Psixologik masalahatlar texnikasi - Psixologiya - Referatlar

Psixologik masalahatlar texnikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139.5 KB

Ko'chirib olish

Psixologik masalahatlar texnikasi Reja: 1. Psixologik maslahatlar texnikasi to'g'risida tushuncha va boshlang'ich mulohazalar 2. Psixologik maslahatda mijozni kutib olish 3. Mijoz bilan suhbat boshlash 4. Mijozning dardini tushuntirishda qo'llaniladigan texnika 5. Mijozga maslahatlar va tavsiyalar berishda maslahatchining harakatlari

Psixologik maslahatlar texnikasi to'g'risida tushuncha va boshlang'ich mulohazalar Psixologik maslahatlar texnikasi deganda, psixolog-maslahatchi maslahatning u yoki bu amallari doirasida harakat qilib, psixologik maslahat harbir bosqichlarida mana shu amallami bajarish uchun foydalanadigan maxsus uslublari tushuniladi. Awalgi bobda o'rganib chiqqanligimiz sababli bevosita ular bilan bog'Iiq bo'lgan psixologik maslahatlar texnikasini to'la ta'riflashga kirishamiz. Bu texnika psixologik maslahatlar barcha bosqichlarida bir xilda muvaffaqiyat bilan qo'llaniladigan universal, psixologik maslahatning u yoki bu, xususan bir bosqichi uchun mos keladigan o'ziga xos texnikasi bo'lishi mumkin. Psixologik maslahat texnikasini biz universal xususiyatli maslahatlar uslublariga alohida ajratmay, maslahatlar turli amallari bilan bog'liqlikda bosqichma-bosqich ko'rib chiqamiz. Psixologik maslahatda mijozni kutib olish. Mijozni kutib olish umumiy amali doirasida (psixologik maslahatning birinchi bosqichi) psixolog-maslahatchiga quyidagi texnik uslub tavsiya etiladi: mijozni kutib olishda u bilan yuzma-yuz duch keladigan vaziyatni egallab, uni o'z o'rniga kuzatib qo'yiladi. Bu yerda o'zini boshqacha tutish kerak bo'ladigan qator alohida holatlar uchrab turishi mumkin. Mana shu vaziyatlarni ko'rib chiqamiz. Agarda mijoz psixologik maslahat xonasiga kirib kelganida, u yerda hech kimni uchratmasa dovdirab qolishi mumkin. Mana shu holat maslahatlar paytidagi keyingi xulqiga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Agarda mijoz xonaga kirganida unga hech qanday e'tibor bermaydigan insonlarni ko'rsa, nafaqat dovdirab, balki xafa ham bo'lishi mumkin. Ayniqsa, keyinchalik mana shu insonlar orasida psixolog- maslahatchi va uning yordamchisi bo'lganligi ma'lum bo'lib chiqsa, mijozning o'z o'rniga borib o'tirishi yo'lida kutilmagan to'siqlar yuzaga kelganda ham uning psixologik kayfiyatini yomon tomonga o'zgartirishi mumkin. Mijozning o'zi maslahat o'tkazish joyiga kelib o'tirishi ham mumkin. Lekin bunday hollarda maslahatda o'z joyini izlashda, mijozda hech qanday muammolar yuzaga kelmasligi kafolatlanishi kerak. Agarda mijoz maslahat o'tkaziladigan xonaga kirib bo'lgan bo'lsa, insonlar, ayniqsa, psixolog-maslahatchi yoki uning yordamchisi

o'tirib kutib olsalar, mijoz bu holni e'tiborsizlik yoki hurmatsizlik kabi qabul qilishi mumkin. Bunday mijoz bilan yaxshi psixologik aloqa o'rnatish qiyin bo'ladi. Bu tavsiyalar faqatgina psixolog-maslahatchi va uning yordamchisiga emas, balki shu vaqtda psixologik maslahatchi xonasida bo'lishi mumkin bo'lgan insonlarga ham taalluqli. Masalan, agarda mijoz kirib kelganida psixolog-maslahatchi va uning yordamchisi o'rnidan turib, boshqalar o'rnilaridan turmasalar, bu hoi ham mijozda yaxshi kayfiyat uyg'otmaydi. Gap shundaki, boshqa holatlarda odob-axloq qoidalari bo'yicha katta yoshdagi insonlar yoki yuqori mansab vakillari o'tirishiari mumkin. Bularning ikkalasi ham psixologik maslahat o'tkazish uchun yaxshi emas, chunki mavjud qoidalar bo'yicha psixologik maslahatda mijoz uchun eng obro'li odam psixolog-maslahatchi bo'lishi kerak. Psixolog-maslahatchi yoki uning yordamchisi imkon qadar maslahat o'tkaziladigan joyni mijozga ko'rsatib uni oldinga o'tkazib yuborishlari va birinchi bo'lib o'z o'mini egallashga unga imkon berishlari kerak. Mijozdagi tortinish kuchi yuzaga kelishini oldini olish va uni noqulay holatga solib qo'ymaslik, unga o'zini erkin va mustaqil tutishi, vaziyatni psixologik belgilab berishi uchun shunday harakat qilishi kerak. Bundan tashqari mana shu paytda mijoz o'z joyiga qanday borayotganligini, u qanday o'tirishi shu bilan birga qanday holatda o'tirishini kuzatib psixolog-maslahatchi maslahatlami muvaffaqiyatli olib borishi uchun ko'plab foydali xulosalar chiqara oladi. Agarda psixolog-maslahatchi joyiga birinchi bo'lib o'tirsa, unda mijoz buni maslahatchining undagi o'zini ustunligini namoyish etish kabi tushunishi mumkin, psixologik maslahatning yaxshi o'tishi uchun esa bu umuman kerak emas. Agarda mijozning o'zi obro'li va o'zini hurmat qiladigan inson bo'lsa, psixolog-maslahatchining bunday noo'rin harakatlari psixologik maslahat o'tkazishga katta ta'sir ko'rsatadi. Har qanday sharoitda ham psixologik maslahatda psixolog-maslahatchi o'z o'rnini mijozdan keyin yoki bir vaqtda egallashi kerak. Mijozning joyiga borib qulay joylashib olmagunicha, u bilan hech qanday maxsus suhbat boshlash tavsiya etilmaydi. Birinchidan, odam harakatlanayotganida, ayniqsa, joyiga borib o'tirayotganida gaplashish odobdan emas. Ikkinchidan, odam to o'z joyini topib o'tirmagunicha, butun diqqatini

bajarayotgan ishiga jalb etadi va natijada psixolog-maslahatchining gaplarini diqqat bilan tinglay olmaydi, uchinchidan, psixologik maslahatga birinchi bor kelgan har qanday inson o'zining muammosi to'g'risida psixolog-maslahatchi bilan jiddiy va mazmunli suhbatga tayyor bo'lmaydi. Mijoz yoki hayajonlanadi, yoki qanchadir vaqt o'zining ilgarigi ishlari bilan bog'liq tashvishlar, fikriar ta'siri ostida bo'ladi. Наг qanday holda ham mijoz tinchlanishi va maslahatchi bilan jiddiy suhbatga psixologik tayyor bo'lishi uchun vaqt talab etiladi. Mijoz psixologik maslahat xonasiga kirib kelganida, shu yer tinch bo'lishi, iloji bo'lsa xonada psixolog-maslahatchi va uning yordamchisidan boshqa hech kim bo'lmagani ma'qul. Agarda mijoz psixologik maslahat xonasiga kirib kelganida u yerda tartib bo'lmasa, xona betartib bo'lsa bu albatta, unda salbiy emotsional ta'sirlanishni uyg'otadi. Betartib va iflos xonada psixologik maslahat o'tkazishdan foyda yo'q. Bunday holatlarda psixolog-maslahatchi qanchalik tartibli bo'lmasin, baribir yaxshi natijaga erishish mumkin bo'lmaydi, chunki noqulay vaziyat ta'siri ostida mijozning kayfiyati doim yomon bo'ladi. Agarda xonada maslahatlar o'tkazilayotgan paytda ko'plab keraksiz narsalar, nima uchun bu yerda turganligini tushunib bo'lmaydigan buyumlar turgan bo'lsa, mijozni hayron qoldirishi va qattiq xavotirlanish holatini yuzaga keltirishi mumkin. Ayniqsa bu buyumlar unda xavf uyg'otadigan bo'lsa (masalan, magnitofon, mikrofon, videokamera va boshqa), bunday holatda mijozdan ayniqsa, dardini aytayotganda ochiqlik va samimiylikni kutish qiyin bo'ladi. Psixolog-maslahatchining kiyimi qanday bo'lishi to'g'risida ikki og'iz so'z. Iloji boricha u oddiyroq, lekin did bilan, bayramona emas, lekin juda ham sodda bo'lmagan kiyimda bo'lgani ma'qul. Psixolog-maslahatchi maxsus ishchi kiyimlari kiyishi tavsiya etilmaydi. Masalan, shifokor xalatini kiyib qabul qilishi mijozni xavotirga soladi, u psixologik maslahat xonasini xayolan tibbiyot muassasasiga o'xshatadi, bu umuman kerak emas. Agarda mijoz jismoniy va psixologik sog'lom inson bo'lsa, u o'z-o'zidan bemorga qilinadigandek munosabatda bo'lishdan xafa bo'ladi. U agarda haqiqatdan ham bemor bo'lsa, lekin yanglishib shifokorga emas, balki psixolog-maslahatchiga murojaat qilsa (masalan, u xohlagan yordamni

tibbiyot muassasalari ko'rsata olmagan bo'lsa) unda xalat kiyib kutib olgan kishini mijoz awalgi muvaffaqiyatsiz tajribasini eslab, yana qattiq tashvishlanadi. Buning natijasida mijozda psixolog-maslahatchiga ishonchsizlik yuzaga keladi va unga haqiqatda yordam bera olishiga ishonmaydi. Boshqa tomondan bayramona kiyinib olgan psixolog-maslahatchining oldida odmigina kiyimda bo'lgan mijoz g'alati ko'rinishi mumkin, bunday holatdan ham mijoz o'zini noqulay his qiladi. Masalan, bunday hollarda mijozning fikr yuritishicha, psixolog-maslahatchida qandaydir muhim bir uchrashuv yoki bayram bo'lmoqda, hozir mijozning tashvishlari uni qiziqtirmaydi degan, fikr paydo bo'lishi mumkin. Bu albatta, mijozni maslahatchiga ishonch bilan ochiq munosabatda bo'lish, tashvishga solayotgan muammosini u bilan keng muhokama qilish imkonini bermaydi. Nihoyat juda ham oddiy, tartibsiz, deyarli uy kiyimida bo'lsa psixolog-maslahatchini ko'rib, mijoz uni shaxsan hurmat qilmaydi, degan fikrga kelishi mumkin. Mijoz bilan suhbat boshlash. Mijoz bilan suhbatni boshlash bo'yicha texnika psixolog-maslahatchi bilan shaxsan tanishayotganida va uning muammosini batafsil aniqlashga kirishayotganda foydalanishi mumkin bo'lgan uslublarni o'z ichiga oladi. Mijoz bilan yuzma-yuz uchrashib, o'z joyiga joylashib o'tirib olganidan keyin, psixolog-maslahatchi diqqat va do'stona munosabat, yuzida tabassum va shirin so'zlar bilan munosabatda bo'lishi kerak. Masalan, «men sizni bu yerda ko'rganimdan judayam xursandman, siz bu yerga murojaat etib, to'g'ri qilgansiz. Ishonamanki, bizning uchrashuvimiz va suhbatimiz hamda hamkorlikdagi ishlarimiz siz uchun va men uchun ham yoqimli va foydali bo'ladi. Awalo, keling yaxshilab tanishib olaylik». Shundan keyin psixolog-maslahatchi ismi-familiyasini aytib o'zini tanishtiradi va mijozdan o'zi to'g'risida gapirib berishini iltimos qiladi. Keyin mijozga shunday savol bilan murojaat etish mumkin: «ismi-sharifingiz», (agarda psixolog-maslahatchi mijozning ismi, sharifini oldindan bilmasa?), «qanday muammolarsizni tashvishlan- tirmoqda?», «nima masala yuzasidan keldingiz?». Shundan keyin odatda mijozga fikrini jamlab olishi va unga beriladigan savollarga aniq va tez javob berishi uchun zarur bo'lgan kichik tanaffus qilinadi. Agarda tanaffus uzayib ketsa va mijoz unga berilgan

savollarga javob berishda qiynalsa, hayajonlansa yoki gapni boshlab birdaniga to'xtab qolsa, psixolog-maslahatchi yuzaga kelgan vaziyatga darhol aralashishi tavsiya etilmaydi. Psixolog-maslahatchi mijozning o'zi gapni davom ettirishini sabr va toqat bilan kutishi ma'qul hisoblanadi. Agarda tanaffus juda cho'zilib ketsa va mijoz qiyin ahvolga tushib qolgani tushunarli bo'lib, gapni nimadan boshlashni bilmay qiynalsa, unda psixolog-maslahatchining o'zi unga murojaat etib, quyidagi gaplarni aytishi tavsiya etiladi: «Gapiravering, sizni diqqat bilan eshitaman», «sizning har biraytgan gapingiz men uchun juda muhim, marhamat davom ettiravering». Agarda shundan keyin ham mijoz gapirmasa, unda psixolog-maslahatchi undan so'rashi mumkin: «aytingchi, nima sababdan gapirmayapsiz? Gapirishingizga nimadir xalaqit qilayaptimi? Keling, buni birgalikda muhokama qilaylik, sizga yordam berishga harakat qilaman». Shundan keyin mijozning o'zi suhbatni davom ettirsa, psixolog- maslahatchi uning gapini bo'lmasdan sabr, chidam bilan va bir do'stining dardini tinglayotgandek tinglashi kerak. Agarda mijoz qiynalib, hayajonlanib gapirmasa, gapni nimadan boshlashni bilmay to'xtab qoladigan bo'lsa, psixolog-maslahatchi mijozga berilgan savollar mazmuni yoki mijoz javob bergan savollar mazmuni asosida oson javob berishi mumkin bo'lgan qo'shimcha savollar beradi. Agarda psixolog-maslahatchi ancha tajribali bo'lsa qo'shimcha va yo'naltiruvchi savollar yordamida tezda mijozni gapirtirishga erisha oladi, psixologik to'siqni yo'qotadi va kerakli ma'lumotlarni oladi. Psixolog-maslahatchining savollariga javob qaytarishda mijoz jiddiy qiyinchilikka duch kelgan hollarda mijozning ortiqcha psixologik asabiylashishini yo'qotishga uning ancha ochiq' gaplashishiga yordam beruvchi quyidagi uslublardan foydalanish tavsiya etiladi: I. Mijozga sezdirmasdan xo/iadan barcha begonalarni, masalan, kotiba- laborant, yordamchini chiqarib yuborib mijoz bilan yakkama-yakka qolish. Hardoim bu ishni muloyimlik bilan amalga oshirish mumkin. 2. Bu holatda aksincha yo'l tutish ham mumkin. Maslahatlar xonasiga mijozga ancha yaqin bo'lgan, uni tinchlantira oladigan va psixolog maslahati bilan suhbatni osonlashtiradigan biror kishini taklif qilish mumkin. U kishini mijozning

yoniga yoki psixolog- maslahatchi va mijozning o'rtasiga o'tqazish mumkin. 3. Mijoz bilan suhbat boshlaganda psixolog-maslahatchining o'zi mijoz bilan qiyinchiliksiz oson va erkin gaplasha olishi muhim. Aks holda uning shaxsiy hayajonlanishi, asabiyligi va ishonchsizligi mijozga ham o'tishi mumkin. 4. Hayotda, har bir insonda, shu jumiadan tajribali psixolog- maslahatchida ham odamiar bilan munosabatiarda qiyinchiliklar uchrab turishi mumkinligi sababli endi boshlayotgan psixolog- maslahatchiga o'zi ham muloqotlar treningidan o'tishi, iloji boricha o'zidan mana shunday muammoni yo'qotishi yoki kamaytirishi tavsiya etiladi. Mijoz bilan uchrashuv oldidan u bilan bo'ladigan suhbatni, ayniqsa, boshlanish qismini mashq qilib olish foydali bo'ladi. 5.0'zini kommunikativ malaka va ko'nikmalarini takomillashtirishi uchun psixolog-maslahatchiga mijoz bilan psixologik maslahatda uchrashganda unga foydali bo'ladigan quyidagi nutqiy odob qisqa shakllarini o'zlashtirib olishi tavsiya etiladi: Insonlar bilan salomlashish va xonaga kirishni taklif etish shakllari: - assalomu alaykum; — kiring, marhamat; - xayrli kun; — keling, kiring; — kelganingizdan xursandman; - marhamat o'tiring; - xush kelibsiz. Uchrashgan paytda quvonchini ifoda etish shakli: — qanday yoqimli uchrashuv; — sizni ko'rganimdan xursandman; - nihoyat sizni ko'rayapman, juda xursandman; - sizni ko'rganimdan juda xursandman. Tanishish shakllari: - men siz bilan tanishmoqchiman; - keling, tanishaylik; - tanishib olaylik;

- o'zimni tanishtirishimga ruxsat eting; - ismingiz? Marhamat o'zingizni tanishtiring. Odamga savol bilan murojaat etish shakli: - iltimos, aytingchi; - agarda sizga qiyin bo'lmasa... - kechirasiz, siz ayta olmaysizmi... - sizdan so'rasam bo'ladimi... - marhamat qilib menga aytsangiz... - aytolmaysizmi. Mijozni tinchlantirish , undagi mayjud komplekslar ta ' sirini va munosabatlardagi psixologik to ' siqlarni yo ' qotish , mijozning psixologik xavfsizligini ta ' minlovchi jismoniy va psixologik qulaylik muhitini yaratib beruvchi texnik uslublarni o ' z ichiga olishi mumkin . Bu uslublarga quyidagilar kiradi: - bir necha vaqt mijozni bir o'zi bo'Iishiga imkon berish. Masalan, bir necha daqiqa hech kirn bilan gaplashmay yakka o'tirishi. Bu vaqtda psixolog-maslahatchi o'z xonasida biror ish bilan mashg'ul bo'lishi yoki bir necha daqiqaga chiqib ketishi mumkin; - mijoz xonada o'tirib maslahatchi bilan bo'ladigan suhbatga o'zini tayyorlayotganda, maslahat xonasida yoqimli musiqa qo'yish mumkin; - suhbat paytida mijozning qo'liga biror-bir katta bo'lmagan yoqimli predmetni, masalan, o'yinchoqni berib qo'yish; - psixolog-maslahatchi bilan suhbat paytida, biror bahona o'ylab topish, masalan, psixolog-maslahatchiga kichik bir iltifot ko'rsatish, yordam qilish asosida mijoz o'z qo'Ilari bilan qandaydir harakatlarni bajarishini taklif etish. Yuqorida aytib o'tilgan harakatlarni amalda, turli kombinatsiyalarda, alohida bir-biri bilan turli birliklarda qo'llash mumkin. Mijozda psixologik keskinlikni yo'qotish va dardini ifoda etish bosqichida uning hikoyasini faollashtirish. Psixolog-maslahatchiga yo'naltirilgan mijozning o'zi va o'z

muammolari haqidagi to'la, ochiq, samimiy, emotsional mazmunli hikoyasini psixologik maslahatda dardini izhor etish deb ataladi. Mijozning dardini aytishi uchun asosan, psixologik maslahat o'tkazish boshida qo'llaniladigan yuqorida aytib o'tilgan uslublardan tashqari, dardini aytish davomida qo'llaniladigan psixolog-maslahatchining quyidagi amaliy harakatlari yordamida qulay psixologik muhitni yaratish mumkin. 1. Dardini aytish vaqtida mijozning aytayotgan gaplari va qilayotgan harakatlarini verbal qo'llab-quwatlab turish - bu uslubni tushuntirib o'tish talab etiladi. Ba'zan maslahat paytida mijoz psixolog-maslahatchi noto'g'ri deb hisoblaydigan gaplarni aytishi mumkin. Masalan, psixolog-maslahatchiga o'tkazilayotgan maslahatga, sharoitga to'la asoslanmagan da'volarni aytishi mumkin. Bunday hollarda psixolog-maslahatchi mijozga noroziligini aytishi, umuman, u bilan tortishishi mumkin emas. Bunday holat yuzaga kelganda quyidagicha yo'l tutgan ancha yaxshi bo'ladi: mijozning tanqidga huquqini to'g'ridan to'g'ri yoki qisman, ochiq yoki gapirmay tan olib unga munozarali savollami hozircha qo'yib turib, ularni maslahat oxirida muhokama etishni taklif etadi. Bunday holatda mijozga masalan, shunday so'zlar bilan murojaat etish mumkin: «umuman olganda siz haq bo'lishingiz mumkin. Shuning uchun men siz bilan sizni tashvishlantirayotgan masalani muhokama qilishga tayyorman. Lekin keling, bu masalani birgalikda qanday hal qilish, amalga oshirish to'g'risida o'ylab ko'raylik. Agarda hozir maslahatni to'xtatib qo'yib va munozarali savollami muhokama qilishga kirishib ketsak, unda sizni tashvishlantirayotgan asosiy muammoni hal qilish yo'lini topa olmaymiz. Bunday holatda men sizga yordam berishim qiyin bo'ladi, chunki siz bilan vaqtimiz cheklangan va sizning muammongizga to'g'ridan to'g'ri aloqador bo'lmagan tortishuvga sarfianadi. Men esa sizga boshqacha yo'l tutishni taklif etaman: maslahat o'tkazish bilan bog'liq tortishuvli holatlarni muhokama qilishni vaqtinchalik to'xtatib, awaldan belgilangan reja asosida ishlarni davom ettirish. Undan keyin biz qo'shimcha vaqt ajratamiz va sizni tashvishlantirayotgan barcha savollarni qachon, qayerda muhokama qilish to'g'risida kelishib oiamiz». Agarda mijoz ushbu savollarni darhol muhokama qilishni, bundan tashqari u qo'yilgan

masalalami hozirning o'zidayoq hal etishni talab etsa, unda psixolog- maslahatchi quyidagicha yo'l tutishi mumkin: 1. Maslahatni vaqtinchalik to'xtatadi va iloji boricha janjalli savollarni tezroq hal etishga harakat qiladi. 2. Psixologik maslahatni qoldiradi va uni boshqa mos keladigan, barcha masalalar hal etib bo'linganidan keyingi vaqtga ko'chiradi. 3. Mijozdan muloyimlik bilan kechirim so'rab, maslahatlar nima uchun to'xtatilganligi va qo'yilgan masalalami nima uchun hal eta olmasligini, da'volari esa qoniqtirilishini tushuntirib, psixologik maslahatni bundan keyin davom ettirishdan umuman voz kechadi. Agarda mijoz psixolog-maslahatchiga maslahat o'tkazish sharoitlari to'g'ridan to'g'ri aloqador bo'lmagan, lekin muhokama etilayotgan muammo mohiyati bilan bog'liq gapni gapirayotgan bo'lsa, bunday holatda maslahatchi mijoz qo'ygan masala bo'yicha suhbatga qo'shilishi mumkin. Unga qaramay dardini aytish paytida iloji boricha psixolog-maslahatchi biror-bir masalada mijoz fikriga qo'shilmasligini aytgani ma'qul bo'ladi. Yaxshisi, mijozga e'tiroz bildirmay, balki quyidagicha yo'l tutish kerak: Mijozninggaplari va harakatlarini muhokama etishi va e'tiroz bildirishini talab etuvchi qismlarini o'zi uchun belgilab olib, mijozning gaplarini diqqat bilan oxirigacha tinglaydi. Savollarni muhokama qilishga esa faqat maslahat yakunlangandan keyin va mijozni tashvishlantiruvchi asosiy muammo bo'yicha qaror qabul qilishdan keyin qaytish kerak bo'ladi. 1. («Oydinlashtirish»). Takrorlash — bu uslub mijozga sezdirmay, uning gap va harakatlarini takrorlashdan iborat bo'ladi; xususan, ishoralari, mimikasi, pantomimika, gapi ohangi, tanaffuslarni takrorlash mumkin. Mijoz uning muammolari to'g'risida, o'zi haqida gapirib turib, maslahatchiga ko'z tashlaganda takrorlash ayniqsa, muhimdir. 2. («Luqma tashlash»). Mijoz dardlarini aytayotganida psixolog- maslahatchi tomonidan aytiladigan va mijozning gapi mazmunini

tushunish, aniqlash uchun aytiladigan sekin, gap davomidagi fikrdir. Luqma tashlashdan foydalanganida psixolog-maslahatchi tinglab turib mijoz gapi orasidagi tabiiy yuzaga keladigan tanaffuslarda qisqacha, o'z so'zlari bilan, tasdiqlash yoki savol tariqasida mijoz aytgan gaplarni takrorlaydi. O'z navbatida uni tushunayotganlarini to'g'riligini tasdiqlashini yoki rad etilishini kutadi. Luqmani masalan quyidagi so'zlar bilan boshlash mumkin: «Shunday qilib...», «Siz aytdingiz-ki...», «Men sizni to'g'ri tushundimmi, siz aytdingiz-ki...». Mijoz aytgan oxirgi so'zlarni shunchaki savol shaklida takrorlash va undan aytilgan gaplar to'g'riligini tasdiqlashni yoki rad qilishni kutish mumkin. 3. «Umumlashtirish» — bir tomondan perifrazani eslatuvchi uslub, lekin mijoz aytgan oxirgi so'zga taalluqli emas, balki bir necha fikrlar va gaplardan tashkil topgan butun bir fikr-mulohazaga taalluqli. Mijozning oxirgi fikrini qanday bo'lsa shundayligicha takrorlaydigan luqmadan farqii ravishda umumlashtirish, uning fikrini erkin, lekin juda aniq umumlashtirilgan shaklda berishdan iborat bo'ladi. Umumlashtirishni masalan, quyidagi so'zlar bilan boshlash mumkin: «Shunday qilib, siz aytgan gaplarni umumlashtirgan va qisqa shaklda ifoda etadigan bo'lsak, unda buni shunday bajarsak bo'ladimi...?», «Agarda aytilganlarga qisqacha yakun yasasak, unda buni shunday tushuntirish mumkin...». 4. Mijozni emotsional qo'llab-quwatlash, psixolog-maslahatchi mijozni diqqat bilan tinglab, uning fikrini kuzatib borib, gaplari orasida muhim paytda va mijoz unga e'tibor berganida, mijoz aytgan gaplarni ma'qullashini namoyon etib, shu jumladan mijozning so'zlari va harakatini ma'qullovchi ijobiy qabul qilayotganini namoyish qilganida sodir bo'ladi, bu masalan, mijozga hamdardlik, mehribonlik, u gapirayotgan gaplardan qoniqayotganligini ifoda etishdan iborat bo'ladi. 5. Mijozning fikrini rag'batlantiribturuvchi «nima», «qanday», «qanday qilib», «nima uchun» kabi savollarni uning oldiga qo'yish uslubi. Bu uslubdan, odatda, psixolog-maslahatchi uchun mijoz fikrida o'zi uchun biror holatni oydinlashtirib olish zarur bo'lganida hamda uning gapirishda qanday davom etishni bilmay qiynalib turgan paytida foydalaniladi.

6. Mijoz bilan suhbatda uning t i l i xususiyatlarini egallab olish va foydalanish. Bunda psixolog-maslahatchining uslubi quyidagilardan iborat bo'ladi. Maslahatchi diqqat bilan mijozni tinglab uning nutqi uslubini xususiyatlarini anglab olishga harakat qiladi, uning so'zlari, iboralari, ifoda etishini diqqat bilan kuzatadi. Uni aniqlab va o'zlashtirib olib, psixolog-maslahatchi biroz vaqtdan keyin mijoz bilan muammo paytida mana shu nutqiy uslublardan ongli ravishda foydalana boshlaydi, ya'ni mijozga sezdirmay uning nutqi xususiyatlarini takrorlay boshlaydi. Natijada, mijoz va psixolog-maslahatchi o'rtasida psixologik umumiylik va awalgidan ham ko'ra kuchliroq bir-birini tushunish yuzaga keladi. Mijoz o'zi bilmagan holda psixolog-maslahatchini unga psixologik jihatdan yaqin odam sifatida qabul qiladi va unga o'zini yaqin tuta boshlaydi. Biroq psixolog-maslahatchi uni mazax qilayapti degan fikr yuzaga kelmasligi uchun bu usuldan foydalanishni juda ham oshirib yuborishi kerak emas. Mijozning dardini tushuntirishda qo'llaniladigan texnika Mijozning gaplaridan to'g'ri xulosa chiqarish, uning muammosini baholashda xatoga yo'l qo'ymaslik hamda mijozning arzini to'g'riligiga uning o'zini ishontirish uchun psixolog- maslahatchi tushuntirish jarayonida quyidagi qoidalarga amal qilishi kerak: 1. Shoshilmaslik, ayniqsa, xulosa chiqarishga shoshmaslik kerak. Iloji boricha mijoz dardini aytib bo'lganidan keyin u bilan muloqotda 10-15 minut tanaffus qilish kerak, bu tanaffus paytida tinglashdan chalg'itishga, o'ylab ko'rishga, xulosa chiqarishga imkon beruvchi biror-bir ish bilan shug'ullanish kerak- Bunday tanaffus faqat psixolog-maslahatchiga emas, mijoz uchun ham zarur. Tanaffus paytida u dardlaridan uzoqlashishi, tinchlanishi, maslahatchini tinglashga va u bilan amaliy suhbatga psixologik tayyorlanishi mumkin bo'ladi. Bunday tanaffus paytida masalan, choy ichishni tashkil etib, mijozni taklif etishi, uning muammosini muhokama qilishni choy ichish paytida davom ettirishini aytish mumkin.

Maslahatchi mijozning muammosini tinglayotgan paytda ular asosida xulosa chiqarishi mumkin bo'ladigan faktlarni e'tibordan chetda qoldirmasligi va uni hal qilish usuli bir-biriga qarama-qarshi, bir-biriga mos kelmaydigan bo'Iib qolmasligi uchun qandaydir muhim holatlari va tafsilotlarini chetda qolmasligi uchun diqqat bilan tinglab borishi zarur. Agarda dardini bayon qilayotgan paytda bu muhim qoidaga amal qilinmasa, unda faktlardagi qarama- qarshiliklar albatta, mana shu faktlardan kelib chiqqan xulosalardagi qarama-qarshilikka olib keladi. Bu — fikrlash mantiqi qonunidir. 2. Faktlarni taklif etayotgan tushuntirish birtomonlama bo ' Iib qolmasligini , ya ' ni biror - bir nazariyani yoki tushuntirishning boshqasi oldida afzalligi bo ' lmasligini ham kuzatib borish zarur . Bu talab dardini tushuntirish asosi qilib olingan mavjud harqanday shaxs nazariyasi yoki shaxslararo munosabatlar nazariyasi albatta , ( psixologik nazariyalarning tabiati bo ' yicha ) to ' la bo ' lmasligi va barcha faktlarni hisobga olmasligi sababdir . 3. Yuqorida aytib o ' tilganlardan quyidagi muhim xulosa kelib chiqadi : hech bir dardini bayon etish , mazmuni bo ' yicha qanday bo ' lmasin bir , yagona izohga ega bo ' Iishi mumkin emas . Bunday tushuntirishlar bir nechta , odatda qancha turli shaxs nazariyalari va psixologiyada shaxslararo munosabatlar mavjud bo ' lsa shuncha bo ' Iishi kerak . Barcha psixologik nazariyalar to ' g ' risida gap ketayotgani yo ' q , baiki shaxs va shaxslararo munosabatlar tushunchasida bir - birini to ' ldirib turuvchilari ko ' zda tutilmoqda . Shu bilan birga taklif etilayotgan tushuntirishlar haddan tashqari ko ' p bo ' lmasligi kerak , chunki aks holda ularni bir - biriga moslashtirish qiyin bo ' ladi va umuman , ularda , chalkashib , yanglishib ketishi mumkin . Mijozga uning muammosini tushuntirib berarekan , psixolog - maslahatchi oxiroqibat umumiy , lekin ushbu muammoni yagona ( nazariy mazmunda ) talqinini berishi kerak . Ushbu talab yuqorida aytilganlarga zid hisoblanmaydi . Gap shundaki , awalgi punktlarda ifoda etilgan qoidalar muammo mohiyatini mijozning o ' zi tushunishiga emas , baiki asosan , psixolog - maslahatchining ' fikrlashiga taalluqlidir . U xulosalar asoslangan nazariyalarni emas , baiki tushunarli shaklda xulosalarning o ' zini aytishi kerak , ya ' ni o ' zining

fikrlashi , shu jumladan, nazariy mulohazalari natijasida kelgan xulosasini aytishi kerak. Bundan tashqari bu ishni i l m i y shaklda emas, balki oddiy, tushunarli usulda bajarishi kerak. Yuqorida aytilganlardan mijozning dardini bayon etishini nazariy to'g'ri, har tomonlama va bog'liqlikda tushuntirish uchun psixolog-maslahatchining o'zi har tomonlama nazariy tayyorlangan amaliy psixolog bo'lishi kerak degan xulosa kelib chiqadi. Psixolog-maslahatchini yaxshi umumnazariy tayyorlash odamlar psixologik maslahatga murojaat etishlari mumkin bo'lgan muammolar doirasini qamrab oluvchi turli psixologik nazariyalar bilan uni chuqur tanishtirishni ko'zda tutadi. Lekin bu yetarli emas, mijoz muammolarini tushuntirishda yana psixolog- maslahatchini har tomonlama amaliy tayyorlash ham kerak ekan. Bu tayyorgarlik xususan, mijoz dardini bayon etishini faqat tushuntirishni bilish emas, balki turli nazariyalardan foydalanib o'z xulosalarini to'g'ri ifoda etishni bilishini ko'zda tutadi. Bundan amaliy malakalar turli psixolog-maslahatchilar jamoasida - turli psixologik nazariyalarni yuksak kasbiy darajada egallagan mutaxassislar jamoasida ishlaganida yaxshi yuzaga keladi. Bir muammo bo'yicha o'zining kasbiy yo'nalishi bo'yicha turli mutaxassislarning hamkorliklarida amalga oshiriladigan psixologik konsilium deb ataluvchi ishlarni tez-tez o'tkazib turish ham tavsiya etiladi. Bunday konsiliumlar ayniqsa, psixolog-maslahatchining mustaqil amaliy faoliyati boshlanishida foydali bo'ladi. Mijozga maslahatlar va tavsiyalar berishda maslahatchining harakatlari. Psixolog-maslahatchi taklif etayotgan maslahat va tavsiyalari mijozga to'la tushunarli bo'lishi hamda ulardan muvaffaqiyatli foydalanishi, istalgan natijaga erishishi uchun psixolog-maslahatchi quyidagi qoidalarga amal qilishi kerak: 1-qoida. Mijozning muammosini amaliy hal etish bo'yicha maslahat va tavsiyalarni ifoda etishda dardini tushuntirishda bo'lgani kabi unga yagona bir emas, balki iloji boricha turli maslahat va tavsiyalar berishi kerak. Bu bir muammoni hal etishning turli usullari, shartlarni bajarish va har xil harakatlami amalga oshirishni talab etishi bilan bog'liqdir. Ulardan ba'zilarini turli sabablarga ko'ra mijoz bajara

olmaydigan bo'lishi mumkin. Bu esa kerakli tavsiyalarning amaliy ta'siri samarasini ancha pasaytiradi. Misol

uchun psixolog-maslahatchi mijozga katta iroda kuchi va boshqa qator shaxsiy sifatlarni talab etuvchi xulq usulini tavsiya etishi mumkin. Bu sifatlar esa ushbu mijozda nisbatan bo'sh rivojlangan bo'lishi mumkin. Shunday holatda unga berilgan maslahat tavsiyalar amaliy foyda keltirishi va yetarlicha samara keltirishi qiyin bo'ladi. Yoki boshqa bir misol. Psixolog-maslahatchining mijozga bergan maslahati unda ko'p bo'sh vaqt bo'lishini talab etadi. Mijozda esa bo'sh vaqt bo'lmaydi. Umumiy holatda mijozga taklif etilayotgan, uning muammosini hal etish turli usullari soni ikki yoki uchta bo'lishi va bu barcha usullar mijozning mavjud hayot sharoitlarini, uning imkoniyatlarini hamda individual psixologik xususiyatlarini hisobga olishi kerak. Muammoni hal etishning taklif etilayotgan usullari soni mijoz ulardan o'zini qoniqtiradigan va unga to'la mos keladiganini tanlay oladigan bo'lishi kerak. Mana shu sababli psixolog-maslahatchi mijozga tavsiyalarni taklif etishni boshlashidan oldin, shaxs sifatida mijozni yaxshi bilib olishi lozim. Mana shu holatlar uchun ham mijoz bilan amaliy ishlar olib borish jarayonida psixolog-maslahatchiga mijoz shaxsini umumiy psixologik diagnostika qilishga yordam beradigan qo'shimcha maslahatlarni berib o'tamiz. Mijozning shaxsi va uning psixologik holati to'g'risida quyidagi belgilari bo'yicha fikr yuritish mumkin: - qo'lni belga qo'yib turish, qat'iy, irodali odamga xos xislat; - stulda o'tirganda gavdasi bilan oldinga egilib o'tirish, bu odamning suhbatlashish yakunlanishi bilan darhol harakatga tayyor ekanligini bildiradi; - oyoqlarini bir-biri ustiga qo'yib chalkashtirib va ularni qo'llari bilan ushlab o'tirgan odam ko'pincha tez reaksiyaga ega bo'ladi va tortishuvda uni ishontirish qiyin; - kaftlarini bir-biri bilan birlashtirib o'tirish mana shu paytda bu inson, salbiy, yomon fikr va hissiyotlarda ekanligini anglatadi; - kiyimidan muhim bo'lmagan kichik iplar, tuklarni terib o'tirish unga aytilayotgan gaplardan to'la qoniqmayotganligini ifoda etadi; - suhbat davomida boshini to'g'ri ushlab turish insonning u tinglayotgan gapiga befarq ekanligini bildiradi;

- tinglash paytida boshini yoniga egib o'tirish bu insonda qiziqish uyg'otganligini bildiradi; - agarda boshini oldinga egib o'tirgan bo'lsa, bu ko'pincha eshitayotgan gapiga salbiy munosabatning belgisi hisoblanadi; - qo'lni ko'kragiga chalkashtirib olish - tanqidiy munosabat va himoyalanish reaksiyasi hisoblanadi; - ba'zida qo'lini chalkashtirib olish - bu odamlarda qo'rqinch hissi yuzaga kelganligini bildiradi. - oyoqlarini chalkashtirib o'tirish - salbiy yoki himoyalanish munosabati belgisi. - «dahanini silab o'tirish» harakati - bu inson unga hozir aytilgan gaplar bo'yicha qaror qabul qilayotganligini anglatadi; - stul yoki kursiga suyanib o'tirish harakati — bu odamning kayfiyati salbiy ekanligini bildiradi; - agarda odamdan o'z qarorini aytishi so'ralganda, u ko'pincha biror-bir predmetni oladigan bo'lsa, bu u o'z qarori qat'iy emasligi, uning to'g'riligidan shubhalanayotganligi, yana bir bora o'ylab ko'rishi kerakligini anglatadi; - tinglovchi odam boshini qo'liga t i r a l i b olsa, hozir gapirilayotgan gaplarga uning qiziqishi so'nayotganligini anglatadi; - agarda odam kafti bilan boshi brqasini ishqalasa va ko'zini olib qochsa - demak, u yolg'on gapirayotgan bo'ladi; - kafti bilan bo'yin orqa tomonini ko'p ishqalaydigan odamlar atrofdagilarga salbiy, tanqidiy munosabat ko'rsatadigan bo'ladilar; - ko'pincha peshonalarini silaydigan odamlar ko'ngli ochiq bo'ladilar; - qo'llarini orqaga qilish odamning avzoyi buzilganligini bildiradi; - gapirayotgan paytida yuzi va boshiga tegish - bu odam samimiy emasligi va yolg'on gapirayotganligini bildiradi; - barmog'ini og'ziga solish - bu odam shu payt qo'llab-quwatlashga, rag'batlantirishga muhtojligini bildiradi; - qo'li bilan stolni yoki boshqa bir buyumni taqillatib o'tirish, odamning

sabrsizligini bildiradi; - kaftini ochib o'tirish uning samimiy, ishonuvchan va halolligini bildiradi;' - kaftini yopib o'tirish aksincha nopokligini, samimiy emasligini bildiradi; - dimog'dor odam qo'l berib salomlashganda, qo'lini yuqori tutishga harakat qiladi; - itoatkor odam qo'l berib salomlashganda, o'z qo'lini pastroq tutishga intiladi; - teng huquqlilik munosabatiga intiluvchi odam salomlashish paytida qo'l berayotgan odam bilan o'z qo'li baravar bo'lishiga harakat qiladi; - o'ziga to'la ishonmagan odam boshqa odamning qo'lini o'ziga tortadi; - suhbat paytida qo'li barmoqlarini bir-biri orasiga ishqab o'tirish ixlosi qaytganini, hafsalasi pir bo'lganini anglatadi. Odamning mimikasida ham ehtimollik yuksak darajasi bilan uning asablari qator belgilari uchrashi mumkin. Shu belgilarni ko'rib chiqamiz: - doimo tabassum qilib yuruvchi odamning dili ko'pincha qalbaki bo'ladi va odatda, uning haqiqiy ichki holatiga mos bo'lmaydi; - o'zining go'yo xotirjamligini tashqi namoyon qilishga intiluvchi odam aslida ko'pincha xavotir va keskinlikni bu bilan yaxshilab yashirayotgan bo'ladi; - nevrotik insonlarda og'iz chetlari ko'pincha pastga tushgan, yuzida esa — umidsizlik va atrof-muhitga qiziqish yo'qligi ifodasi kuzatiladi; - nevrotikning qarashlari keskin, ko'zlari esa odatdagidan katta ochilgan bo'ladi; - nevrotik yuzida qo'rquv ifodasi, rangi o'chgan va kasalmand bo'ladi; - nevrotik chin ko'ngildan kulishi qiyin bo'ladi, uning kulgisi ko'pincha himoyali jilmayishni eslatadi. Psixolog-maslahatchi mijozni shaxs sifatida baholashida foydalanishi mumkin bo'lgan yana bir qancha foydali kuzatishlarni keltirib o'tamiz: - shartlar inson aslida nima to'g'risida o'ylayotganini, Iekin ochiq yoki eshittirib aytishni xohlamayotganligiga ishora bo'ladi. Odamning xotirasi asosan, uning uchun ahamiyatli odamlar va xodimlar bilan bog'liq hayajonlami eslab qoladi. Agarda odam uchrashuvga kech qolsa yoki umuman, esdan chiqarib qo'ysa, shunda katta ishonch bilan u mana shu

uchrashuvdan o'zini olib qochayapti deb o'ylash mumkin. Agarda odam doim ishlarni esidan chiqarib qo'yaversa, odamlarga ayniqsa, ismlarni esdan chiqarib qo'yadigan odamlarga nisbatan qiziqishi yo'q deb aytish mumkin. Agarda o'zi tushunarli masala bo'yicha juda ko'p gapirsa, uning so'zlarida titroq sezilsa va aniq gap aytmay gapni aylantirsa, demak, bu odamga unchalik ishonib bo'lmaydi. Aniq eshitiladigan tiniq ovoz odatda odamning ochiq ko'ngil va samimiyligini anglatadi; - agarda odam o'ziga bir narsalar desa va fikrini aniq ifoda etmasa, unda gapirayotgan odam bilan yaqinlashish istagi yo'qligini bildiradi; - agarda odam sekin, so'zlarni tanlashga harakat qilib va o'zining nutqini nazorat qilib borsa, u ichki psixologik keskinlikni his qilayotgan bo'ladi. Mijozning psixolog-maslahatchiga qattiq e'tirozi mijoz o'ziga va o'zi aytgan gaplar haqiqat ekanligiga to'la ishonmasligini bildiradi, deb tushunish mumkin. 2-qoida. Psixolog-maslahatchi mijozga tayyor maslahatlarni emas, balki yuzaga kelgan muammoni hal etishda ularga amal qilish osonligi yoki qiyinligi nuqtayi nazaridan shaxsiy baholarni ham berishi kerak. Gap psixolog-maslahatchi taklif etgan har bir aniq tavsiyalar to'g'risida mijoz to'la ma'lumotlarga ega bo'lishi, ya'ni u yoki bu tavsiyaga amal qilganida nimaga erishishini bilish kerak. Psixolog- maslahatchi mijozning muammosini hal etish bo'yicha muqobil maslahatlarni taklif etgandan keyin uning xayolida (uning psixologik, professional tayyorgarligi va hayotiy tajribasi yetarli emasligi sababli hamda maslahatchidan olgan ma'Iumotlari ko'pligi uchun) har doim ham vaziyatning to'la mos holati darhol yuzaga kelmaydi. Bundan tashqari u odatda buning uchun yetarli vaqtga ega bo'lmaydi. Mana shu sabablar tufayli u darhol kerakli va to'g'ri qaror qabul qila olmaydi. Buning yechimini izlashni mijozga osonlashtirish uchun psixolog-maslahatchi olgan ma'Iumotlari to'g'risida fikr yuritayotgan paytda shaxs oldida xulqi turli ijobiy va salbiy tomonlarining samaraliligini ochib berib, unga o'zining asosli fikrlarini taklif etishi kerak. Yakuniy mustaqil qaror qabul qilar ekan mijoz usullardan birini tanlaganida qandaydir foydaga ega bo'lishi va deyarli albatta, qo'ldan boy berishi mumkinligini o'zi tushunib olishi kerak.

3-qoida. Mijozga o'zi uchun eng mos keladigan xulq usulini o'zi tanlashi imkonini berish zarur. Hech kim mijozning o'zi bilangina uning shaxsiy xususiyatlarini va hayot sharoitini bila olmaydi. Shuning uchun eng to'g'ri yechimni topa olmaydi. To'g'ri, mijozning o'zi ham xatoga yo'l qo'yishi mumkin. Shuning uchun psixolog-maslahatchi mijozga mustaqil qaror qabul qilish imkonini berish bilan birga baribir o'zining nuqtayi nazarini ham aytishi kerak. Unday holiarda maslahatchi va mijoz biroz vaqtga go'yo nomlarini almashtirishlari, psixolog- maslahatchi tomonidan unga amaliy yordam ko'rsatishning eng ma'qul shakllaridan hisoblanadi. Psixolog-maslahatchi mijozdan muammoning yechimini asoslab tushuntirib berishini so'raydi. O'zi esa uni diqqat bilan tinglab, savollar beradi. 4-qoida. Psixologik maslahat yakunida muammoni hal etish bo'yicha qo'llaniladigan amaliy harakatlarni mustaqil nazorat qilish amaliy vositalari bilan mijozni ta'minlash juda muhimdir. Psixologik maslahat mijozning shaxsiy kuchi va imkoniyatlari mo'ljallangan psixokorreksion ishlarining asosiy metodi hisoblanganligi sababli o'z psixologiyasi va xulqi kamchiliklarini uning o'zi tuzatishiga to'g'ri kelishi sababli o'z harakatlarining samaraliligini mustaqil nazorat qilish vositalari bilan ta'minlash juda muhim. Xususan ushbu holatda amalda o'zini qanday qilib nazorat qila olishi va uning xulqi to'g'riligini qaysi belgilariga qarab bilib olishi mumkinligi, amalga oshirayotgan harakatlari haqiqatda ham ijobiy natijalar berayotganini baholashi mumkinligini mijozga tushuntirib berish to'g'risida gap boradi. 5-qoida. Muammoni amaliy hal etish paytida mijozga psixolog- maslahatchi tomonidan kerakli maslahat va tavsiyalar olish qo'shirncha imkoniyatini berish. Bunga sabab har doim ham mijozga barchasi tushunarli bo'lmasligi va barchasini to'la amalga oshira olmasligidir. Ko'pincha mijoz go'yo barchasini yaxshi tushunib olgandek, psixolog-maslahatchining tavsiyalarini qabul qilgandek bo'lib va ularni amaliy bajarishga kirishganida ham to'satdan ko'plab ko'zda tutilmagan vaziyatlar va darhol javobini talab etuvchi qo'shimcha savollar paydo bo'ladi. Bu savollar tez hal etilishi uchun mijoz psixolog-maslahatchi bilan doimiy aloqada bo'lishi, shu jumladan maslahat olib bo'lganidan keyin ham aloqada bo'lib turish imkoniyatiga

ega bo'lishi kerak. Uning uchun esa maslahatlar yakunlangandan keyin mijoz bilan xayrlashayotganda unga qachon va qayerda zarur bo'lganda kerakli maslahatlar olishi mumkinligini aytishi kerak. 6-qoida. Ishni yakunlab mijozga mustaqil harakat qilish imkonini berishdan awal psixolog-maslahatchi mijoz haqiqatda barchasini tushunib olganligi va ishonch bilan shubhalanmay, kerakli yo'nalishda harakat qilishga tayyor ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak. Bunga ishonch hosil qilish uchun maslahatlar yakunida yana mijozga so'z berib va masalan, quyidagi savollarga javob berishini iltimos qilish zarur: 1. Siz uchun hammasi aniq tushunarlimi? 2. Aytingchi, siz endi nima qilmoqchisiz? Ba'zida mijozga qatoraniq savollar berish foydali bo'ladi. Bu savollarga javoblaridan mijozning tushunganligi darajasi va psixolog- maslahatchidan olgan maslahatlarini qabul qilganligi aniqlanadi. Psixologik maslahatning yakunlovchi bosqichi quyidagi vaziyatlardan iborat: maslahatlarga yakun yasash va mijoz bilan xayrlashish. Yakun yasash o'z navbatida maslahat natijalarini, muammo mohiyatini qisqacha qaytarib o'tishi uni tushunishini va ishlab chiqilgan muammoni hal qilish bo'yicha tavsiyalarni takrorlashdan iborat. Mijozning istagi bo'yicha bu tavsiyalar faqat og'zaki emas, balki yozma ravishda ham berilishi mumkin. O'tkazilgan psixologik maslahatga yakun yasashda mijoz bilan birgalikda qanday bajarilishi va qaysi muddatlarda bajarilishi zarurligini belgilab olish ham muhim. Iloji boricha mijoz ishlar qanday borayotganligini va uning muammosi qanday hal etilayotganligini psixolog-maslahatchiga vaqti-vaqti bilan xabarqilib tursa yaxshi bo'ladi. Bularning barchasi psixolog-maslahatchi tomonidan hatto mijozning olgan tavsiyalarini amalga oshirishi jarayonida uning o'zida ham biror-bir alohida muammolar yuzaga kelmagan va u psixolog-maslahatchiga qo'shimcha murojaat etmaganida ham mijoz shaxsiy kartochkasiga yozib boriladi. Mijoz bilan xayriashayotganida odatda, u olgan tavsiyalarining qanday amalga oshirayotganligini va ularni amaliy qo'Ilash natijalari qanday bo'layotganligini psixolog-maslahatchiga doim xabar qilib turishi so'raladi. Agarda u axborot berib

borish iltimosini bajarsa, u bilan qo'shimcha bepul maslahat o'tkazishga va'da berib rag'batlantirish mumkin. Psixologik maslahatni muvaffaqiyatli o'tkazish uchun amaliy ishlar davomida faqat mijozni to'g'ri tashkil etilgan holda kutib olish va u bilan yaxshi, samarali, professional ish olib borish maslahat yakunlangandan keyin yaxshi o'ylab chiqilgan xayrlashish amallari ham muhimdir. Mijoz psixologik maslahatni yaxshi kayfiyat bilan va u olgan maslahatlarni amalga oshirishi natijasida muammosi muvaffaqiyatli hal etiladi, degan to'la ishonch bilan tark etishi juda muhim. Mijoz bilan xayrlashayotganda birinchi navbatda psixolog-maslahatchining o'zi so'zsiz ishonishini namoyish etishi kerak. U mijozni psixologik maslahat xonasidan chiqishida koridorgacha kuzatib qo'yishi zarur. Psixolog- maslahatchi xayriashayotganida mijozga esdalik uchun biron narsa sovg'a qilsa, masalan, psixologik maslahatda hamkorlikdagi ishlari to'g'risida eslatib turuvchi o'z vizitkasini yoki yodgorlik sovg'a qilsa rnijozda yaxshi yakunlovchi taassurot uyg'otadi. Psixolog- maslahatchi mijoz bilan xayrlashayotganda aytadigan oxirgi so'zlari juda muhim. Buning uchun mos keladigan gaplarni boshlashda odob qoidalarida qabul qilingan so'zlar quyidagilardan iborat: - bu uchrashuvdan men juda xursandman; - siz bilan vaqtimizni juda maroqli o'tkazdik; - siz bilan suhbatlashganimdan xursandman; - hammasini kelishib olganimiz yaxshi bo'ldi; - mening maslahatlarimga quloq solganingiz uchun sizga katta rah mat; - men bilan uchrashibsuhbatlashishga rozi bo'lganingiz uchun rahmat; - sizni boshqa vaqtingizni olmayman; - xayr; - keying'i uchrashuvgacha; - yaxshi boring; - salomat bo'ling; - siz bilan yana uchrashamiz; - bizni esdan chiqarib qo'ymang;

- kelib turing. Psixolog - maslahatchining mijoz bilan keyingi uchrashuvlari , agarda u kerak bo ' lsa xuddi shu kabi oldindan o ' ylab chiqilgan , rejalashtirilgan , psixolog - maslahatchi va mijoz tomonidan kelishib olingan holda tashkil etiladi . Shu mazmunda odatda psixolog - maslahatchining maslahatlari yakunlangandan keyin qayerda va qachon uchrashishlari hamda mumkin bo ' lgan suhbat mavzulari ( masalalari ) belgilab olinadi . Bu suhbat albatta , yuzma - yuz bo ' lishi shart emas . Ba ' zida mijoz bilan telefon orqali suhbatlashish yoki uning savollariga yozma shaklda javob yo ' Ilash ham yetarli bo ' ladi . Maslahatlardan keyingi uchrashuvga va mijozning mumkin bo ' lgan suhbatlari rejasini psixolog - maslahatchi u bilan birgalikda belgilaydi . Ba ' zida bu reja yozma ravishda ikki nusxada tayyorlanadi . Bir nusxasi psixolog - maslahatchida qoladi , ikkinchi nusxasi esa mijozga beriladi . Maslahatlar davomida yo'l qo'yiladigan odatiy xatolar va ularni bartaraf qilish usullari. Turli sabablarga ko'ra psixologik maslahat davomida uning samarasini pasaytiradigan, ko'zda tutilmagan va tuzatish qiyin bo'lgan xatolar yuzaga kelishi mumkin. Mana shu xatolar mohiyati va manbalarini, ularning oldini olish va tuzatish usularini bilish psixologik maslahatlar o'tkazish amaliyotida ularni umuman, yo'qotish mumkin bo'lmasa ham ancha kamaytirishga imkon beradi. Maslahatlar jarayonida paydo bo'ladigan xatolar quyidagi asosiy turlarda bo'lishi mumkin (ko'rsatib o'tiladigan xatolar har bir turida ularning mumkin bo'lgan sabablari ham ko'rsatib o'tiladi): 1. Muammo mohiyati to'g'risida psixolog-maslahatchining noto'g'ri xulosasi: bu psixolog-maslahatchi yoki mijozning haqiqiy muammosini ko'ra bilmaydi yoki unda haqiqatda bo'lmagan muammo bilan adashtiradi. 2. Psixolog-maslahatchining mijozga taklif etadigan noto'g'ri tavsiyalari. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi umuman mijoz muammosini to'g'ri tushunadi va to'g'ri baholaydi. Lekin uni hal etish bo'yicha noto'g'ri tavsiyalar beradi. Bunday tavsiyalarni bajarish mijozga aslida hech narsa yoki deyarli hech qanday foyda keltirmaydi.

3. Psixolog-maslahatchidan olgan tavsiyalarini bajarishda mijozning noto'g'ri harakatlari. Psixologik maslahatdagi — bu turdagi xatolar muammolari psixologik maslahat davomida to'g'ri tushunilgan va muammoni hal etish bo'yicha to'g'ri tavsiyalar berilgan mijoz o'z muammosini amaliy hal qilishga kirishganida noaniqliklarga yo'l qo'yishida yuzaga keladi. Shuni eslatib o'tish kerakki, yuqorida aytib o'tilgan xatolar asosiy turlari harbiri alohida hamda birgalikda uchrashi ham mumkin. Shuning uchun psixologik maslahatda yuzaga keladigan muvaffaqiyatsizlikni amaliy tahlil qilishda faqat bir ikkitasini topib qoniqmasdan barcha turdagi xatolarni izlash kerak. Bu psixolog-maslahatchi faoliyatida shu kabi va boshqa xatolar yuzaga kelishi oldini oladi. Psixologik maslahatdagi yuqorida aytib o'tilgan xatolar har bir turini guruhlarga ajratish mumkin. Xususan birinchi turdagi xatolar quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. a) Psixolog-maslahatchining mijozdan olgan ma'lumotlari, ayniqsa, diagnostika va dardini aytish bosqichida olgan ma'lumotlari yetarlicha aniq bo'lmagani sababli yo'l qo'yiladigan xatolar. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi mijozga to'la ishonib (mijoz esa psixologga ma'lumotlarni aytib berayotganida turli sabablarga ko'ra, shu jumladan esga ololmaganligi sababli ham xato qilishi mumkin) mijoz muammosi mohiyatiga qarab yoki unga yetkazilgan noto'g'ri axborotlar asosida uning amaliy yechimi usullari bo'yicha xulosalarga kelishga majbur. Xatolar ushbu turini psixologik maslahat amaliyotidan to'la yo'qotib ham bo'lmaydi, yoki oldini olib ham bo'lmaydi. Bu yerda faqatgina mijozga bu har doim psixolog-maslahatchiga «haqiqatni va faqat haqiqatni» aytishi zarurligini eslatib turish mumkin, ya'ni o'z muammolari to'g'risidagi ma'lumotlar ishonchliligiga to'la ishongan ma'lumotlar va faktlarni aytishi zarur. Maslahatchi esa o'z navbatida mijoz bu haqida ilgari gapirganligi va psixolog-maslahatchida ba'zi sabablarga ko'ra gumonlar paydo bo'lganligini aytib yana takrorlashini so'rab uni vaqti-vaqti bilan tekshirib turish kerak. b) psixolog-maslahatchi mijozdan olgan ma'lumotlari to'la bo'lmaganligi sababli yo'l qo'yiladigan xatolar. Bu juda ko'p yo'l qo'yiladigan xato. Chunki mijoz xohlaydimi yoki xohlamaydimi biron gapni esidan chiqarib qoldirishi mumkin.

Psixolog-maslahatchi esa mijoz o'z muammosi to'g'risida unga to'la ma'lumot bermaganligini hatto bilmaydi. Ushbu xatoni ham esdan chiqarib qoldirishi ixtiyoriy bo'lmaganligi sababli psixolog-maslahatchi amaliyotidan to'la yo'qotib bo'lmaydi. Biroq bu xatolarni quyidagi, masalan texnik uslub yordamida, dardini aytib berayotganida mijozdan vaqti-vaqti bilan o'zi va o'z muammosi to'g'risida gapirib berayotib biror-bir muhim narsani esidan chiqarib qoldirmaganligini so'rab kamaytirishga harakat qilsa bo'ladi. v) mijoz to'g'risida va mijozdan barcha kerakli ma'lumotlarni olmay turib psixolog-maslahatchining vaqtdan ilgari xulosa chiqarishga odatlanganligi sababli uning o'zi yo'l qo'yadigan xatolar. Psixolog-maslahatchi - u ham oddiy inson. Ko'pchilik kabi ba'zi salbiy xarakter xislatlariga ega. Ular orasida masalan, o'zi to'g'risida yuqori fikrda bo'lish, chidamsizlik, shoshqaloqlik va shunday xatolarni yuzaga kelishiga sabab bo'luvchi boshqa kamchiliklari bo'lishi mumkin. Ularni mijozning holatiga qarab sezish va oldini olish mumkin. Agarda u psixolog- maslahatchi taklif etgan xulosalar va yechimlar to'g'riligiga shubhalansa, demak maslahatchi mijoz aytgan, balki hali aytishga ulgurmagan gaplarini barchasini e'tiborga olmay shoshilgan bo'ladi. Agarda mijoz barcha gapini aytib ulgurmagan va psixolog-maslahatchi ma'lum yechimga kelib bo'lganidan keyin o'z gapini davom ettirsa, bu psixolog-maslahatchi shoshilganini va u o'z qarorini qabul qilishni to'xtatib turishi hamda mijozni tinglashni davom ettirish kerakligini anglatadi. g) psixolog-maslahatchiga aytilgan faktlarni u noto'g'ri tushunishi sababli yo'l qo'yiladigan xatolar. Bu xatolaming asosiy sababi - psixolog-maslahatchining maslahat o'tkazishda amaliy tajribasining yetishmasligi hamda mijoz dardini aytishi paytida uning e'tiborsizligi yoki tushunmasligidan (ba'zan shunchaki esdan chiqarib qo'yish) iborat bo'ladi. Psixolog-maslahatchining unga aytilgan hech bir gapni esdan chiqarmay mijozni diqqat bilan tinglash odatini o'zida shakllantirishi — shunday xatolar yuzaga kelishining oldini olishning yagona usuli hisoblanadi. Muhokama qilinayotgan xatolar guruhiga kiruvchi ba'zi odatiy xatolar turlari mavjud. Ular quyidagilar: - psixolog - maslahatchining umumiy - nazariy tayyorgarligi yetishmasligi

oqibatida kelib chiqadigan xatolar ; - psixolog - maslahatchi o ' zining shaxsini mijoz shaxsiga o ' xshatib , o ' zi sezmagan holda o ' ziga o ' xshatib mijoz to ' g ' risida fikr yurita boshlashi oqibatida yo ' l qo ' yiladigan xatolar ; - psixolog - maslahatchining mijozga nisbatan yanglish , subyektiv , juda ham ijobiy yoki aksincha , yaqqol ifodalangan salbiy munosabati sababli kelib chiqadigan xatolar . Ikkinchi turdagi xatolar quyidagi guruhlarga bo ' linadi : 2. a ) psixolog - maslahatchining mijozga noto ' g ' ri tavsiyalar berishi . Bu xatoning kelib chiqishiga sabablar juda ko ' p bo ' lishi mumkin . Uning asosida psixolog - maslahatchi yo ' l qo ' ygan har qanday xato yotishi mumkin . Bu xatoning oqibatida mijoz olgan tavsiyalar unga hech qanday foyda keltirmasligi va hatto zarar keltirishi ham mumkin. Bunday xatoga yo'l qo'ymaslik uchun psixolog-maslahatchi bir oz vaqt ayniqsa, o'zining mustaqil amaliyoti dastlabki bosqichida yordamchi sifatida ishlashi hamda vaqti-vaqti bilan boshqa psixolog-maslahatchilar bilan hamkorlikda va birga ishlashga taklif etishi, o'zining tavsiyalari va xulosalarini to'g'riligini ulaming xulosalari bilan solishtirib borishi tavsiya etiladi. b) psixolog- maslahatchining mijozga bir tomonlama tavsiya berishi. Bu xato quyidagi sabablarning biri bo'yicha sodir bo'lishi mumkin. - psixolog-maslahatchining mijozdan olgan ma'lumotlari to'la bo'lmaganligi; - psixolog-maslahatchining mijoz aytgan gaplarga unchalik e'tibor bermasligi; - mijoz muammosi to'g'risida psixolog-maslahatchining shoshilib xulosa chiqarishi; - mijozning dardlarini tushuntirishda psixolog-maslahatchining bir tomonlama nazariy yo'nalishi va nazariy tayyorgarligi yetishmasligi sabab. Yuqorida aytib o'tilgan barcha mumkin bo'lgan sabablar o'z' vaqtida yo'qotilsa shu holatdagina psixologik amaliyotdan bu xatoni to'la yo'qotish mumkin bo'ladi. Ularni e'tiborga olmasak bu xatoni takrorlanishiga olib keladi.

v) psixolog-maslahatchi mijozga bergan tavsiyalari umuman to'g'ri, lekin deyarli to'la bajarib bo'lmaydigan yoki umuman, bajarib bo'lmaydi. Bunday xatoga yo'l qo'yishga sabab ko'pincha mijozga tavsiyalar taklif etayotib psixolog- maslahatchi mijozning individual xususiyatlarini hisobga olmasligi yoki uning bergan maslahatlarini amaliy bajarish yo'lida jiddiy to'siq bo'lishi mumkin bo'lgan mijozning hayot sharoitlarini hisobga olmasligidan iborat bo'ladi. Bunday xatoga yo'l qo'ymaslik uchun mijozga amaliy tavsiyalar berishdan awal uni shaxs sifatida bilib olish va uning hayot sharoitlarini aniqlab olish zarur. Nihoyat uchinchi turdagi xatolarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 3 a) psixolog-maslahatchi nima qilish kerakligini maslahat berganida noto'g'ri tushunishi yoki tushuna olmasligi oqibatida kelib chiqadigan mijozning noto'g'ri harakatlari. Mijozning muammosini hal etish bo'yicha unga amaliy tavsiyalar taklif etayotib, psixolog-maslahatchi mijozning individual xususiyatlarini, xususan, uning madaniyati va intellektual rivojlanishi umumiy darajasini yetarlicha hisobga olmasligi yoki mijoz bilan xayrlashishdan oldin psixolog-maslahatchi bergan maslahatlarni u to'g'ri tushunib olganligiga ishonch hosil qilishiga intilmaganligi shunday xatoga sabab bo'ladi. Ushbu xatoni quyidagicha yo'l bilan yo'qotish mumkin: mijoz bilan ishlaganda psixologik maslahat har bir bosqichida psixolog- maslahatchi gaplarini mijoz to'g'ri tushunganligini tekshirib borish kerak. Bunga xususan mijozga puxta o'ylangan va to'g'ri ifodalangan savollar berish hisobiga erishishi mumkin. b) mijozning aynan, psixolog-maslahatchi unga tavsiya etgan fikrga amal qilishni xohlamasligi oqibatida mijozning noto'g'ri harakatlari. Bunday xatolarni quyidagi yo'l bilan yo'qotish mumkin. Mijoz o'z muammolarini hal etish bo'yicha amaliy tavsiyalar olayotganida uni diqqat bilan kuzatib, kuzatish natijalari asosida mijoz aslida bu tavsiyalarga qanday munosabatda bo'layotganligini aniqlash. Agarda mijozning munosabati salbiy bo'lsa yaxshisi bu tavsiyalarni bermaslik va mijoz nima uchun ularni qabul qilmayotganligini aniqlashi, oxir-oqibatda unga boshqa o'ziga mos keladigan maslahatni taklif etish kerak.

v) psixolog-maslahatchi unga buni qanday tushunishini maslahat bergani kabi, masalan, o'zgargan hayot sharoitlari yoki biron bir boshqa obyektiv hayotiy vaziyatlar sababli mijozning noto'g'ri harakatlari, ushbu xato agarda maslahatchi mijozga maslahat berishidan awal uning hayotiy sharoitlari va bu sharoitlar olgan tavsiyalarini bajarishga qanchalik imkon berishi to'g'risida shaxsiy fikri bilan qiziqsa, psixologik maslahat amaliyotidan ushbu xato yo'qotilishi mumkin. Aytib o'tilgan xatolarning har biri psixologik maslahatning samaraliligini ancha pasaytirib yuborishi mumkin, shuning uchun ularga yo'l qo'ymaslikka harakat qilish kerak. Aytib o'tilgan xatolarning ko'plarini yo'qotish yoki kamaytirish uchun psixolog- maslahatchiga psixologik maslahatni olib borish quyidagi umumiy qoidalariga amal qilishni tavsiya etiladi: 1. Psixolog-maslahatchi mijozning shaxsi va hayoti to'g'risida ancha to'la bilib olmagunicha, uning muammosi mohiyati to'g'risida hech qanday farazlarni ilgari surmasligi kerak. 2. Psixolog-maslahatchi mijozning individual xulq xususiyatlari baholanmagunicha va maslahatchi tavsiyalarini mijoz amaliy bajarishi mumkinligi aniqlanmagunicha unga hech qanday amaliy tavsiyalar bermasligi kerak. 3. Psixologik maslahat o'tkazar ekan va mijozga hamda uning muammosiga psixologik tashxisqo'yarekan, psixolog-maslahatchi mijozni xolisona o'rganish obyekti deb qaramasligi yoki undan foydalanishga yoki tajribalar o'tkazishga harakat qilmasligi kerak. 4. Psixolog-maslahatchi mijozni masalan, tergovchi o'z qo'li ostidagi ayblanuvchiga kabi qaramasligi, ya'ni ayyorlik qilmasligi kerak. 5. Psixologik maslahatda juda kam holatlardan tashqari mijoz oldida psixolog-maslahatchining shaxsiy xotiralari va shaxsiy o'tmishlariga o'rin bo'lmasligi kerak, ya'ni psixolog-maslahatchi va mijoz maslahatlar paytida o'z o'rinlarini almashmasliklari kerak. 6. Psixolog-maslahatchi mijozning faqat o'ziga o'xshatib tushunishiga intilishi kerak emas. Uning vazifasi umuman boshqacha — mijozni undan o'ziga xos, undan farq qiluvchi ajoyib shaxs sifatida tushunishga harakat qilishi kerak.

7. Mijozning dardini talqin qilish biian shug'ullanib psixolog- maslahatchi uning muammosi to'g'risida so'zsiz tasdiqlash shaklida emas, taxminiy shaklda o'z mulohazalarini ifoda etadi. Ularni faraz ko'rinishida ifoda etishi kerak, uni o'z tomonidan mijoz tasdiqlashi yoki rad etishi kerak. 8. Psixolog-maslahatchi tomonidan t a k l i f etilgan mijoz dardining rad etilishi har doim ham maslahatchi bunday talqin qilishdan to'la voz kechishi uchun asos bo'la olmaydi. Ko'pincha maslahatchiniog xulosasi bo'yicha mijoz tomonidan rad etilishi yoki noroziligi, himoyalanishga harakati va psixolog-maslahatchi to'g'ri o'ylayotgani, u taklif etgan talqin qilish to'g'ri ekanligidan boshqa narsani bildirmaydi. 9. Psixolog-maslahatchining kasbiy tajribasi qanchalik kam bo'lsa u mijozi dardini diqqat bilan eshitishga shunchalik ko'p vaqt sarflashi va o'z xulosalarini shoshilmay ehtiyot bo'lib ifoda etishi kerak. 10. Hatto ancha tajribali psixolog-maslahatchi uchun ham mijoz bilan suhbat davomida kerakli ma'lumotlarni yozib borish, keyin ularni xotirlash, shoshilmay o'ylab chiqish foydali bo'ladi. 11. Maslahatchining vazifasi — mijozga ijtimoiy mas'uliyatni o'z bo'yniga olishga tayyorlikka, nuqsonlari borligi hissidan ozod bo'lishga yordam berish, uning intilishini ijtimoiy foydali tomonga yo'naltirishdan iborat. 12. Maslahatchining vazifasi - mijozga o'zining haqiqiy «men»ini egallashga va mana shu «men» bo'lishga o'zida jasorat topishga yordam berishdan iborat. 13. Ba'zida psixologik maslahat borishni videoga yozib olish, keyin uni tahlil qilish juda foydali bo'ladi. Mijozga videoning zarurligini, o'zini yaxshiroq tushunib olishga va o'zini ekranda go'yo chetdan ko'radigan bo'lsa o'z muammosini muvaffaqiyatliroq hal eta olishini aytib tushuntirish mumkin. 14. Dardini aytish bosqichida psixolog-maslahatchining vazifasi mijozni aql bilan majburlamay, faqat tushunib yetishga emas, balki o'z muammosini to'g'ri hal etishga olib kelishdan iborat bo'ladi. 15. Maslahatchining vazifasi - mijozning o'z harakatlari va o'z hayoti

yakuniy natijasiga mas'uliyatni o'ziga olishga olib kelishdir. Mashhur psixologning bu fikri insonparvarlik mazmunidagi psixologik maslahat mijozga o'z muammosini mustaqil hal etishida yordam ko'rsatishiga yo'nalganligini aniq ko'rsatadi. 16. Psixolog-maslahatchi kasbi «o'z shaxsini boshqa odamda bir necha bor boyitilgan holda topmoq» uchun ma'lum hamma narsadan voz kechishni talab etadi (maslahat berish jarayoni borayotganda). 17. Dardini aytish paytida maslahatchi kam gapirishi va o'zining har bir gapini puxta o'ylashi kerak. 18. Psixolog-maslahatchi - bu o'rgatuvchi emas, uning asosiy vazifasi mijozga mas'uliyatli qaromi mustaqil qabul qilishga o'rganib olishiga yordam berishdan iborat.

Adabiyotlar: 1. Umumiy psixologiya A.V.P е trovskiy tahririda, Toshk е nt 1992 yil, 53–62 b е tlar. 2. Kazakov V.G., Kondrat е va L.L. Psixologiya, M. 1989, 282–316 b. 3. M.V., Domash е nko I.A. Atlas po psixologii, M. 1990, 27–42 b. 4. N е mov R.S. Psixologiya, M. 1990, 12–17 b е tlar (rus tilida) 5.G`ozi е v E. Psixologiya, T. 1994, 13–31 b е tlar. www.arxiv.uz www.referat.arxiv.uz

O'xshashlar

Psixologik masalahatlar o'tkazish

Psixologik maslahat

Psixologik tajriba

Psixologik maslahat nima

Faoliyatning psixologik tahlili