Оиланинг ижтимоий функциялари. Оиланинг жамият тараққиётида тутган ўрни - Psixologiya - Referatlar

Оиланинг ижтимоий функциялари. Оиланинг жамият тараққиётида тутган ўрни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

Оиланинг ижтимоий функциялари . Оиланинг жамият тараққиётида тутган ўрни РЕЖА :  Оиланинг жамият тараққиётида тутган ўрни  Оиланинг ижтимоий функциялари  ҳиссий-эмоционал функцияси  Жисмоний қувватни таъминлаш функцияси  Маънавий мулоқотни таъминлаш функцияси  Жинсий-ҳирсий мулоқот функцияси  Бахт ва тинчлик-хотиржамликни барқарорлаштириш функцияси  Репродуктив функция  Тарбия ва назорат функцияси  Хусусий мулкка эга бўлиш ва авлодга мерос қилиб қолдириш вазифаси

Оиланинг жамият тараққиётида тутган ўрни Ҳ ар қандай даврда ҳам жамият ва давлат аҳоли сонининг бир маромда ўсиб бориши, муайян анъаналар ва муқаддас удумларнинг сақланиб, авлоддан- авлодга етказилиб турилишидан манфаатдор бўлган. Буюк рус психологи А.Н.Леонтьев авлодлараро мулоқотнинг жамият тараққиёти учун аҳамиятини ўрганиб, илк асарларидан бирида агар шундай мулоқот бўлмаганида, тараққиётнинг ўзи ҳам мутлоқ бўлмас эди, деб таъкидлаган. Бу вазифани бажаришда жамиятнинг муҳим бўлаги бўлмиш оиланинг роли каттадир. Демак, оила ижтимоий институт сифатида энг аввало туғилиш орқали аҳолининг маълум миқдорда муттасил ўсиб бориши, одамлар ўртасида миграция, яъни у ердан бу ерга кўчиб туриш ёки ўлим окибатида камайиб борадиган миқдорини тўлдириш вазифасини бажаради. Чунки ижтимоий ҳамда иқтисодий ривожланиш учун меҳнат ресурслари ва ишчи кучининг янгиланиб боришидан жамият ҳам, одамлар ҳам манфаатдордир. Бундан ташқари, ҳар бир жамиятнинг бетакрор қадриятлари, ўлмас мероси, авлоддан авлодга ўтиб борадиган анъаналари бўлади. Фуқаролик ҳолатлари, маданий ўсиш, маънавий юксалишга хизмат қилувчи қадриятларнинг сақланиб келаётганлиги ҳам оила туфайлидир. Масалан, шундай оилалар сулоласи борки, улар асрлар оша у ёки бу муқаддас қадриятларни касб-кори, турмуш тарзи орқали сақлаб келади (рассомчилик, санъатшунослик, ҳунармандчилик, гулчилик, кулолчилик, илмий мерослар, аграр соҳада ва ҳ-зо). Умуман одамлар жамиятининг сақланиб қолишида ҳам оила айрим алоҳида олинган шахс билан яхлит жамият ўртасида ўзига хос “буфер” – кўприк ролини ўйнаб келмоқда. Зеро, маданий ва маънавий қадриятларни сақлаб, авлоддан-авлодга етказишда давлат ва жамиятдаги таълим муассасалари, маданият ўчоқларининг ҳам муайян роли бор, лекин уларда ўзгаришлар тез-тез рўй бергани сабабли, уларнинг авлодлараро муқаддас саналиб келинаётган қадриятларни асраб-авайлашдаги роли оилачалик

юқори бўлолмайди. Шунинг учун давлат оиланинг мустаҳкам ва фаровонлиги, одамларнинг унда тинчлик, хотиржамликда яшашларидан ҳамиша манфаатдор эканлиги сабабли ҳам муайян қонунлар ва юридик тизимни ушлаб турадики, улар орқали нафақат никоҳнинг ўзи, балки ота-она ва фарзандлар ўртасидаги муносабатларни ҳам мувофиқлаштириб боради. Ўзбекистонда ёш оилаларга кўрсатилаётган мурувватлар, бола туғилиши ва катта бўлиши учун суюнчи пули, нафақаларнинг белгиланиши, оналик ва болаликнинг ижтимоий муҳофаза қилинаётганлиги, ота ёки она фарзанд олдида ўз бурчини бажармаган тақдирда моддий, маънавий, ҳатто, жиноий санкциялар орқали жазоланиши ушбу ноёб масканни мустаҳкамлаш, у орқали миллий ва умуминсоний қадриятларни кейинги авлодлар учун сақлаш вазифасини бардавом этишдан иборатдир. Таҳлил этиладиган бўлса, одамлар ўртасида рўй берадиган кўплаб муносабатлар орасида фақат оилавий муносабатларгина давлат томонидан шунчалик ардоқланади, масалан, севги- муҳаббат, дўст-ёронлик, одамлар уртасидаги олди-сотти, тадбиркорлик. меҳнат муносабатларига давлат деярли аралашмайди. Демак, оиланинг жамият олдидаги вазифа лари деганда, унинг аввало оила аъзоларининг муайян эҳтиёжларини қондириш ҳамда шу орқали давлат ва жамиятнинг эҳтиёж ва манфаатларига хизмат қилиш қобилияти тушунилади. Масалан, ота ишлаб чикариш корхонасида эртадан кечгача меҳнат қилар экан, бу билан у нафақат ўзининг еб-ичиш, дам олиш, турли харидларни амалга оширишга йўналтирилган эҳтиёжини қондиради, балки оила аъзоларини, биринчи навбатда фарзандлари, уй бекаси бўлса, турмуш ўртоғининг эҳтиёжларини, қолаверса, у ёки бу корхонадаги рентабелликнинг ошиши, иқтисодий кўрсаткичларнинг юқори бўлишига, шу орқали ўз Ватанида ушбу соҳанинг ривожланишига ҳисса қўшади. Оиланинг ижтимоий функциялари Оила психологиясига оид илмий адабиётларда оиланинг қуйидаги функциялари – жамият олдидаги вазифалари фарқланади: Оиланинг ҳиссий-эмоционал функцияси – бу унинг ўз аъзолари

ўртасида муайян илиқ муносабатларни сақлаш, улар ўртасида меҳр-оқибат, ўзаро ғамхўрлик, бир-бирини қўллаб-қувватлаш, севиш, севилиш каби қобилиятини намоён этишидир. Бу оила учун жуда муҳим бўлиб, инсоннинг руҳий саломатлиги айнан шу вазифани қандай бажараётганлигига боғлиқдир. Оиланинг маънавий-психологик муҳити соғлом деганда, аслида ана шу аъзолар ўртасидаги илиқлик, самимият, ўзаро бағрикенгликнинг мавжудлиги, меҳр-оқибат каби инсоний ҳиссиётларнинг ижобийлиги тушунилади. Жисмоний қувватни таъминлаш функцияси – оила аъзоларининг жисмонан соғ, тетик ва ўзини яхши ҳис қилишларини таъминлашга боғлиқ бўлган шароитларни назарда тутади, масалан, ҳар биримиз оилада бошпанамизга эгамиз, бундан ташқари, мана шу ўз ҳудудимизда, яъни, хонадонимизда дам олиш, яхши сифатли, тўйимли таомлардан баҳраманд бўлиш, ижод қилиш ва ўқишимиз учун зарур, қулай имкониятларга эга бўлишимиз шарт. Зеро, агар шулардан бирортаси таъминланмаган бўлса, бундай оила ўзини бахтли деб ҳисоблай олмайди ва қатор ноқулайликларни ҳис қилади. Масалан, уйсиз, бошпанасиз қолган одамларнинг нафақат руҳий, балки жисмоний азобларга дучор бўлганликларини тасдиқловчи психологик тадқиқотлар мавжуд. Маънавий мулоқотни таъминлаш функцияси – одамнинг ўз насл- насаби, маънавий-маданий анъаналари бўлишига интилишидан келиб чиқади, ҳар бир шахс ўзини кимнинг авлоди, қандай анъаналарнинг вориси эканлигидан чексиз фахрланади, у қандай оила бўлишидан қатъий назар, албатта, ўз аъзоларини муайян яхши урф-одатлар, муомала маромлари доирасида бирлаштиришга қодир бўлгандагина мустаҳкам ва бахтиёр бўлади. Янги туғилган фарзанд тета-поя қилиб юра бошлаган онларданоқ оиланинг катталари уни эркалатишлар орқали ширин муомалага ўргатади, катталарга хурмат, кичикларка ғамхўрлик, иззат тушунчалари хам оилада тарбияланади. Шу функцияни адо эта олмаган оилада ҳамиша кўнгилхираликлар, жанжал, зиддиятлар бўлиши эҳтимоли каттадир. Жинсий-ҳирсий мулоқот функцияси – эр ва хотин ўртасидаги

иккаласигагина тааллуқли бўлган сексуал эҳтиёжларни қондириш, шу орқали авлодлар бардавомлигини таъминлашга хизмат қилади. Ушбу функциянинг бажарилиши эр-хотин муносабатларига бевосита таъсир қилади, уларнинг бир-бирларига вафо-садоқатда бўлишларини, саломатликлари ва тўғри турмуш тарзини барқарор этишларига хизмат қилади. Бахт ва тинчлик-хотиржамликни барқарорлаштириш функцияси ҳам ўта муҳим бўлиб, айнан оила ҳар бир аъзосининг муаммоларини ечиш, уни ташқи турли таъсиротлардан ҳимоялаш, керак бўлса, унда ҳимоя иммунитетини шакллантиришга ёрдам беради. Ўзбекларда “Ўз уйим – ўлан тўшагим” деган ибора бор, ҳар ким ўз уйида чинакам хотиржам бўлиши мумкин. Узоқ сафарларда, юксак сервис мавжуд меҳмонхоналарда дам олиб келгач, ўз уйида, оёғини узатиб, “шукур” дейиши унинг энг катта бахтидир. Шу нуқтаи назардан фарзандларнинг ҳам соғ-омон катта бўлиши, улар онгини турли ташқи таъсиротлардан, ёт ғоялардан ҳимоя қилишда ҳам оиланинг роли беназирдир. Оила тинч ва хавфсиз бўлса, демак, жамият ҳам, давлат ҳам тинч ва ундаги осойишталик барқарор бўлади. Репродуктив функция – бу оиланинг нафақат авлодлар, ворисларни яратишга алоқадор вазифаси, балки, шу орқали ота ва она бўлишдек бахтга муяссар бўлиш, давлатнинг эса туб аҳоли сонини муайян миқдорда ушлаб туришига ҳам хизмат қилади. Айниқса, ўзбекларда никоҳнинг дастлабки онлариданоқ, “ували-жували бўлинглар, қўша қаринглар” деб дуо қилинади ва келинчакнинг ҳомиладор бўлиши интиқлик билан кутилади. Чунки айнан шу омил ёш оиланинг мустаҳкамлигида катта аҳамиятга молик бўлади. “Фарзандли оила” тушунчаси оила психологиясида ҳам, оила социологиясида ҳам муҳим бўлиб, у оилада турмуш тарзининг деярли барча жабҳаларидаги кўрсаткичларнинг мезонидир. Чунончи, ўзбекларда “Болали уй – бозор, боласиз уй – мозор” деган наклнинг маъноси ҳам фарзанд туғилган уйга фаришталар ёғилади, яхшилик ва хурсандчиликлар, тўйлар учун йўл очилади, демакдир. Оила социологияси ва демографиясида оиладаги фарзандлар сонига кўра

гуруҳларга бўлинади. Масалан, ижтимоий-психологик нуқтаи назардан “кам сонли оила” – бу 1-2 нафар бола бор оиладир. Бу рақам умуман демографик жиҳатдан баҳоланса, аҳолининг ўсиши ва табиий йўқотишларнинг урнини қоплаш учун камдир. Социолог А.Антоновнинг фикрича (2005), жамиятда аҳоли балансини сақлаш учун ўртача фарзандлар сони 2,5 нафардан кам бўлмаслиги лозим. Ёки жами оилаларнинг тўртдан бири иккита, учдан бири учта, 14 % – бефарзанд ёки ёлғиз, 7 %и кўп болали, яъни бештагача боласи бор оилалардан иборат бўлса, авлодлар ворислиги таъминланади. Лекин Россия мисолида бу масалага эътибор бериладиган бўлса, аҳолининг репродуктив ўсишида жиддий пастлашиш кузатилмоқда. У ерда жами оилалар нисбатида кам болалилар, яъни, 1та ёки 2та болага эга бўлган оилалар сони кескин ошиб, бугун уларнинг улуши 95 %ни ташкил этмоқда. Халқаро ЮНИСЕФ ташкилотининг 2004 йили эълон қилган мониторинги натижаларига кўра, Европа мамлакатларида ҳам Марказий Осиё давлатларида ҳам туғилишнинг камайиши ҳолатлари кузатилмоқда (1.1- жадвал). 1.1-жадвал. Айрим мамлакатларда туғилиш коэффицентларининг ўзгариши (1000 нафар аҳоли сонига нисбатан тирик туғилган болалар сони) № Мамлакатлар номи 1989 йил кўрсаткичи 2002 йил кўрсаткичи 1 Россия 14,7 9,7 2 Қозоғистон 23,4 15,3 3 Қирғизистон 30,5 20,3 4 Тожикистон 38,8 27,2 5 Туркманистон 34,8 22,0 6 Ўзбекистон 33,3 21,1 1 Россияда кўп фарзандли оилалар улуши 1%ни ҳам ташкил этмагани ҳолда, ўртача миқдорда болаларга эга оилалар сони 5% гачани ташкил этади. 2 Шуни таъкидлаш жоизки, бизда ҳам кўп фарзандли оилалар сони йил сайин камайиб бормоқда. Тарбия ва назорат функцияси – ота-оналарни зурриёдларини қобил ва 1 Социальный мониторинг. – М.: “Инноченти”, 2004. – С. 62. 2 Социология семьи: Учебник / Под ред проф. А.И. Антонова . – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ИНФРА- М, 2005. – С. 59.

ақлли, имон-эътиқодли, соғ-саломат вояга етишини таъминлашларига боғлиқ. Чунки, оила – нафақат эр ва хотинни, уларнинг мақомларидан келиб чиқиб тарбиялайди, балки ёш авлодни ҳам оиласи, ота-онасига муносиб инсонлар бўлиб етишишлари, жамиятга фойдаси тегиши учун қайғуради. Ўзбек оиласида авлодлардан мерос бўлиб қолган тарбия мезонлари ва анъаналари мавжудки, уларнинг ҳаётийлиги ва бардавомлиги боис жамиятда қадр топган барчасида ёш авлод тарбияси масаласи етакчи ҳисобланган удумлар ва урф-одатлар ҳамон сақланмоқда. Хусусий мулкка эга бўлиш ва авлодга мерос қилиб қолдириш вазифаси ҳам муҳим бўлиб, у ҳар бир оиланинг ўз жамғармаси бўлишини тақазо этади, шунинг учун ҳам “Эр-хотин – қўш ҳўкиз” бўлиб, тинмай меҳнат қилади, орттирганига тўй ва оилавий тадбирлар ўтказади, уй-жой, томорқаларни фарзандларига мерос сифатида қолдиради. Бу ҳам оила мустаҳкамлигига, ота-оналарнинг обрў-мартабасига хизмат қилади. Сўнгги йилларда Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси ташаббуси ҳамда ҳукуматимизнинг қўллаб-қувватлаши билан оилавий бизнес, хотин-қизлар кичик ва ўрта бизнесини ривожлантириш, аёллар тадбиркорлиги учун банклардан имтиёзли кредитлар бериш сиёсати изчил амалга оширилиши туфайли аёлларнинг оила бюджетига қўшаётган ҳиссаси ҳам ортиб бормоқда. Бунинг натижасида фарзандларда ҳам тадбиркорлик хислатлари ўсишига реал имкониятлар яратилмоқда. Ўтказилган тадқиқотларнинг натижаларига кўра, онаси тадбиркор бўлган қизларда илк ёшликданоқ бошқарув ва лидерлик сифатлари, тадбиркорлик кўникмалари шаклланиб борар экан (В.М.Каримова, 2003). Юқорида таъкидланган вазифалар ижтимоий-иқтисодий тузумнинг характерига кўра ўзгариши, бири долзарб, бири эса камроқ аҳамиятли бўлиб қолиши мумкин. Лекин ҳар бир оила аъзосининг шу вазифаларга психологик жиҳатдан тайёрлиги – уларнинг инсон сифатида ўзини бахтли ҳис қилишини, оиласининг мустаҳкам бўлиши, фарзандларининг комил бўлиб етишишларини таъминлайди.

O'xshashlar

Оилавий муноcабатлар психологиясининг предмети. Оиланинг асосий функциялари

Оиланинг миллий хусусиятлари

Оиланинг ҳаётий тарзи ва зиддиятлари

Оиланинг турмуш тарзи олимлар талқинида

Оила психологияси фанининг предмети ва вазифалари