имконнятларини ёрқин намоён этиши тамойиллари, Ушбу тамойилларга амал қилган ҳолда ривожланаётган жамиятимяз аъзолари, биринчи навбатда ёшлар онги ва тафаккурида тарихан қясқа давр мобайнида мисли кўрилмаган ўзгаришлар содир қилмоқдаки, уларни биз биринчи навбатда иқтисодий тафаккур мезонларининг узига хос тарзда намоён бўлаётганлигида кўрмокдамиз. Демак, профессионал маҳорат ва уни ривожлантирши масаласи бевосита шахснинг муттасил ўз устида ишлаши, тафаккуридаги барча имкониятларни ишлаб чиқариш такомиллашуви билан боғдай олиши қобилияти билан боғлиқ. Мехнатга бўлган муносабат бугунги кунда энг аввало билимлар салохияти. тафаккурнинг ўткирлиги, ижодий қобилиятнинг мавжудлигига алоқадор бўлиб бормоқда. Шунинг учун хам ҳозирги кунда

www.arxiv.uz халқ хўжалигининг барча соҳаларида хам истеъдодли, ўзига хос оригинал фикрловчи инсонларга эҳтиёж ортиб бормокда-Бугунги иктисодий ривожлантириш учун қайси тоифали шахслар керак, умуман, профессионал махорат тушунчаси қайси бир тоифали одамларга хос? Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, репродуктив қобилият эгалари берилган барча топшириқларни, иш —фаолият билан боғлиқ барча билим ва тушунчаларни моҳирлик билан эслаб қолиб, уни ўрни қолганда, қайтара оладиганлар бўлса, ижодий қобилият сохиблари ҳар бир ҳодиса ёки воқеа, иқтисодий жараённинг сабаб ва мохияти хусусияти борасида ўз ижодий муносабатини билдира оладиган, тафаккури озод, оригинал фикр эгаларидир. Бу ўринда яна бир нарсани ҳисобга олиш зарурки, ўзбек менталитети, яна фикрлаш услуби. миллий урф — одатларимиз, муносабатлардаги анъаналарда катталар фикрига қарши бормаслик, раҳбарнинг мутлоқ хақлиги, унинг фикрини қўллаб — қувватлаш фикри хам мавжудки, бу ҳам кўп ҳолатларда, айниқса, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, қайта қуриш жараёнларнга одамлардаги инертлик сабабларидан хисобланади. Хўш, шундай шароитда янпгча тафаккур, инновадияларни ишлаб чиқаришга олиб киришда. қайси тамойиллар устивор бўлиши керак? Гап, шундаки, исқтисодий жараёнлар, ўзгаришларни ўз вақтида тўгри идрок қилиш турли одатланиб қолинган нарсалардан кечишни, ёрқин, ассоциатив фикрлаш орқали нарса ва ҳодисаларнинт мохиятини теран англаб етиш, дадил ҳаракат қилишни талаб қилади. Психологик нуқтаи назардан янгича иқтисодий муносабатлар жараёни ҳам мантиқий, ҳам эвристик, ижодий фикрлашни тақозо этади. Чунки мантиқий тафаккур иқтисодий жараёнлар натижаларини тахлил қилиш орқали унинг моҳиягини тушунишга имкои берса, эвристик тафаккур ўша жараён билан гўёки тулиқ идентификация бўлиш орқали ўша жараённинг ички механизмларини, ҳар бир ижтимоий — иктисодий ҳодисалар туб сабабини аниқлашга ердам беради. Ижодий, ностандардт фикрлар шунга олиб келадики, корхона ташвиши, дарди билан "оғриганлар"га рўй бераётган жараёнларни интуитив йўл билан идрок қилиш орқали уларнинг янгидан- янги қирраларини англаш, башорат қила олиш ва фойдага алоқадор барча

www.arxiv.uz иқтнсодий стимулларнинг таъсирини тахлил қилишга ёрдам беради. Демак, ишлаб чиқариш манфаатлари нуқтаи назаридан олиб қаралса, тараққиёт учун иккала тоифа ҳам керак ва бу одамларнинг ишлаб чиқариш билимдонлиги ва касб махоратининг асосини ташкил этади. Профессионал маҳоратнинг ижтимоий — психологик шарт— шароитлари тўғрисида гап кетадиган бўлса, бунда инсоннинг хаёти мобайнида шаклланадиган шахсий фазилатлари орасида ушбу асосийларини келтириш мумкин: к атьият - шижоат, бу одамнинг ўз мақсадлари Йўлида ярим йўлда қолиб кетмай, ишонч билан харакат қилишининг иродавий заминидир; журъат — ўэ хамкорларига нисбатан ўзгача фикрлашдан чўчимасдик, ўз фикрларининг афзаллигини исботлаш, уни амалиётга тадбиқ эташдан қўрқмаслик учун зарур бўлган сифат; жасорат - кўпчилик эътиқодини енгиш ва керак бўлганда, оқимга қарши бора олиш учун керак бўладиган фазилат; ички интизом — ўэ профессионал ривожи йўлида ўзининг барча имкониятларини фидоийларча сафарбар эта олиш қобилияти; маданият - одамлар ўртасида обрў—эътибор қозониш, ўз тараққиёти савиясида қолиб кетмаслик, кумаклашиш энг ўринли қоидаларини ўзлаштириш ва ўз шахси хамда ўзгаларни бир хил ҳурмат қила олиш қобилияти. Мутахассисликни эгалланганлиги тўғрисидаги диплом ёки расмий сертификат эгаси бўлган ҳар бир мутахассис ишлаб чиқариш мухитига тезро!; мослашиш ва ўз шахсий салоҳиятини уқтириш учун қуйидага йўлдан бориши мақсадга мувофиқ: 1. Уз мехнат фаолиятига алоқадор бўлган бирор нарсага ҳам лоқайд, эътиборсиз бўлмаслик, яъни, синчков таҳлил қила олишга ўрганиш. 2. Ишлаб чиқаришга алоқадор айрим, конкрет мисол ёки ходиса ортида яхлит, умумий нарсани, муаммони кўра билиш ва уни ўз фаолияти натижасига боглай олиш. 3. Масала ёки конкрет операциянинг асл мохияти етиб бора олиш ва унинг бошқа йирик масалалар ва муаммолар, ҳодисалар

www.arxiv.uz билан боғлиқ томонларини кўра олаш. 4. Иш жараёнида "Нима учун?", "Нега?" деган саволлардан қочмаслик, уларга жавобни ўзидан, ва қолаверса, ҳамкасбларидан сўрашдан кийналмаслик. 5. Агар янги фикр пайдо бўлса, унинг қандай ва нима учун пайдо бўлганини таҳлил қилиш, тушунишга интилиш. 6. Ўз фаолиятига қандайдир янги, такомиллашган элементлар билан бойитиб боришга доимо интилиш, бунда касбдошлар тажрибаси, илми, иқтисодий билимлар манбалар маълумотлардан эринмай фойдаланиш, уларни тўплаш. 7. Эришилган даражадан ҳеч қачон кониқмаслик, янги муаммо ва вазифаларни бажаришдан ўзини тиймаслик. Шундай қилиб, профессионал маҳорат шохснииг мехнат фаолияти жараёнида бажарган ишининг маъсулига қараб бериладиган характеристикасидир. Лекин замонавий мутахассисга бериладиган энг асосий тафсилот — унинг ишга қай даражада ижодий ёндаша олишга боғлиқ бўлиши керак. Аммо хар қандай янгилик, ёки ижодий фикрлаш махсулини тўғридан —тўғри ишлаб чиқаришга жорий қилиб бўлмайди. Демак, мутахассис жамият манфаатига монанд маҳсулот ишлаб чиқаришга алоқадор қимматли фикр ва ғояларни астойдил, охиригача ҳимоя қилиши керак. Иқтисодиётда шахснинг ёшига оид хусусиятларни инобатга олиш Инсондаги касб махорати, унинг меҳнатга лаёқатининг бевосита ешга (Соғлиқ хусусиятлари борки, улар турли ёш даврларида, иш тажрибанинг турли босқичларида ўзига хос бўлади Б. Урланис маълумотларига кўра, ўртача ишчи ўз ҳаётининг 36 йилини бевосита ишлаб чиқаришда, жамоат орасидаги фаол меҳнатда банд бўлиб ўткаэади. Шу фаол меҳнат жараёни даврларидан энг маъсулдори 30 ёшдан 39 ёшгача бўлган. даврга тўғри келаркан. Олий маълумот олганларнинг меҳнатга лаёқатлилиги даврида бироз ўзгаришлар бўлиб, уларнинг фаол равишда ижтимоий меҳнатга

www.arxiv.uz қўшилишлари 22 ёшдан кейин бошланади, оддий маълумотсиз ишчиларники эса 18—19 ёшдан бошланади. Ўтказилган кўплаб тадқиқотлар натижаларидан шу нарса аёнки, мехнат фаолиятимнинг илк даврларида ишчи ёки ходимларнинт кўрсатгичлари анча паст бўлиб, улардаги касб маҳорати тахминан 10 йиллардан кейингина намоён бўла бошлайди. Демак, бу бир томондан жойларда "уста - шогирд" механизмининг сустлигидан дарак берса, иккинчи томондан, болаларнинг мактаб даврларидаги професснонал йўналтириш ишларидаги камчиликлардир. Ўзбекистонда кадрлар тайёрлашнинг Миллий дастури кўзда тутган асосий муаммолардан бири ҳам ёшларни ўқиб юрган давридаёқ касбга тўғри йўналтиришни кўзда тутади, ва бу тадбир юқоридаги камчиликларнинг олдини олишга ёрдам беради, касб маҳоратининг яна бир ёшга боғлиқ хусусияти шуки, одамнинг ёши ўтган сари ижодий имконнятлар даражаси дастлаб боради. Бу маълумотлар ҳам илгари ўтказилган кўплаб изланишларда исбот қилинган. Тўғри, бу нарса мехнат фаолиятининг турига, унинг талабларига боғллқ. Масалан, бевосита жисмоний меҳнатни талаб этувчй касблар (ишчилар, косблар, хунармандлар ва бошқа қурувчилик ихтисосликлари) илмий—ижодий касблардан айнан шуниси билан фарқ қиладики, ёши ўтган сари касб — корнинг нозик томонларида янгилик элементларини қидирмаслик, унинг модерниэацияси масаласига бефарқмск пайдо бўлиб боради. Ақлий фаоляят билан боғлиқ юпларда эса баъзан жиддий рухлантп айнан 50 ёшдан кейин, хатгоки, ёши анча улуғланиб борган сари янада самаралироқ ва сезиларли бўлиб бориши мумкин. Бу нарса, айниқса, олимлар, ёзувчилар, санъат ва бадиий адабиёт соҳаси вакиллари псяхслогияснга хос бўлиб, зарур шарт—шароит, ташқаридан хурмат, эъзоз ва қадрлаш бўлган шароитларда шопфдлар тайёрлашнинг самарасида акс этади. Бошқа томондан, бу тоифа инсонларнинг ўзларида кўпинча кексайган чоғларида хам анча орипшал ижод маҳсулотлариня яратиш ва шу орқали халққа фойда келтириш учун ижодий имкоииятлар ортиб боради. Ижтимоий фаолиятнинг алохида сохаси ҳисобланмиш раҳбарлик ва бошқарувда ҳам шахснинг яширин, таъсирча, сермаҳсул жихатларига эҳтиёж

www.arxiv.uz ва зарурат айниқса, инсон умрининг 50 — 65 йилларида янада тез ривожланади. Бу ёшда раҳбарларда етуклик, барқарорлик, ташкилотчилик қобилиятлари ҳамда коммуникатив сифатларнинг тўла намоён бўлиши куэатилади ва шундай сифатлар таркиб топганлиги билан характерланади. Айрим касблар борки, уларда назарий ҳамда тадбиқий малака ва кўникмалар бир вақтда намоён бўлиши керак. Буларга, масалан, тиббиёт ходимлари, педагоглар киради. Чунки улар билганлари, назарий билимлар асосида олган малака ва кўникмаларини бевосита амалиётда кўрсатиб туриши керак. Бу тоифадаги мутахассисларнинг ёш хусусиятлари шундайки, уларда ёш ўтган сари одамлар билан муомала маданияти ортиб, коммуникатив сифатлар сайқал топиб боради, лекин мустақил мантиқяй хулосалар чвқариш, иш услубвви тубдан ўзгартириш ишларига лаёқат жуда қийинчилик билан намоён бўлади. Шунинг учун ҳам бўлса керак, нафақа ёшига етиб қолган тиббиёт ходвмини ишлашни давом этгириши муаммога айланади, бир томондан, иш тажрибаси ёшларга жуда зарур, одамлар билан ишлашга удардан ўтадигани йўқ, лекия янгича инновацион технологияларнинг тиббиёт сохдсига хам кириб келиши улар фаолиятининг бошқа сохаларида муаммо па қийинчиликларни келтириб чиқаради. Тежамкорликни ёшларга мустакиллик орқали тарбиялаш керакки, токи улар барча хнсоб -китоб ишларини ўзлари қизиқиб, мустақил тарзда олиб бориб, бажарган ишларини тахлил қилсалар. тобора улар бошқа йшларки хам пишиқ—пухта бажаришга кўникма ҳосил қилиб борадилар. Бунда катталарнинг роли шундаки, улар ёшларга элементар ҳисоблаш методларкни ўргагишлари, смета харажатлари, кирим — чиқим ва фойда каби тушунчаларни амалда билиб, мустақил фикрлашлари учун шароит яратиб бершилари лозим. Айниқса, болалар ўзлари ишлаб топган пулларининг қадрини тушуниб, улардан тежаб - тергаб фойдаланишга ўрганишлари кейинги мустақил хаётларида катта ахамиятга эга бўлади. Айнан ўсмирлик ва успиринлик йилларида болаларда меҳнат малакалари ва кўникмалари шакллана бошландики, уларнинг сифати ва йўналишидан кейинги, келажакдаги профессионал фаолиятининг самарадорлиги келиб чиқади. Айнан шу ёш болалардаги — идрокни

www.arxiv.uz ҳамда қўлни ишлатиб, бирор жиддий ишни амалга оширишга ўргатилмас экан, келажакда маълум касбга эга бўлганда, яхши ичи ҳам, мутахассис хам чиқмайди. Масалан, агар бола ёшлигида қўлига темир—терсакни ушлаб, бирор нарсани таъмирламаган бўлса, ёки умумий техника воситаларига яқинлашиб, уни тузатиш ёки тушунишга уринмаган бўлса, ундан келажакда ҳеч қачон яхши мухандис ёки конструктор чиқмайди. Агар юқори синфларда ўзидаги математикага, тилшуносликка, ёки бадиий ижодиётда лаёқатини намоён қила олмаган баладан энг нуфузли университетларда ўқиса ҳам яхши, талантли математик, филолог ёки рассом чиқмайди. Бундан ташқари, кўнлаб касблар махсус малака ва кўникмаларни ривожлатиришни талаб қиладики, улар ҳак ёшликда, ўспиринлик йилларида, Масалан барча техникага алоқадор мутахасисликлар техник қобилиятдир, инструментлар билан ишлаш малакаси, схема ва чертежларни чиза олиш ва уларнн тушуншиши талаб қилгани боис шу йўналишдага махсус малака ва кўникмаларни талаб қилади. Кузатиш ва тажрибаларнинг кўрсатишича, болалар катталар амалга оширадиган ишларга жалб этилса ва бундан қандайдир моддий ва маънавий рағбат олиб туришса, улар ўша ишлар билан бажонидил шуғулланадилар, Шунинг учун хам ўсмирлик ва ўспиринлик даврларини професснонал малака, кўникма ва билямлар эғалланиши учун сензетив — маъқул давр хисобланади. Бсялқа бирор тараққиет даврида, конкрет мехнат тури ёки касб — корга элочадор малакалар шунчалик тез ўзлаштирилиб, шунчалик тез вз пухта хотирада қолмайди. Бунинг учун улар катталар билан ҳамкорликдаги фаолиятнинг турли шарт — шароитлари яратилиши керак. Касб—ҳунар коллежлари айнан шу вазифани бажариш учун хизмат қилади. Чунки ҳозирги кунда республикамизда ташкил зтилган ва ташкил этилиши режалаштирилаётган касб —ҳунар коллежлари ёшларни касбга Йўналтирибгина қолмай, улардаги барча ўқув —тарбия ишлари ёшлар касб танлашига қаратилган ва бу иш касбга лаёқати дифференциация қилиш, махсус усуллар ёрдамида уларни аниқлаб, сўнг мақсадга мувофиқ

www.arxiv.uz тарзда касбга тайёргарликни ташкил этишни тақозо зтади. Энди таълим муассасаларида ёшларга иқтисодий таълим бериш масаласига диққатни қаратиш. Мутахассис ким бўлишдан қатьий назар, иқтисодий тафаккур элементларига эга бўлиши, иқтисодий самара, манфаатдорликнинг амалий малака ва кўникмаларига зга бўлиши керак. Фақат бу ўринда амалий иқтисодни ўқитипши такомиллаштириш, шахснинг ёш хусусиятларини ҳисобга олган холда амалий тафаккур элементларини онгига сингдириш зарур. Жинсий тафовутлар ва уларни иқтисодий самарадорликка таъсири М аълумки, ишлаб чиқариш жараёнларининг иштирокчилари бир — бирларидан кўпинча жинсий тафакурлари билан ҳам фарқ қиладилар ва бу фарқ иқтисодий самарада ўэ аксини кўрсатади. Айримларнинг фикрича, ишчи—ходимларнинг жинсига алоқадор фарқларнинг улар бажарадиган иш операцияларга умуман алоқаси йўқ, шунинг учун ҳам уларга бир хил талаб қўявериш керак. Лекин бошқа тоифали мутахассислар, психологлар шу жумладан, шахснинг жинсий ўзига хослиги инобатга олиш ва буни функцияларни тақсимлашда, мехнатнинг шарт—шароитларини тахлил қилаётганда албатта хисобга олиш кераклигини эътироф зтадилар. Айниқса, шу муносабат билан аёлларнинг ўзига хос хусусиятлари ва уларнинг психологиясидаги энг муҳим жихатлар илмий асосда ўрганилган. Бу муаммо ва унинг ечими ҳозирги бозор муносабатларига ўтиш шароитида янада долзарб бўлса керак, чунки хозир ижтимоий мехнатда банд бўлганларнинг деярли ярмидан ортиғи хотин—қизлардир. Тарихдан шу нарса маълумки, ўрта Осиё шароитида аёлларнинг ўрни ва мавқеи фақат оила доирасида қаралган ва улар «ишламайдиганлар» тоифасига киритилган. Лекии Ўзбекистон ҳудудида яшаган аёлларнинг 20 — аср бошларидаги холатлари тахлил этилганда шу нарса аён бўлдики, улар хўжалик бюджетига келадиган даромаднинг 70 — 75% ўз мехнатлари хисобига келтирган эканлар. Умуман бозорларда сотиладиган моллар, товар

www.arxiv.uz ашёларнинг деярли 80%кда аёл мехнати бўлган экан- Бу далиллар аёлларнинг ҳар доим ҳам ижтимоий меҳнатнинг ва ундан ҳосил бўладиган товар-бойликларнинг асосий яратувчиси бўлганлигини исбот қилади. XX асрнинг бошлари ва ўрталари, маълумки, бутун дунё миқёсида хотин — қизлар мехнатидан фойдаланиш. унга холис бахо бериш имкониятларини яратди. Хотин — қизларнинг эркаклар билан тенглиги ва тенг ҳуқуклиги хакидаги қоидалар умумжаҳон Декларацияларида, давлатларнинг қонунларига белгилаб қўйилди. Бу янгиликлар, эмансипадия ва озодликдан тўла фойдаланган аёллар ишлаб чиқаришнинг барча жамоларида эркаклар билан баб —баровар, ҳаттоки, улардан ортиқроқ ҳам мехнат қиладиган бўлиб қолишди, Чет мамлакатларда ўтказилган айрим тадқиқотларда аёллар ва эркаклар мехнатининг фарқ қилишини таъминловчи индивидуал психологик хусусиятлар таккосланган. Масалан, улар ўртасидаги фарқни оддий хат ёзиш, хуснихатда текширган. Маълум бўлишича, ёзувнинг кимга тааллуқли эканлигини — эркакникими ёки хотин киши ёзганлигини ҳар икки кишидан биттаси аниқ айтаб бера олар экан. Чунки бу фаолиятда анчагина фарқ қилувчи белгилар ва хусусиятлар мавжуд экан. Масалан, зркаклар шошилиб, хатолар билан, беғамлик билан, харфлардаги белгилар (нуқталдр, тире ва шунга ўхшаш тиниш белгиларни) ни ташлаб, ёйиб, қаттиқ босиб, учли қирралар билан, нотекис ёзишаркан. Аёллар ёзувидаги хусусиятларда эса тоза, бир текисда, аниқ, туғри, ҳарфлардаги белгилар, чизиқлар, кўп ҳарфлар юмалоқ, стандарт, олдинга згилган, харфлар бир—бирига якин ва тиғиз жойлаштирилган ва ҳоказо.лар кўринар экан. Худди юундай фарклар, деб фараз қилади Т. Юнг, бошқа операцияларни амалга оширишда ҳам намоён бўлишида кузатиш мумкин, чунки ёзув — хуснихат одам руҳиятига боғлиқ бўлгандай, унинг бошқа қобилиятларида ҳам бундай тафовут намоён бўлади. Таниқли рус психологи И.С. Кон ўтказган тадқикотларда турли фаолият турларида эркаклар ва аёлларда намоён бўладиган жинсий хусусиятлар аниқланган. Унинг фикрича ҳар қандай сифат х ам "эркаклик" ёки "аёллик" сифати, деб аниқ, қатъий фарқланмас экан. Масалан. рақобат, қатьият, муросасизликни фақат эркаклар сифати дейиш қийин экан, чунки

www.arxiv.uz аёллар фаолият жараёнида айнан шу сифатларни соф аёллик сифати саналмиш майинлик, юмшоқлик, нозиклик билан уйғунлаштиришлари мумкин эканки, натижада ишда юқори самарага эришиш мумкин буларкан. Бу уйғунликни у, айниқса, спортнинг турли мусобақаларида қатнашиб, яхши кўрсатгичларга эришган аёллар мисолида исботлаган. А.И. Китов келтирган маълумотларга кўра, бевосита ишдан қоникиш (Иқ) ва касбдан қондириш (Кқ) ўртасида хам жинсий тафовутлар мавжуд экан. Масалан, агар олий маълумотли мухандис эркакларда касбдан қониқиш 74,8% ва ишчи эркакларда- бу кўрсатгич 72,5% ни ташкил этса, муҳандис аёллар билан ишчи аёлларнинг касбдан қониқишларидаги фарқ 20,6% ни ташкил этаркан. 22 — 25 ёшли эркакларда касбдан коникиш 61,8% ни ташкил этса, шу ёшли аёлларда бу кўрсатгич — 43,6% ни, ўз касбини ўзгартиришни истаганлар мос тарзда 5,9% ва 15,1% ни ташкил этаркан. Бу натижалар ўша мухандислик касбининг эркаклар ёки аёллар руҳий имкониятларига мос келиши жуда кийин (76,8 ва 74,3%) бўлсада, рақамлардан кўриниб турибдики, аёлларга ўзлари бажараётган ишнинг еқиши якинроқ бўларкан. (Китов А.И., 1987,— 66 бет). Маълумотлардан яна шу нарса аён бўлгдики, эркакларнинг аёлларга нисбатан касбий маҳорат кўрсатгичлари хам юқорироқ бўларкан. Балки, бу ҳолат ҳам хотин— кизларнинг ишларидан қониқишлари даражасига таъсир кўрсатиши мумкиндир. Лекин ўтказилган кўплаб тадқиқотлардан яна шу нарса маълум бўлдики, аёллар эркакларга нисбатан бир хил, зерикарлироқ ишларга анча чидамли бўлишаркан. Масалан, бир гуруҳ эркакларга ишлари қизиқарли бўлишига қарамай, ундан қониқишлари даражаси 56,8% ни ташкил этади, худди шу ердаги аёллардаги айнан шу ишдан қониқиш даражалари - 72,7% эканлиги маълум бўлди. (ўша ерда, 66 б). Маълумотлардан яна аёлларнинг зерикарли меҳнатгагина эмас, балки қониқарсиз мехнат шароитларида ҳам анча чидамли эканликлари аён бўлди. Бу холатни биз Ўзбекистон мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Ўзбек аёли учун шундай сабр — қаноатлилик хоски, айримлари далаларда оғир жисмоний ишга чидайдилар, чидабгина қолмай, балки яратилган

www.arxiv.uz шароитлардан нолимайдилар ҳам. Ёки томорқа хўжаликларида хам бевосита огир жисмоний ишлар кўпинча аёллар зиммасига тушади. Шу жараёндаги оғир, монотон, зерикарли ишларни аёллар бажаришса, тайёр сабзовот маҳсулотларини бозорда сотиб пулга айлантириш ва пулни ишлатишга эркаклар жавобгар бўлган холатларни кузатиш мумкин. Шунга ўхшаш кўплаб иш турлари борки, уларда аёллардаги сабр -бардош хисобга олингаа ҳолда улар зиммасига юклаб қуйилган. Техника, янг и технология ва автоматиза ц ия билан боғлиқ кў л лаб и шларда эса асосан эркаклар б ул ар. Бу ҳолат шу давргача айнан. сифатида ишлаб чиқариш жараёнига сақланиб келинмоқда. Айниқса, чанг ва ғигиенага зид ишлаш шароитлари аёлларга ёқмайди, улар саломатлигига хам зид, лекин шундай бўлишига қарамай, айнан шундай шароитларга чидаш, матонат кўрсатиш хотин — қизларда эркакларга нисбатан кўпроқ намоён бўлади. Мустақиллик йилларида бутун дунёда бўлгани каби, Ўзбекистонга хам янгидан янги технологиялар кириб келди. "Интернет", компьютер тизимларида алоқалар ўрнатилган бир даврда хар бир ишчи—ходимдан ижодий имкониятлар, янгича фикрлаш талаб қилинмоқда- Бу борада хотин— қизлар ва эркаклар тафовутлари масаласи қандай? Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, эркаклар орасида импульсив ва таваккалчилар аёлларда нисбатан кўпроқ учраркан (мос тарзда 63% ва 26%), эхтиёткор ва инерт шахслар зркаклар орасида 37% ни ташкил этса, аёллар ўртасида 74% ни ташкил этган. Демак, ижодий ёндашувни талаб қиладиган меҳнат билан банд аёллар орасида импульсив шошқалоқ аёллар кам учраркан. Шу боис бўлса, керак, Фанлар академияси тизимидаги лабораторияларда мураккаб, узоқ синчков текширувларни амалга оширадиган ишларда банд аёллар кўпроқ ва уларнинг ўша ердаги ўринлари психологик нуқтаи назардан оқланган экан. Лекин ҳозирги Давр, унда қизлар ва ўгил болалар тарбиясининг хусусиятларидан келиб чиқиб, шу нарсани хам айтиш жоизки, бугунги кунда кўпчилик қизлар «эркакча фикрлаш, улардан иш тутишга мойилдирлар", ёки аксинча, йигитларда айрим ҳолларда анъавий зркаклик сифатларидан чекинишлар кузатилмоқда. Демак, юқоридаги фикрларни абсолют тарзда қабул қилмай, йигит ва қизларнинг профессионал

www.arxiv.uz йўналтириш ва касбга тайёрлаш. иш билан таъминлашда бу хусусиятларини ҳам инобатга олиб, ўрганиш керак. Шахснинг профессионал маҳорати ундаги фаолият мотивларга боғлик бўлгани учун ҳам эркаклар ва аёллар мехнат мотивларининг шахс иқтидори ва ўша меҳнатга муносабатя, унинг қадрини қандай идрок қилишига кура, психологияда уч типли шахслар фарқланади. - доминап — устун тип; - вазиятга боғлик — ситуатив тип; - суггестив — конформ тип. Агар аёлда доминант типга хос сифатлар устун бўлса, унда биринчидан, техника фанларига қизиқиш ортиқ бўлади, ёшликдан илмий— тадқиқотга интилиш кузатилади, у доимо нималарнидир таҳлил қилади, ўта синчков бўлиб, кейинчалик илмий—тадқиқот институтлари, конструкторлик ва лойиҳалаш масканларида муваффақиятли ишлайди. Бундай типли аёлларда ижодий потенциал юқори бўлади, лекин барибир унинг кўрсатгичи айнан шу тоифали эркакларникидан сал пастроқ бўларкан. Аёллар бундан ташқари, ижтимоий фаоллик нуқтаи назаридан ҳам эркаклардан фарқ қиладилар. Ижодий иш аёларни руҳлантиради, лекин мабодо олдида турган вазифа ўта мураккаб бўлса, ва унинг натижасининг муваффақиятли якунлашига кўзи етмаса, эркакларга нисбатан унда қўрқув, хавотирлик ҳислари якинроқ ва кучлироқ кўриниб, унда иккиланиш пайдо бўлади, Иккинчи тоифали аёллардаги касбга мотивация кўпроқ ўша ишнинг жозибаси, ёки унга нисбатан лаёқат ёки эҳтиёж борлигига боғлиқ бўлмай, балки ўша ишнинг шахсан аёл учун қулайлик томонлари, масалан, уйига яқинлиги, ойлик маошнинг доимийлиги, иш ўрнининг эстетик жиҳатлари ва шунга ўхшаш томонлар бўлиши мумкин. Бу ўринда хотин —қизлар кўпроқ интизомли ходим эканликларини кўрсатадилар. Улардаги ижодкорлик, ташаббус камроқ намоён бўлади. Бундай аёлларга айниқса, ўша жамоалардаги шахслараро муносабатлар, маънавий муҳит ёқади, ва шу нарса уларни бу ерда ушлаб турувчи асосий мотивлардан хисобланади. Бу гуруҳ вакиллари бир қарашда ўша иш тури — касбга бефарқдай кўринадилар, бу ишдан қониқмаслик аслида уларнинг оилага ва бошқа маиший масалаларга

www.arxiv.uz кўпроқ эътиборлари билан қопланади. Эркакларда эса бундай қизиқишлар бошқача намоён бўлади. Учинчи тоифа аёллар касб танлашларига сабаб бўлган омилларга аввало уни қуршаб турган мухит, қариндош—уруғлар, дўстлар, обрўли шериклар, оила анъаналари киради. Улар ана шу ижтимоий муҳит таъсири остида касб танлайдилар ва у ёки бу ишхонада ўзларига айрим ноқулай бўлган вазиятларга парво қилмай ишлайверадилар. Ана шундай таъсир психологияда су б е к тив ёк и конформ таъсир деб аталади. Аел киши учун аҳамиятли, обрўли инсонлар таъсирида танланган касб бўлгани учун ҳам аёл киши уни қадрлайди, ишига қизиқиш билан киришиб, кўп ҳолларда ижодий ёндашади ҳам, ўз устида ишлайди. Конформ таъсирга онгли берилиш ишга нисбатан касбий маҳоратга фақат ижобий та-ьсир кўрсатса, уни кўр —кўрона танлаш (онгсиз) кейинчалик бўлса ҳам, шахснинг ичтш зимиятларини келтириб чиқаради, ишдан қониқмасликка, меҳнатнинг унумсизлигига олиб келиши мумкин. Юқоридаги типлар хаётда хар бир фаолият соҳасида ўзига хос кўриниш ва мураккабликларга эга. Ҳар нима бўлганда ҳам хотин—қизлар учун энг мухим нарса — бу ўша касб атрофидаги эстетик кадриятлар, оила аъзоларининг унинг касбий ўсиш ва жамиятдаги ўрнига муносабатидир. Ижтимоий фойдали меҳнатда бевосита иштирок этадиган аёллар, айниқса, маълумоти даражаси юқори бўлганларнинг ўз — ўзини баҳолашлари ва «Мен» образлари ўрганилганда, шу нарса маълум бўлдики, улар ўзларини ақллироқ, Билимдонроқ, жозибалироқ, мулоқотга киришувчанроқ хисоблашаркан. Агар аёл кишининг оиладан ташқари иши ўта сермазмун, қониқарли, ижодий бўлиб, у бундан тўлиқ қониқса, шу аёлнинг оиладаги ўрни ҳам субъектив жиҳатдан, яъни ўзи томонидан ижобий, деб идрок қилинар, ва ўзини яхши она ва яхши хотин, деб ҳисобларкан. Умуман, бизнинг ўзбек хотин —қизлари билан ўтказган кўплаб тадқиқотлардан келиб чиқадиган умумий хулосамиз шу бўлдики, хозирги замон аёлининг ижтимоий мехнати унинг шахсига ва оиладаги муносабтларига ижобий таъсир кўрсатади. Эр — хотин муносабатлари қандай эканлиги ҳам куйдаги аёлнинг профессионал

www.arxiv.uz мавқеи ва маълумоти даражасига боғлиқдир- Юқоридагиларнинг барчаси хотин-қизларнинг ишлаб чиқаришнинг барча соҳаларида эркаклар билан бир қаторда мехнат қила олишлари, бунинг учун уларда етарли ақл—идрок, салоҳият мавжудлигини кўрсатиб турибди. Лекин аёллар фикрлашидаги ўзига хослик, ва улар табиатидаги ҳиссиётга берилувчанлик, зийракликни наэарда тутиб, қизлар тарбияси тўғри йўлга ва улар иқтидоридан ўринли фойдаланиш керак. Мавзу юзасин таянч сўзлар: объект, субъект, ташки, ички, психологик мотивлар, профессионаллик сифатлари, иқтидор белгилари, жинсий тафовут, ёш хусусшивлари, доминаят, суггестив, вазиятга боғлиқ А дабиётлар : 1. Каримов И.А. Баркамол авлод -Ўзбекистон таракиётининг пойдевори, - Т.: Ўэбекистон, 1999 2. Каримов И.А. Ўзбекнстон XXI асрга интилмоқда. -Т.: Ўзбекистон, 1999 3. Андреева Г.М. Социальная психология. - М, 1998 4. Донцов А.И. Психология коллектива.— М., 1984 5. Дьюи Д. Психология и педагогика м ыш ления. Пер. с анг.- М.:

www.arxiv.uz Совершенство, 1997 6. Каримова В.М. Ижтимоий психология асослари.- Т.: Ўк и тувчи,1994 7. Китов А.И. Экономическая психология. - М.: Эко н омика, 1987 8. Майерс Д. Социальная психология. (Пер .с анг.) - СП6Д997 9. Никольская И. Л.,Тиграновв Л.И. Гимнастика для ума; Кн.для учашихся.— М.: Просвешение, 1997 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Шахснинг индивидуал хусусиятлари

Шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари ва уларни диагностика килиш ( характер кобилият темперамент )

Шахснинг индивидуал–типологик ҳусусиятлари ва уларни ўрганиш усуллари

Спортчи шахснинг психологик хусусиятлари

Xaлқ таълими тизимида психологик хизматнинг мазмун моҳияти