Psixologiyada bixeviorizm tushunchasi. Zamonaviy mutaxassis hayoti va faoliyatida psixologiyaning o`rni

Psixologiyada bixeviorizm tushunchasi. Zamonaviy mutaxassis hayoti va faoliyatida psixologiyaning o`rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA: 1. Psixologiyada bixeviorizm tushunchasi. 2. Psixoanaliz. 3. Geshtaltpsixologiya. 4. Akmeologiya.

www.arxiv.uz Tayanch so`z va iboralar : Bixeviorizm, psixologik tadqiqot, xulq-atvor, muhit, hissiyot, omil – stimul, ta`sir – reaksiya, ilmiy tahlil, eksperiment, psixoanaliz, huzur-halovat prinsipi, reallik prinsipi, psixoanalitik, assotsionizm, oliy psixik funksiyalar. Psixologiyada bixeviorizm tushunchasi. Bixeviorizm — psixologiyada dastavval AQSH da hayvonlarda o`tkazilgan kuzatishlarning (E. Torndayk, D. Uotson va boshqalar) natijasi sifatida paydo bo`lgan yo`nalishdir. Bixeviorizmning negizini psixologik tadqiqot predmeti sifatida psixikani va ongni inkor etish yotadi. Faqat xulq-atvorgina tadqiqot predmeti deb tan olinar, psixologiyaga esa xulq-atvor va muhitning o`zaro nisbati qonuniyatlarini tadqiq etish tavsiya qilinar edi. Bixevioristning fikricha, psixologiyaning vazifasi hissiyot organlariga ta`sir qiladigan omil - stimul (S) ni, ya`ni qo`zg`atuvchi (gap qistirish, o`q otish, kartina ko`rsatish va shu kabilar) ni bilgan holda unga javob, ta`sir - reaksiya (R) qanday bo`lishini yoki ta`sirotni bilgan holda uning qaysi bir omilga javob tariqasida yuz berganini oldindan aytib berishdan iborat emish. Klassik bixeviorizmning formulasi - S R dir. Bixevioristik psixologiyaning mexanistikligi izchildir: odam - bu xuddi hayvonlar kabi, psixikaga egami, ye yo`qligidan qat`i nazar, u qo`zg`atuv-chilarga javob beradigan o`ziga xos bir mashinadir. Stimul bilan reaksiya (S R) o`rtasidagi, ya`ni miyaga «kirish» bilan «chiqish» da yuz beradigan narsalar o`rtasidagi nisbatni ro`kach qilib, bixeviorizm «kirish» bilan «chiqish» o`rtasida nima boru, nima yo`qligini bevosita kuzatish mumkin bo`lmaganligi sababli, ularni ilmiy tahlil qilib bo`lmaydigan («qora quti») soha deb e`lon qilgan edi. Bixeviorist-lar o`z eksperimentlarini asosan hayvonlarda (hammadan ko`proq oq sichqonlarda) o`tkazib, so`ngra shu tariqa chiqarilgan xulosalarni odamga nisbataya joriy etishardi. Shuning uchun ham kishi shaxsining faolligi amalda inobatga olinmasdi. Bixeviorizm o`rgatish jarayonini ham xuddi shu xilda mexa-nistik tarzda ta`riflagan edi. Bixevioristlar hayvonlarning hatti-harakatini (masalan,

www.arxiv.uz eksperimentda labirintdan chiqish yo`lini izlashini) o`rganib, problemaning yechimiga «sinash va adashish» yo`li bilan erishilishi haqidagi xulosaga (E. Torndayk va boshqalar) kelishadi. Bunday yo`l ko`pgina variantlarni tanlab chiqilgandan keyin istalganiga erishilishini ta`minlaydigan bitta varianti qolmaguncha tusmollab qilingan harakatlarning «ko`r-ko`rona tanlanishi» deb talqin qilinardi. Bu xulosa odamning hayvondan sifatiy farqlarini inkor etish uchun inson haqidagi ta`limotning ta`rifiga ham joriy qilingan edi. Psixoanaliz. XX asr g`arb psixologiyasining yana bir nufuzli yo`nalishi- psixoanalizlir. U ko`pincha avstriyalik psixiatr va psixolog 3.Freyd nomi bilan freydizm deb ham yuritiladi. Freydizm nuqtai nazaridan olganda, odam amalda ijtimoiy hodisa emas. Kishi xulq-atvori ikkita prinsipga: «huzur-halovat prinsipi» (bu o`rinda asosan jinsiy mayllarning aks etishi nazarda tutiladi) va «reallik prinsipi» (jamiyatning uyatli va taqiqlangan narsa sifatida shahvoniy havasni bostirib turish zarurligi haqidagi talablaridan kelib chiqadigan) ga buysundiriladi. «Huzur-halovat prinsipi» bilan «reallik prinsipi»ning to`qnashuvi natijasida anglanilmagan sohaga «qondirilmagan mayllar» ajralib chiqishi ro`y beradi va ular odamning xulq- atvorini shu yerdan idora qilib turadi. Bixevioristlarda bo`lgani kabi bu o`rinda ham ongning roli ozgina tan olinadi, ong esa har tomonlama obro`sizlantiriladi. Psixoanalitiklar anglanilmagan psixik qo`zg`atuvchilar bilan avval boshdanoq odamga dushman bo`lgan sotsial muhit o`rtasidagi doimiy qarama-qarshilik to`g`risidagi tasavvurlardan kelib chiqib, individ, bir tomondan, vijdon, nomus, qo`rquv va shu kabilar («ong senzurasi») shaklida o`zi boshidan kechiradigan qatag`onlarni yaratuvchi muhitning talablari, ikkinchi tomondan esa hukmini o`tkazuvchi anglanilmagan mayllarning bir-birini sig`ishtirmasligi bilan bog`liq ichki konflikt holatiga muqarrar tushadi, deb da`vo qilishgan edi. Kishi bunday va- ziyatlar oqibatida vujudga kelgan tanglikdan shahvoniy g`ayratni sotsial jihatdan maqbul yo`lga burib yuboradigan himoya mehanizmlarini ishga solgan tarzda qutiladi. Katta yoshdagi odamning anglanilmagan holda yo`naltiruvchi xatti- harakati uning ilk bolalik davrida shakllangan maqsad-istagining qaramligida

www.arxiv.uz bo`ladi va amalda uning butun umri bo`yi sira o`zgarmasdan, faqat ongning «senzurasi» bilan murosa qilish zaruratidan niqoblanib qolib ketadi. Freyd psixologlarning e`tiborini anglanilmaganlik va psixologik himoya muammolariga, katta yoshdagi kishining xulq-yatvoriga, bolalikdagi voqealarning ta`siriga va boshqalarga jalb qildi, lekin bu muammolarni tubdan noto`g`ri, shaxs psixologiyasini biologiyalashtirgan, shaxsni hatto noijtimoiy kuch deb ta`riflangan holda anglanilmaganlikning ongdan ustunligi va kishi hulq-atvorining shahvoniy mayllarga bo`ysunishi to`g`risidagi tasavvurlardan kelib chiqib talqin etgan edi. Freyd o`zining psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi umumiy ta`limotga aylantirib, g`arb mamlakatlarida katta e`tibor qozondi. Psixoanalitik asarlarning nomarksistik xarakteri go`yo ichidan turib kishini idora qiladigan, uni instinktiv mayllarning boshqarilmaydigan holatidagi o`zini eplay olmaydigan qo`g`irchoqqa aylantirib qo`yadigan qorong`i, ongsiz kuch-lar haqidagi freydistik ta`limot xush keladigan kapitalistik jamiyatning ideologik quroliga aylanishiga imkon yaratib berdi. Hozirgi paytda bixeviorizm va freydizm ibtidoiy «klassik» shaklidagi o`rnini aniq-ravshan ifodalangan biron-bir farqli belgisi bo`lmagan turli xildagi «sho`ba» oqimlarga (neobixeviorizm, neofreydizm va shu kabilarga) bo`shatib berdi. Ulardagi mexanitsizm va idealizm o`z qiyofalarini juda puxtalik va uddaburrolik bilan niqoblab olishgan. Lekin bu oqimlar tashqi qiyofasini o`zgartirgan bo`lsalarda, o`zlarining ideologik ko`rsatmalari xarakterini saqlab qolgandir. Geshtaltpsixologiya (nemischa so`zdan olingan bo`lib, bir butun shakl, obraz, struktura degan ma`noni anglatadi). Bu chet el psixologiyasining eng katta yo`nalishlaridan biri bo`lib, XX asrning birinchi yarmida Germaniyada paydo bo`lgan. Geshtaltpsixologiyaning markaziy muammosi murakkab psixik hodisalarni bir butun yondashuv asosida analiz orqali o`rganishdir. Geshtaltpsixologiyada assotsionizm asosiy o`rinni egallaydi. Assotsionizm insonning psixik xayotini psixikaning aloxida hodisalarining yig`indisi sifatida tushunadi.

www.arxiv.uz Geshtaltpsixologiya insonning oliy psixik funksiyalarini (idrok, tafakkur, xulq-atvor va boshqalar) o`rganishga alohida e`tibor qaratadi. Bu yo`nalishiga kasos solgan olimlar – nemis psixologlari M.Vertxeymer, V.Keller, K. Koffka. Genetik psixologiya - J.Piaje va uning o`quvchilari tomonidan ishlab chiqilgan ta`limot bo`lib, u inson intelektining kelib chiqishi va ayniqsa yoshlikdagi rivojlanishini o`rgangan. Induvidual psixologiya – A.Adler tomonidan ishlab chiqilgan. XX asrning 20 yillarida pedagogika va psixokoterapiya sohalarida keng tarqalgan. Differensial psixologiya – (lot. differentia - farq) – individlar va insonlar guruhlari o`rtasidagi psixik farqlarni, va bu farqlarning sabablari hamda oqibatlarini o`rganadigan psixologiyaning sohasi. Tanqidiy psixologiya - XX asrning 60-70 yillarida paydo bo`lgan (K. Xolskapp, U. Xolskamp Osterkamp, P. Kayler va boshqalar) va A.N. Leontiyefning faoliyat nazariyasidan kelib chiqqan psixologiya yo`nalishi. Akmeologiya – tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlar doirasida paydo bo`lib, insonning yetuklik davridagi rivojlanish qonuniyatlari va mexanizmlarini o`rganadigan fan. Akmeologiya induvidual va ijtimoiy subyektlarning rivojlanishini tabiiy-ijtimoiy va texnik fanlardan olingan bilimlar asosida o`rganadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik.- M., 1998 2. Anikeyeva N.P. Jamoalardagi psixologik muhit.- T., 1992 3. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. - T., 1994 4. Klimov YE. A. Psixologiya professionala.- M., 1996 5. Mayyers D. Sotsialnaya psixologiya.- Spb, 1997 6. Morgunov YE. V. Lichnost i organizatsiya. Konspekti po psixologii.- M., 1996

O'xshashlar

Sotsial psixologiyada tadqiqotlar metodologiyasi tushunchasi. Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari

Nazariy psixologiyani o'qitishning metodik xususiyatlari

Psixologiya tarmoqlari

Ijtimoiy psixologiya fanining yuzaga kelishi va rivojlanishi

Ijtimoiy psixologiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi