Oilaviy mojorolar va ularning sabablari. Nomaqul oila psixologik muhit salibiy bо‘lgan oila sifatida - Psixologiya - Referatlar

Oilaviy mojorolar va ularning sabablari. Nomaqul oila psixologik muhit salibiy bо‘lgan oila sifatida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB

Ko'chirib olish

Oilaviy mojorolar va ularning sabablari. Nomaqul oila psixologik muhit salibiy bо‘lgan oila sifatida Reja : 1. Nizolarning kelib chiqish sabablari va turlari. 2. Oilaviy nizolar oqibatlari 3. Nizolar eskolatsiyasi. 4 . Nizo omillari va motivlari

Oilaning felitsitologik funksiyasi Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga kо‘ra ularning quydagicha asosiy turlariga ajratish mumkin: Er-xotin о ‘rtasidagi nizolar: qaynona-kelin о ‘rtasidagi nizolar: qaynona-kuyov о ‘rtasidagi nizolar: ovsinlar о ‘rtasidagi nizolar: ota-onalar va bolalar о ‘rtasidagi nizolar: farzandlar о ‘rtasidagi nizolar: Albatta, bu r о ‘yxatni yana davom etiraverish mumkin, xar qanday oilada er- xotinning о ‘zaro munosabatlarida nizoli vaziyatlarning yuzaga kelishi muqarrar. Lekin shu nizolarning xarakteri, ularning oqibatlariga k о ‘ra turli oilalar va ulardagi oilaviy munosabatlar bir-birlaridan farqlanadi. Muvaffaqiyatli oilalardagi nizolar birikturuvchi va muvaffaqiyatsiz oilalardagi nizolar esa ajratuvchi xarakterga ega. Shuning uchun xam psixologik adabiyotlarda nizolar shartli ravishda“konstruktiv”(“biriktiruvchi”)va destruktiv”(“ajratuvchi”) nizolarga farqlanadi. Ular о ‘zlarining yuzaga kelishiga asos b о ‘lgan muammolar, bu muammolarning xal etilishi, kechinishi, ishtirokchilar, oqibatlari va boshqalarning xarakteriga k о ‘ra bir-birlaridan farqlanadi. Q anday nizolarga biriktiruvchi nizolar deyiladi? Biriktiruvchi nizolarning yuzaga kelishiga sabab b о ‘lgan muammolar va ularning xal qilinishi ham earning, ham xotinning, butun oilaning manfaatlari qaratilgan b о ‘ladi. Agar ular xal etilsa, buning oqibatida oilaning umumiy manfaatlariga oid muammolar о ‘z yechimini topadi. Bunday nizolarga oiladagi tartib, intizom, ozodalik, oila byudje6tini yuritish, saranjomlik, tejamkorlik, isrofgarchilikka y о ‘l q о ‘ymaslik, bola tarbiyasi va boshqa shu kabi masalalar toifasidagi nizolar misol b о ‘la oladi. Ular asosan er xotin о ‘rtasidagina yuzaga keladi, ularning ishtrokchilari ham faqat er-xotinlarning о ‘zlarigina hisoblanadi. Bunday nizolarning muvaffaqiyatli hal etilishida er-xotinlarning bir-birini yanada yaqinroq bilib, tushunib, bir-birining salbiy va ijobiy xususiyatlarini о ‘rganib

borish, bir-biriga maoslashish, muammolarni xal etish borasida hamkorlik qilish kabi oilaviy hayot musta h kamligini ta’minlashga xizmat qiluvchi jarayonlar amalga oshadi. Boshqacha qilib aytganda, bunday nizolar “er-xotinning urishi- doka r о ‘molni qurishi” kabi nizolar toifasiga kiradi. “Doka r о ‘molni qurishi” er- xotin о ‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantiradi. Q anday nizolar ajratuvchi nizolar deyiladi? Ajratuvchi nizolarda ularning yuzaga kelishiga sabab b о ‘lgan muammo va uning yechimi er-xotinlardan birining manfaatiga qaratilgan b о ‘ladi. Bunday nizolardan bir tomon manfaatini xal etilishi k о ‘pincha, ikki tomon manfaatining boy berilishi xisobiga amalga oshadi. Masalan, erni yoki xotinni shaxsan о ‘zi uchun biron nima xarid qilishi,erning yoki xotinning ishi tufayoli, о ‘zbek oilasi uchun xarakterli b о ‘lgan nizolardan b о ‘lmish er-yoki xotinning qarindosh urug‘lari bilan b о ‘ladigan munosabatlar tufayli yuzaga keladigan nizolar shular jumlasiga kiradi. Bunday nizolarning xal qilinishi, ya’ni bir tomon manfaatlarining qondirilishi k о ‘pchilik xolatlarda ikkinchi tomon manfaatlarining boy berilishi xisobiga amalga oshadi. Bunday vaziyatlarda manfaati boy berilgan tomonda norozichilik, e’tiroz saqlanib qoladi va bu keyichalik yana kuchayib navbatdagi nizoni yuzaga kelishiga asos b о ‘lib xizmat qilishi mumkin. Ajratuvchi nizolarda, nizo xal etilgan bilan, nizoli vaziyat saqlanib qolaveradi.Shuningdek, ajratuvchi nizolar ularni yuzaga keltirgan sabablar bevosita er-xotinlarning о ‘zaro munosabatlari doirasidan tashqaridagi omillar xam bog‘liq b о ‘ladi. Ularning sababchilari va ishtirokchilari xam ba’zan er-xotindan tashqari uchinchi odam b о ‘lishi mumkin, ularning xal etilishi xam er- xotinlarning о ‘zlarigagina emas, balki shu uchinchi(boshqa odamga bog‘liq b о ‘ladi. Bularning oqibatida nizolarni yanada kuchayishi, sonining ortishi kuzatiladi.Ajratuvchi nizolar, aksariyat xollarda “chegaralanmagan” nizolar b о ‘lib, о ‘z xarakteri, ishtirokchilari, xal etilishi va oqibatlariga k о ‘ra er-xotin munosabatlari doirasida chetga chiqadi. Bunday er-xotin nizolariga oilaning boshqa a’zolari: qaynona, qaynsingil, ovsinlar va boshqalar xam aralashadi.Ajratuvchi nizolar er-xotin orasidagi mexrni susayib, y о ‘qolib borishiga olib keladi. Bu esa ota-ona va farzandlar orasidagi munosabatlarga xam salbiy

ta’sir b о ‘lish. Ota-onalar va farzandlar о ‘rtasida yuzaga keladigan nizolarga nimalar sabab b о ‘lishi mumkin? Bunday kelishmovchiliklar uchun zamin b о ‘lib quydagilar xizmat b о ‘lish. 1. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqni xisobga olinmasligi. 2. Yoshlarning b о ‘sh vaqtini y о ‘q tashkil etilishi, d о ‘stlar tanlashdagi y о ‘qligi, xissiyot soxasidagi y о ‘qligi, modaga, bugungi kun talabiga mos kiyinishi, kasb tanlashdagi y о ‘qligi, umr y о ‘ldosh tanlashda y о ‘qlik uchun ota-onalari bilan ba’zan kurash olib borishning xush kelmasligi: 3. Ota-onalar ichkilikka ruj о ‘ q о ‘yishi yoki or-nomusini yig‘ishtirib q о ‘yib, buzuqchilik qilishi: 4. Ba’zi bolalarni mexnat qilishga о ‘rgatilmaganligi va buning oqibatidagi yengil- yelpi xayot kechirishiga о ‘rganib qolishi: 5. Ayrim yoshlarning farzandlik burchini unitib q о ‘yishi xam xokazo: 6. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari yetarli darajada emasligi natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar. Ota-onalar va bolalar munosabatiga oid yuqoridagi kabi kamchiliklar natijasida oilada xalovat y о ‘qoladi, о ‘rtaga sovuqchilik tushadi. Farzandlik burchini bajarmaslik u yoqda tursin, xatto ichib kelib, ota-onasiga q о ‘l k о ‘taradigan farzandlar, ota-onasini sharmanda qilayotgan suyuqoyoq foxishaparastlar borligiga nima deysiz? Ba’zi ota-onalar bolalardagi 3,6,13-14 yoshlarda muqarrar ravishda b о ‘lib о ‘tadigan krizislarni bilishmaydi. Bu yosh bosqichlarda bola ruxiyatida yangi psixologik q о ‘shilmalar yuzaga keladi. Bu esa ularning kattalar, jumladan ota- onalar bilan b о ‘lgan munosabatlarida k о ‘zga tashlanadi. Buni sazmagan ba’zi ota- onalar “bolam nixoyatda qaysar, quloqsiz b о ‘lib qoldi”, deb о ‘ylaydilar va shikoyat qilishga tushadilar. Bunga qarshi о ‘zlaricha chora-tadbirlar belgilashlari natijasida ota-ona va bola bir-birlarini tushunolmay qoladilar. Bolaning ota-onadan bezish xollari kuzatiladi. Nima sababdan qaynona bilan kelin о ‘rtasida nizolar yuzaga keladi?

Oilada yangi tushgan kelinlarning k о ‘pchiligi yuzaga keladigan ba’zi qiyinchiliklarni osonlik bilan yengib, kelinlik vazifalarini k о ‘ngildagidek eplab ketadilar, qaynonalarini r о ‘zg‘or tashvishlaridan xalos b о ‘lishlar, tezda ularning mexriga sazavor b о ‘ladilar. Q aynonalar xam bunday kelinni “qizim” deb bag‘riga oladilar, bilmaganini о ‘rgatiladi, qiynalganida yordam beradilar, xayotiy y о ‘l- y о ‘riq k о ‘rsatadilar. Ularning uy-r о ‘zg‘or ishlarida va bola tarbiyasida yaqin k о ‘makdoshga aylanadilar. Biroq xayotda qaynona –kelin orasida turli t о ‘qnashuvlar xam sodir b о ‘lib turadi. Gap qaynona-kelin о ‘rtasida borar ekan, shuni aytib о ‘tishimiz lozimki, bu masalada azal-azaldan odamlarning, insoniyatning atoqli namoyondalarining diqqat e’tiborida b о ‘lib kelgan muammolardan biridir. Jumladan, XXI asrining ikkinchi yarmida yashab ijod etgan sharq mutaffakurlaridan biri Axmad Donish о ‘zining “Navodir ul vaqoye” (Nodir voqealar) nomi kitobida qaynona-kelin nizolari haqida yozar ekan shunday deydi: “ Q aynona-kelin nizolari bundan oldingi oilalarda xam b о ‘lgan, xozir xam bor va bundan keyin xam b о ‘ladi. Ular doim urushaveradilar. Ular nima uchun urushadilar? Chunki ular nima uchun urushishayotganliklarini о ‘zlari xam bilmaydilar Shuning uchun urushadilar”. Demak, bu о ‘rinda qaynona-kelin nizolari, sabablarini aniqlash, ularni bartaraf etish aloxida axamiyatga molik masala ekanligi k о ‘rinib turibdi. Bunday kelishmovchiliklarni keltirib chiqaruvchi sabablardan ayrimlarini kо‘rib chiqamiz. 1. Ba’zi qizlarda nikoxgacha oilaviy xayotga-qaynonaga,qaynona-kelin munosabatlariga nisbatan salbiy tasavvur shakillangan bо‘ladi. Ayniqsa, yoshlar qaynonani oldindan faqat salbiy qiyofa sifatida tasavvur bо‘lishlar. Keyin esa oila qurib, tasavvuridagi emas, balki xayotdagi qaynona bilan yashay boshlaydilar. Oqibatda ular о ‘z tasavvuridagi qaynonaga xos b о ‘lgan kamchilik va illatlarni xayotdagi qaynonadan axtar boshlaydilar. Borinki topishlari aniq, xatto y о ‘g‘ini xam topishga xarakat b о ‘lishlar.Chunki tasavvurlari ularni aldanganini tan olishni istamaydilar. Xayotda kamchiliksiz odam b о ‘lmagan emas, b о ‘lmaydi xam. Ideal qaynona, ideal kelin xam b о ‘lishi mumkin emas. Kelinlar о ‘zlari tushgan yangi oila a’zolariga ilk taassurot asosida baxo berishga oshiqmasliklari lozim. Aks

xolda, pashshadan fil yasash xam xech gap emas. Kelinlar og‘ir bosiq, sabr-toqatli b о ‘lishlari iloji boricha о ‘zlari tushgan xonadon a’zolarining yaxshi tomonlarini k о ‘rishga intilishlariga, eri shu xonadon a’zosi ekanligini unutmasligi lozim. Ana shunda bu oila tinch-totuv b о ‘ladi. Zotan, kelin bu xonadonga besh kunlik mexmon emas, balki bir umirlik a’zo b о ‘lib kelganligini unutmaslik kerak. 2. Qaynona-kelinning dunyoqarashlari va uy-r о ‘zzg‘or tutishlari orasida kelishmovchilik paydo b о ‘ladi va keskinlashadi. Ikki avlodning dunyoqarashi, xayotiy tamoillari о ‘rtasida tafovut b о ‘lish tabiiy xoldir. Ammo aksariyat xollarda qaynona-kelinlar k о ‘p jixatdan bir-birining aksi b о ‘ladilar. Ayrim xollarda esa qaynona-kelin andishani yig‘shtirib q о ‘yib, xar birlari о ‘z gaplarini о ‘tkazishga xarakat b о ‘lishlar. Bunday kelishmovchiliklarning oldini olish uchun kattalar yoshlarini kiyinishi, soch turmaklashi, yoqtirgan kuy va q о ‘shiqlarinitinglash va shu kabi boshqa masalalarda ularni о ‘z xoliga q о ‘yishlari lozim. Yoshlar xam о ‘z navbatida iloji boricha otaqonalarni tushinishga intilishlari ularni g‘ashiga tegadigan no о ‘rin qiliq va odatlardan qaynonaga xush kelmaydigan salbiy “xoyi xavaslardan о ‘zlarini tiyishlari kerak. 3. Ba’zi kelinlar kelinlik va onalik vazifalarini bajarishga tayyor b о ‘lmaydilar. Shunday kelinlar b о ‘ladiki, ular na ovqat pishirishni, na kir yuvishni, na kattalar bilan muomala qilishni biladilar. Kelin kelinligining birinchi kunidayoq xamma narsani kerakligicha bilishi va katta tajribaga ega b о ‘lgan qaynonasi darajasida turishi juda qiyin. U darajada bimasa xam mayli-ya, lekin bilishni istamasa qiyin. Shuning uchun nikoxgacha onalar qizlariga osh-ovqat pishirishni, meva sabzavotlardan qishga sharbat, tuzlama, murabbolar tayyorlashni, u y -joyni saramjoa-sarishta tutishini, did bilan mexmon kutishni, tejamkorlikni, oila byudjetini iqtisod qilishni, uy anjomlarini, jixozlardan asrab –avaylab foydalanishi va shu kabi uy-r о ‘zg‘or ishlarini о ‘rgatishga aloxida e’tibor berishlari zarur. Chunki el orasida “qiz birovning xasmi, boshqa oilaga tushishi bor”, degan xikmat bor. Shuni doimo esda tutib qizlarni r о ‘zg‘orga tutishga puxta tayyorlash kerak.

Q aynonalar xam kelinlardan xadeb kamchilik va qusur axtarmasddan, uni о ‘z farzandiday k о ‘rib, bilmaganini sabr-toqat bilan о ‘rgatib borish lozim. Kamchiliklarini yuziga solavermasdan, yaxshi tomonlarini eslab turishlari kerak. Yaxshi s о ‘z xam, yomon s о ‘z xam bir og‘izdan chiqadi.Qaynonalar kelinlarida xosil qilingan k о ‘nikma va malakalarning о ‘g‘li uchun va kelajakda nabiralari uchun xizmat qilishini esda tutishlari kerak. 4. Ayrim xollarda qaynona –kelin bolalar tarbiyasi masalasida kelisholmay qolishadilar. Ayrim oilalarda bolalar yo bobo-buvilar yoki ota-onalar tomonidanmeyoridan ortiqcha erkalatib yuboriladi. Natijada ota-onalar bilan bobo- buvilar о ‘rtasidagi “bolaga kim tarbiya berishi kerak”, degan masalada kelishmovchilik kelib chiqadi. Aslida ular xam, bular xam bolalarni kelajakda yaxshi kishilar b о ‘lib yetishishini istamaydilar, tanlagan y о ‘llari esa turlicha, biroq ular bir bitimga kelib olishmasa, bola tarbiyachisining xoliga voy deyavering. Buning uchun ular boladan xali joyida bir murosaga: yakdil qarorga kelib olishlari lozim. Ana shunday bobo-buvilar xam axillik bilan bola tarbiyasi borasida о ‘zaro mos chora-tartiblarni belgilab olishlari lozim. Bunda bola qanday muxit va shart- sharoitda, davrdv о ‘sayotganini, mijozi turini xisobga olish zarur. 5. Ba’zi katta xonadonda ovsinlar, qaynona iltifotini qozonish y о ‘lida bir- birlaridan rashk qilishlari asosida kelishmovchiliklar kelib chiqadi. 6. Oilada ikki va undan ortiq kelin b о ‘lsa, qaynona ularning xammasiga bir xilda qaray olmasligi tibiiy xoldir. Kelinlardan birontasi qaynonaning didigayaqinroq, ba’zisi uzoqroq b о ‘ladi. Ayollar о ‘ta ruxiy sezgirliklari tufayli buni tezda sezadilar. Natijada “ о ‘gay” kelin bilan о ‘rtasida kelishmovchilik boshlanadi. Bunday xolning oldini olish va ovsinlar orasiga sovuqchilik tushurmaslik uchun qaynona о ‘z kelinlariga mumkin qadar bir xilda munosabatda b о ‘lishi (ammo bu yerda xar bir kelinning muomalasi, munosabatini, qaynonaga b о ‘lgan mexrini xisobga olish inkor etilmaydi) rashk qilishlariga imkon yaratib q о ‘yishidan extiyot b о ‘lishlari kerak. Bu о ‘rinda shaxsan kelinlardan xam aql –idrok, muloxazalilik va sabr- toqat talab qilinadi.

7. Ba’zi xollarda qaynona -kelinning yosh xususiyatlarini, qiziqishini,orzu- xavaslarini, ishlashi yoki о ‘qishini xisobga olmaydi. Kaynonalar orasida umr buyi uy bekasi bulganlari xam bor.Ular ishlash bilan uy ruzgor ishlarini baravar olib borishni uz boshidan olib borishni utkazmagan.Ana shunday kaynonalar yeshligidauzlarini risoladagiday kelin bulmagan deb biladilar. Q aynota-qaynonalar izzat q ilganlarini “ularning soyalariga k о ‘rpacha solganlarini ”(rostmi yolg‘onmi baribir) tez-tez ishlashni yaxshi k о ‘radilar va kelinlarining xam “uzlariday”bulishini istaydilar.Bazan esa uni ugli orkali ochikdan-ochik talab kiladilar.Bunga kelinlarning imkoni bormi,yukmi,uylab xam k о ‘rmaydilar. Bunday qaynonalar “extiyojini”qondirish imkoniga ega bulmagan kelinlar ularning g‘azabiga uchraydilar. Kelini xakida bular bulmas gaplarni ugillarning kulogiga kuyadilar.” О ‘g‘limga aytib seni quyib yubormasam,yurgan ekanman”,deb d о ‘q-p о ‘pisa b о ‘lishlar.Ba’zi xollarda maqsadlariga erishadilar xam. Bunday qaynonalar о ‘g‘illari, nabiralari baxtidan k о ‘ra uz xuzur xalovatlari k о ‘prok о ‘ylaydilar.Buning oldini olish uchun о ‘g‘ildan k о ‘prok zukkolik talab kilinadi. 7.Ayrim kelinlarning yangi oilaga mostlashishi qiyin b о ‘ladi,oqibatda qaynona kelin orasida kelishmovchiliklar kelib chiqadi.Xar bir oilaning о ‘ziga mos muxiti,qonun-qoidalari, an’analari, atrofda yuz berayotgan vokea xodisalarga beradigan xavo mezonlari,xatto faqat shu xonadan azolari tushinadigan,shartli ravishda qabul qilingan s о ‘z, iboralari b о ‘ladi.Yangi tushgan kelin о ‘zi bilan о ‘z tug‘ilib о ‘sgan uyining muxitini,odat-k о ‘nikmalarini xam olib keladi.Shuning uchun xam ayrim xollarda kelin bilan kaynonaning oilaviy muxitlari mos kelmay qoladi. Ota -onalar iqtisodiy, moddiy, ijtimoiy saviyasi orasidagi tafovut xam aksariyat kelin-kuyov orasidagi munosabatlarning keskinlashuviga ta’sir qilishi mumkin. Bunda iqtisodiy omil shu bilan ifodalanadiki, kelin yangi tushgan xonadonda qizlik xonadonidagi iqtisodiy m о ‘lqk о ‘lchilikni k о ‘rmasdan, о ‘z turmushidan sovushi mumkin. Shuning uchun xam donolar “ Q iz bersang о ‘zingdan bir pog‘ona balandga ber, sening xonadoningda k о ‘rmaganini yangi xonadonda k о ‘rib, yangi xonadonga

k о ‘nikishi oson kechadi. Q iz olsang о ‘zingdan bir pog‘ona pastdan ol. Shunda kelin о ‘z uyida k о ‘rmagan m о ‘l-k о ‘lchilikni sening xonadoningdan k о ‘rib, bu muxitga tez k о ‘nikadi” deyishgan. Madaniy ijtimoiy omil. Kuyov ma’lumotli, madaniyatli oiladan b о ‘lib, kelin aksincha dexqon, ishchi yoki savdogar oiladan b о ‘lsa yoki er-xotindan biri shahardan, ikkinchisi qishloqdan b о ‘lsa bu ijtimoiy –madaniy tafovutlar xam er- xotin о ‘rtasidagi ixtiloflarni keltirib chiqarishi mumkin. Kelin-kuyovlar ijtimoiy kelib chiqishida xam, iqtisodiy ta’minlanganlikda xam bir-biriga mushtarak b о ‘lishlari maqsadga muvofiqdir. Bordi-yu, kelin boshqa millatga mansub b о ‘lsa, uning yangi oilaga moslashishi juda qiyin b о ‘ladi. Masalan, о ‘zbek xalqida kekirish t о ‘yganlik – shukuronalik belgisi xisoblanib kelgan. Rus xalqida esa bu odat о ‘ta odobsizlik xisoblanadi. Shu sababli yangi oilaga moslashish xam osonlikcha kechavermaydi. Buning ustiga kelin uchun bu oila yangi, ayni paytda “begona”dek tuyuiladi. Kelinning yangi oilaga moslashishi uning mijozi turiga xam bog‘liq. Masalan, k о ‘proq xolerik mijozga mansub b о ‘lganlar tez moslashadilar. Biroq yengilroq, tezroq va andishasiz kelinlarni yangi oilaga moslashishi qiyinroq kechadi. Yangi sharoitga oson moslashadigan xamda uni osongina о ‘zlashtirishga tayyor b о ‘lganlar sangvinik mijozdir. Flegmatik mijoz esa vazmin, og‘ir karvon b о ‘lgani uchun oila sharoitiga sekinlik bilan moslashadi. Bir moslashib olgandan keyin esa uni о ‘zgartirishni sira- sira istamaydi, uncha-muncha gap-s о ‘zga parvo qilmaydi. Melanxonlik mijozlar xam shunga yaqin. Ammo sal narsadan ularning ruxi tushib ketadi, b о ‘lar- b о ‘lmasga xafa b о ‘lavyradi. Ruxiy jixatdan esa nixoyatda sezgir b о ‘lishadi. Xar bir mijoz turining yuqorida berilgan qisqacha shartli xarakteristikasi, ularning о ‘ziga xos xususiyatlarni bilib olgan qaynona-kelinlarning til topib ketishlari oson k о ‘chadi. Ba’zi qaynonalar о ‘g‘lini kelinidan qizg‘anadi va oqibatta kelin bilan kelisholmasdan qoladi. Bunday nizolar, odatda kamfarzand yoki yolg‘iz о ‘g‘il otasiz oilada о ‘sgan taqdirda k о ‘proq uchraydi. Q aynona- kuyov о ‘rtasida xam kelishmovchiliklar b о ‘ladimi va ular

qanday r о ‘y beradi? Kelishmovchiliklar qaynona bilan kuyov orasida xam b о ‘ladi. Ichkuyov ba’zi xollarda kelin xonadoniga moddiy jixatdan qaram b о ‘ladi (xech b о ‘lmaganda uy- joy masalasida). Q aynona xamisha ziyrak va andishali b о ‘lavermaydi. Kuyovning psixologik xushyorligi oshadi, erki esa birmuncha qisiladi. Bunisi yetmaganday, ba’zi qaynonalar kuyovga no о ‘rin gaplarni aytib yuboradi, kesatadi (qizim senga aytaman, kelinim sen eshit, qabilida). Betayin qaynonaning yoshlarning oilaviy xayotiga bunday q о ‘pol ravishda aralashishi tufayli turli nizolarni yuzaga keltiradi. Bundan kelin xam og‘ir axvolga tushadi. Bir yoqda eri, ikkinchi tomonda tuqqan volidasi о ‘rtada qozilik qilishga xarakat b о ‘lish. Bunday qobiliyat esa xammada xam b о ‘lavermaydi. Kelin oqibatda yo onasi, yoki eri tomoniga о ‘tadi. Xar ikkala xolda xam oila barbod b о ‘lishi mumkin. Shunday xollarning oldini olish uchun qaynona yoshlar xayotiga kamroq aralashmog‘i kerak. Ba’zi qaynonalar qizini (ayniqsa rus oilalarida) kuyovidan yoki aksincha о ‘g‘lini rashk b о ‘lish. Oqibatda esa yana nizolar paydo b о ‘ladi. Bunda birinchi xolda rashk qiz onaning yolg‘iz farzandi ekanligidan kelib chiqadi. Ilgari qizi faqat onasi bilangina maslaxatlashgan, dardlashgan b о ‘lsa, ular orasiga kuyov kiradi. Q izning butun diqqat e’tibori kuyovga –eriga qaratiladi. Bunda qaynona kuyovni raqib deb biladi. Uning xar bir xatti-xarakatini kuzatadi. Q izning oldida uning obr о ‘sini tushirmoqchi b о ‘ladi, kamsitadi. Bunday xollarda ba’zi qaynonalar nima sababdan kuyovning qasdiga tushib qolganini о ‘zlari xam bila olmaydilar, bunga turli baxonalar topadilar. Aslida esa buning bitta-yu bitta sababi bor- rashk, faqat qizni qizg‘anishdir. Bunday xolatni kelin erning uyda yashagan juftlarda xam kuzatish mumkin. Bunda yuqorida bayon qilingandek, qaynona о ‘g‘lini kelinidan qizg‘anadi. Buning olidini olish qizlar turmushga chiqanlaridan s о ‘ng, ayniqsa, onasi bilan birga turadigan b о ‘lsa, undan о ‘z diqqat-e’tiborini, farzandlik mexr- muxabbatini darig‘ tutmasligi, yolg‘izlatib q о ‘ymasligi lozim. Q aynonalar xam avvalo, о ‘z yoshliklarini eslashlari, qolaversa, qizning kuyoviga, о ‘g‘lining xotiniga mexr-muxabbati, e’tibori ular oilasiga baxt-saodatning, iqbolining garovi

ekanligini unutmasliklari kerak. Ayrim qaynonalar ongsiz ravishda kuyovini о ‘z eri bilan taqqoslaydilar. U badavlatlikda, jamiyatda egallagan mavqei va boshqa bir jixatlari bilan farq qilishi mumkin. Natijada qaynona nazarida kuyovning obr о ‘yi pasayadi, qarab turibsizki, yana kelishmovchiliklar chiqishiga sabab b о ‘ladi. Nima uchun oilalar buziladi? Oilalarning ajralishiga y о ‘l q о ‘yish kerakmi? Ajralish muammosi xozirga zamon insoniylik jamiyatning eng muxim ijtimoiy muammolaridan biri xisoblanadi. Shuning uchun chet ellarda xam, О ‘zbekistonda xam ajralish muammosini о ‘rganishga keng ilmiy jamoatchilik e’tibori qaratilib kelinmoqda. Bu muammoni turli soxa mutaxassislari: yuristlar, demograflar, iqtisodchilar, sotsiologlar, psixologlar va boshqa fan soxalari mutaxassislari о ‘rganmoqdalar. Ularning e’tibori bu xodisa sabablari, omillari, motivlarini о ‘rganish, ularni bartaraf etish, ajralishlarning salbiy asoratlarini kamaytirish masalalariga qaratilgan. Chunki oilalarning buzilishi tufayli nafaqat shu ajralishga er-xotin va ularning farzandlari, balki jamiyat xam k о ‘p zarar k о ‘radi.Ajralishlar k о ‘plab noxush xodisalar: not о ‘liq oilalarning sonining ortishi, bolalar va о ‘smirlar о ‘rtasida qonunbuzarlikning k о ‘payishi, pedagogik nazoratsiz qolgan bolalar sonining ortishi, yolg‘izlik, sobiq er-xotinlar va qarindoshlarning о ‘zaro munosabatlarining yomonlashuvi kabilarning yuzaga kelishiga sabab b о ‘lishi mumkin. Bu о ‘rinda xaqli ravishda agar ajralishlar shu qadar salbiy oqibatlarni yuzaga keltiradigan b о ‘lsa, uni rasmiy ravishda ta’qiqlab q о ‘ysa b о ‘lmaydimi? Degan savol yuzaga kelishi mumkin. Albatta mumkin, masalan, dunyoning ayrim davlatlarida, jumladan, Italiya, Niderlandiyada yaqin-yaqin zamonlargacha ajralish huquqiy jixatdan nixoyatda murakkab jarayon edi. Biroq, bu usul oila mustaxkamligini ta’minlashda kutilgan natijalarni bermaydi. Ajralishni ta’qiqlash, ajralish erkinligini bermaslik, о ‘z navbatida nikox yoshining о ‘sishini, oila qurmaslik, nikoxgacha va nikoxdan tashqaridagi jinsiy aloqa, psixologik nosog‘lom oilalar miqdorining ortishi nikox oila munosabatlari zamirida yuzaga

keladigan jinoyatlar, qotillik, xiyonat kabilarning ortishiga olib keladi. Albatta, bularning xam shaxs, inson ruxiyati, oilada bola tarbiyasi, qolaversa jamiyat uchunzarari oldingilardan kam emas. Shuning uchun xam xozirgi vaqtda ajralish erkinligini deyarli barcha davlatlar nikox-oila qonunchiligida qayd etilgan. Bu о ‘rinda muxim ajralishni ta’qiqlash va unga rasmiy ravishda xalaqit qilish emas, balki ajralishning oldini olish, unga olib keladigan sabablar va omillarni bartaraf etishdir. Shunday qilib ajralish fojeami yoki fojeadan qutilishmi? Ayrimlar agar oilada farzandlar b о ‘lmasa bu fojeadan qutilishdir, er-xotinlarning о ‘zaro munosabatlarning о ‘zaro munosabatlari maqsadga muvofiq ravishda shakillanmayotgan b о ‘lsa, ularda о ‘zaro tushinish, о ‘zaro xurmat, bir-birlariga nisbatan emotsional yaqinlik, mexr-oqibat b о ‘lmas, oila о ‘z funksiyalarini bajarmayotgan b о ‘lsa, bunday juftlar ajralib ketgani ma’qul, deb xisoblaydilar. Ajralishlarning о ‘ziga xos ijtimoiy-psixologik va etnopsixologik xususiyatlari mavjuddir. Bu xususiyatlar oilalarning buzilishiga olib keladigan sabablar, ularning amalga oshishi jarayoni, oqibatlari, ajralishgacha va undan keyingi davrlardagi er-xotinlarning axvoli kabilarda ifodalanadi. Shunday xususiyatlardan biri ajralish niyatini bildirib rasmiy tashkilotlarga murojat qiluvchi ajralish tashabbuskori kim ekanligida namoyon b о ‘ladi. Sharq oilalarida, ayniqsa, о ‘zbek va qishloq oilalarida ajralish tashabbuskori k о ‘proq erkaklar b о ‘ladilar va aksincha, Yevropa xalqlari oilalarda, yosh oilalarda va urbanizatsiyalashuv darajasi yuqori b о ‘lgan shaxar oilalarida ajralish tashabbuskori k о ‘proq ayollar b о ‘ladi.

Adabiyotlar: 1. G’oziyev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob. 2. G’oziyev E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. 3. Vedenskaya L.V, Pavlova L.A. Delovaya retorika: uchebnoye posobiye dlya vuzov.- M.:IKS “MarT”, 2004-512 s. 4. Nemov R.S. Prakticheskaya Psixologiya Poznaniye sebya: Vliyaniye na lyudey:Posobiye dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Sentr VLADOS, 2003, - 320 s. 5. www.referat.arxiv.uz www.slayd.arxiv.uz www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Psixologik ataptatsiya va oila integratsiyasi

Oila funksiyasi, oila tizm tiplari va rollari

Oila va nikoh. Oila va nikoh institutining rivojlanishi tarixi

Yosh oilalarning ijtimoiy va psixologik muammolari. Yosh oila. Yosh oila va sog‘lom turmush tarzini barqarorlashtirish

Oila va tashqi ijtimoiy muhit. Oilada ijtimoiy tarbiyaning bosqich va vositalari