Оила ва никоҳ. Оила ва никоҳ институтининг ривожланиши тарихи - Psixologiya - Referatlar

Оила ва никоҳ. Оила ва никоҳ институтининг ривожланиши тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

Оила ва нико ҳ. Оила ва никоҳ институтининг ривожланиши тарихи Режа:  Инсоният тарихида оила ва никоҳ институтининг ривожланиши тарихи  Гуруҳий никоҳдан жуфтлик никоҳигача  Группавий ёки гуруҳий оила  Жуфтлик оила  Патриархал оила  Моногам оила  Оилавий муносабат-лар ривожланишида янгича анъаналар  Янги давр оиласи: типологияси, тур-лари, хусусиятлари  Патриархал моногам оила  Ажримлар туфайли пайдо бўлган нотўлиқ оила  Бева бўлиб қолиш, ёки турмуш ўртоғининг вафоти муносабати  Никоҳдан ташқари оила  Альтернатив оила турлари  Аралаш оилалар  Годвин – никоҳлар, унинг асосчиси бўлган инглиз социал- монархи

Тарихан оила ва никоҳ масалаларининг қандай бўлганлиги, ушбу қадриятларга олимлар ва алломаларнинг муносабатлари қандай бўлганлиги ўта муҳим ва амалий аҳамиятли ҳисобланган. Гуруҳий никоҳдан жуфтлик никоҳигача Оилавий муносабатлар тизимининг ривожланиши никоҳга кирувчилар сонининг камайиши ва никоқ учун шерик танлаш тартибларининг қатъий белгиланиши йўналишида рўй берган. Инсоният ижтимоий ташкил топишининг энг қадимий шакли бу уруғ- қабила бўлиб, у бир аёл уруғидан тарқаган, матриархат зотидан келиб чиқадиган (унинг қизлари, қизларнинг фарзандлари ва уларнинг авлодлари) барча одамларни ўзида бирлаштирган. Шу тариқа уруғ – моҳиятан матриархал оила бўлиб, онанинг зотидан тарқалган барча авлодни бир- бирига чатиштириб бораверган. Бундай уруғ шаклининг сақланиб қолган андозаларидан бири руслардаги “матрешка” ўйинчоғи бўлиб, у бизга она авлодларининг ўзаро бир-бирларидан келиб чиқишини ифодалайди. Группавий ёки гуруҳий оила – бир неча опа-сингилларнинг бошқа бир тоифа эркаклар гуруҳи билан никоҳга киришини тақозо этган. Бундай аёллар ё ўз қавмидан бўлган эркакка ёки тамоман бошқа – бегона уруғнинг вакили бўлмиш эркакка турмушга чиқиши мумкин бўлган. Лекин авлоднинг келиб чиқиши оналик уруғига боғланган, оталикни белгилаш ҳолатлари инобатга олинмаган. С. Голод нинг ёзишича (1998 й.), онадан тарқаган авлодлар ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида ҳам кўпгина халқларда сақланиб келган. Жуфтлик оила – алоҳида, бир-бирига унчалик яқин бўлмаган ёки мутлоқ бегона икки киши ўртасидаги никоҳни назарда тутган бўлиб, улар ўртасидаги муносабатлар ҳар доим ҳам мустаҳкам бўлмаган ва томонларнинг хоҳиш-иродасига кўра у исталган вақтда барбод бўлиши ҳам мумкин эди. Ҳозирда мавжуд бўлган оилаларда шаклан шу модел сақлаб қолинган. Патриархал оила – бир эркак кишининг бир ёки бир нечта аёл ўртасидаги никоҳига асосланган бўлиб, бунда эркакнинг ҳуқуқлари хотинникидан кўпроқ бўлган, никоҳнинг бу шакли айни хусусий мулкчилик ривожланган даврларда кенг тарқалган. Бундай оилада, табиий, эркак

ҳуқуқлари устивор бўлиб, унинг ҳар қандай оила масалаларини ечиш ва қарорлар қабул қилишдаги мавқеи юқори ҳисобланган. Шу сабабли авлодларнинг келиб чиқиши, уруғнинг тарқалиши каби масалалар эркакнинг авлодлари шажарасидан бошланган, мулкка эгалик ва унга ворислик ҳам эркаклар табақаси орқали юритилган. Моногам оила – бир эркак ва бир аёл жуфтлиги ўртасидаги никоҳ муносабатларини назарда тутади. Уларнинг эр-хотинлик муносабатлари ҳам умрбод ҳисобланган (қадимги грек сўзларидан олинган: “monos” – бир, ягона, танҳо; “gamos” – никоҳ маъносини билдиради). Оиланинг бундай шакли тахминан уч минг йиллар аввал пайдо бўлган. Ўз моҳиятига кўра бу – патриархал оиланинг бир кўриниши ҳисобланиб, яқин йиллардан буён оиланинг бу шакли аёллар ва аёлларнинг тенг ҳуқуқлилиги, болалар тарбиясидаги муайян эркинлик, она ва боланинг оила ҳаётидаги нуфузи ортиши шаклида ривожланиб келмоқда. Лекин биз оила ва никоҳ тушунчаларининг алломалар ва таниқли олимлар изланишларида қандай ифода этилганига эътиборни қаратамиз. Ана шундай никоҳ тарихига қизиққан олимлардан бири қадимги грек файласуфи Платон бўлган. Унинг фикрича, барча замон ва маконларда патриархал оила ижтимоий муносабатларнинг, жамият ҳаётининг асоси бўлади, давлат эса ана шу каби оилаларнинг бирлашувидан пайдо бўлган. 1 Лекин Платон нинг ўзи ўз қарашларини охиригача ҳимоя қилиб, фикрларини якунлай олмади. “Идеал давлат” 2 деб номланган лойиҳасида у жамиятда ҳамжиҳатликни таъминлаш учун аёллар, болалар бирлашмалари ва сармояларнинг умумийлигига эришиш лозим, деган фикрни илгари сурди. Лекин айни шу охирги фикр аслида янги эмас эди. Қадимги грек тарихчи олими Герадот ўзининг машҳур “Тарихлар” деб номланган асарида аёллар бирлашмалари бир қатор қабилалар учун ўзига хос хусусият эканлигини 1 Платон . Законы // Соч.: в 3 т. – М.: 1972. – Т.3. – Ч.2. – С. 148-150. 2 Платон . Государство // Соч.: в 3 т. – М.: 1972. – Т.3. – Ч.1. – С. 244-459.

таъкидлаган эди 3 . Бу каби маълумотлар антик даврга хос бўлган қатор манбаларда ўз ифодасини топган. Аристотель Платон нинг издоши сифатида унинг “идеал давлат”га оид фикрларини ривожлантириб, устозининг патриархал, яъни, эркак киши етакчи бўлган оила моделини ёқлаб фикр билдирган. Унинг фикрича, оилалар бирлашиб, “турар-жойларни”, “турар-жойлар” бирлашиб, яхлит давлатни ташкил этади. 4 Платон ва Аристотель ларнинг шу каби нуқтаи назарлари анчагина давргача ҳукмрон бўлди ва оила жамиятнинг бўлаги сифатида, ўзига хос бўлинмас патриархал институт сифатида идрок этилди. Француз маърифатпарвари Жан-Жак Руссо ўз даврида “Оила – энг қадимий ва асли табиий бўлган жамият бўлагидир. Оила – керак бўлса, жамият сиёсий қиёфасини белгиловчи образ, бунда етакчи, раҳбар – гўёки ота мисоли, халқ эса – фарзандлар кабидир” 5 деб ёзган эди. Бу аслида инсоният тарихида узоқ вақтгача устивор бўлган патернализм тамойилининг яққол тимсолидир ( “патерн” – ота, оталик, етакчилик маъносини билдиради). Шундай қилиб, антик даврнинг файласуфлари ҳам, улардан кейинги ўрта аср, ҳаттоки, янги даврга келиб ҳам кўплаб тадқиқотчилар ва алломалар оила институтига алоҳида аҳамият бериб, ўз асарларида ижтимоий муносабатларнинг табиати ва намоён бўлишини айнан оилавий муносабатларнинг характеридан қидириш лозимлиги фикрини ёқлаб келдилар. Шу каби фикрни немис файласуфлари Кант ва Гегель нинг мутлоқ ғояга алоқадор асарларида ҳам кўриш мумкин. Улар аввало “оила” ва “никоҳ” тушунчалари ўртасида бевосита алоқа мавжудлигини таъкидлайдилар. Шу боис бўлса керак, ҳанузгача шу икки тушунча кўпинча синонимлардай ўзрао боғлиқликда ишлатилади. Шундай бўлсада, оилашунослар бу икки тушунчанинг ўртасида нафақат фарқ борлигини, балки улар аслида тарихан турли даврларда пайдо бўлганлигини ҳам исбот 3 Герадот. Истории. – Л.: 1972. – С. 232. 4 Аристотель . Политика // Политика Аристотеля. – М.: 1911. – С. 4-32. 5 Руссо Ж.-Ж. Об общественном договоре, или Принципы политического права // Пед. соч.: В 2 т. – М.: 1981. – Т.2. – С. 170.

қила олдилар. Масалан, рус олими А.Г. Харчев нинг китобларида бу икки тушунчани фарқловчи жиҳатлар аниқ белгиланган. Хусусан, унинг талқинида “никоҳ – эркак ва аёл ўртасидаги тарихан ўзгарувчан ўзаро муносабатларни билдириб, шу орқали жамият уларнинг жинсий ҳаётларини тартибга солади, ўзаро эр- хотинлик муносабатларини ҳамда фарзандлари билан шаклланадиган муносабатларни, бу борадаги ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилайди, йўналтиради” 6 . Оила эса никоҳга нисбатан мураккаброқ табиатли муносабатларни ифодалайди, чунки у нафақат эр ва хотинларнинг ўзаро муносабатларини, балки уларнинг фарзандлари, қариндош-уруғлар, иккалалари учун яқин бўлган инсонлар муносабатларини ҳам қамраб олади. Оила ва никоҳ масалаларига тарихий ёндашув швейцариялик олим И.Баховен (1815-1887) ишларида, айниқса, унинг “Оналик ҳуқуқи” китобида ёритилган. Ундан ташқари, америкалик тадқиқотчи Л.Морган (1818- 1881)нинг асарларида ҳам оилага нисбатан эволюцион қарашлар баён этилган бўлиб, “Қадимги жамият” китоби бунинг яққол намунаси ҳисобланади. Бу асарларда оила институтининг бевосита жамият тарққиёти билан боғлиқлиги, жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг такомили оиланинг мустаҳкамлигига боғлиқ эканлиги ғояси ўз исботини топган. Бу ўзгаришлар тарих мобайнида турли жинс вакиллари ўртасидаги ўзаро муносабатларга боғлиқ тарзда кечиши ҳам таъкидланган. Шундай қилиб, и илани ижтимоий институт сифатида идрок этиш ва уни илмий жиҳатдан ўрганиш анъаналари тарихи XIX асрнинг ўрталарига тўғри келади. Айни шу даврдан бошлаб жаҳоннинг турли бурчакларидаги таниқли социологлар ва антропологлар ( Л.Морган, М.Ковалевский, Б.Малиновкий, П.Сорокин, кейинчалик А.Харчев, С.Голод ва бошқалар.) оила муаммоларини ўзларининг аниқ тадқиқот мавзулари сифатида ўргана бошладилар. 6 Харчев А.Г. Брак и семья в СССР. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: 1979. – С. 66.

Оилавий муносабат- лар ривожланишида янгича анъаналар Бир қарашда янгича туюлган моногам оиладаги ўзгаришлар ХХ асрнинг бошларидаёқ кузатила бошланган. Олимларнинг таъкидлашича, оила институтининг ўзи табиати нуқтаи назаридан анча консерватив, яъни ўзгармас, турғун тизим бўлгани боис, жамият миқёсида рўй берадиган ўзгаришлар оила доирасида тахминан 10-30-йиллардан кейингина акс эта бошлайди. Бундан ташқари, рус социологи С.Голод нинг ёзишича, Европа халқлари ҳаётида, оилавий муносабатларда кузатиладиган барча ижобий жараёнлар моногам, патриархал оиланинг сақланиб қолингани сабабли рўй берган бўлса, қолган барча салбий ҳолатлар аксинча, оилада рўй бераётган салбий, ёмон жараёнлардан келиб чиқади. Бу каби талқинлар табиийки, кўплаб тадқиқотчиларга оила ва унинг истиқболини тушунишга, мазкур йўналишда жиддий тадқиқотлар олиб боришга халақит беради. Шунга қарамай, оила институтида кузатилаётган ҳар қандай ўзгаришлари одатда энг аввало, аёлнинг – хотин-қизларнинг жамият ва оилада тутган мақомларининг ўзгариб бораётганлиги, улар малакаларининг ошиб бораётганлиги ва касб-ҳунар, лавозим поғоналарида эркаклардан қолишмасликка интилаётганлиги билан изоҳланади. Қайд этилган ҳолат бевосита оила ҳаётида рўй бераётган турли хил ўзгаришларга, ҳам салбий, ҳам ижобий ҳодисаларга сабаб бўлмоқда. Иккала жинс вакиллари хақ-ҳуқуқларининг амалда тенглашиб бораётганлиги хотин-қизларнинг эркаклар – йигитлар олдида ўзини тутиши ва ўз навбатида йигитларнинг қизларга, эркакларнинг аёлига бўлган муносабатлари, хушомад қилишларида ўз аксини топмоқда. Айниқса, Европа халқларида никоҳ олди совчилик институти йўқолиб, унинг ўрнига ўз хоҳиши билан ўзига никоҳ шеригинини танлаши анъанаси барқарорлашди. Лекин айни ҳолат сақланиб қолган мамлакатларда, жумладан, Ўзбекистонда оила институтига муносабат бошқачароқ, яъни анъаналарга содиқлик сақланиб қолган. Совчиликнинг аҳамияти шундаки, бунда ўртада турганлар,

келин-куёв оиласини таниган, билган, суриштирган одамлар бўлгани сабабли ҳам улар ёш оиланинг мустаҳкам бўлишидан жуда манфаатдордирлар, шунинг учун ҳақиқий ўзбекона мезонлар, “тенг-тенги билан” тамойили асосида, совчилар ёрдамида қурилган никоҳлар аксарият ҳолатларда мустаҳкам бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳар бир даврда бўлгани каби ҳозир ҳам ёшларнинг ўз иҳтиёри билан, бир-бирларини ёқтириб қолишлари оқибатида пайдо бўлган оилалар мавжуд. Ёшларнинг айримлари ўз ихтиёри билан қаллиқ танлашни, ёқтириб, севиб турмуш қуришни олдиндан ният қилади. Шуниси борки, ўз иҳтиёри билан турмуш ўртоғи танлашда ота-она ва оиласи манфаатлари, уларнинг истак-хоҳишлари деярли инобатга олинмайди. Одатда бу каби ёшлар никоҳ олдидан ота-отасининг розилигини олмайди, шу сабабли, кўпинча, бундай никоҳ енгил-елпи қарорлар оқибати бўлиб, узоққа бормаслиги мумкин. Республика “Оила” илмий-амалий маркази 2003 йилда ўтказган тадқиқот натижаларига кўра, ажралишиб кетган ёш оилаларнинг 90 фоизидан ортиғи никоҳ мотиви-сабаби сифатида “севиш-севилиш”ни кўрсатганлар. Хотин-қизларнинг иқтисодий мустақиллиги туфайли ХХ асрга келиб аёлнинг оила ва жамиятда тутган ўрни ва мақоми кескин ўзгарди. Охирги пайтларда бутун дунёда матриархат давридаги каби оиланинг етакчиси, бошлиғи ролига кўпинча аёл даъвогарлик қила бошлаши кузатилди. Бунинг оқибатида эркак кишининг оиладаги етакчилик роли, оилада ресурсларни бошқариш, қарорлар қабул қилиш ва фарзандларни жамият ҳаётига жалб этишдаги мақоми сезиларли даражада пастлади. Иккинчи томондан, аёл-онанинг оиласи ва бола тарбияси учун бўш вақтининг камайиб бораётганлиги, репродуктив масъулиятнинг жамиятда лавозимлар поғонасида юқорироқ ўрин эгаллаш истагига нисбатан пастлаб бораётганлиги салбий оқибатларга олиб келмоқда. Шу сабабли саноати ривожланган мамлакатларда туғилишлар сонининг камайиб бораётганлиги,

оқибатда аҳоли сонининг кескин пасайиши кузатилмоқда. Афсуски, бундай ҳолатлар Ўзбекистоннинг шаҳар ҳудудларида ҳам кузатилмоқда. Оиланинг тарбияловчи вазифаси оила аъзоларидан ташқари бошқа инсонларга, муассасаларга – энага ва гувернанткаларга, ёки давлат томонидан тўла муҳофазага олинган ташкилотлар – Меҳрибонлик уйлари, Мурувват уйлари ва бошқалар зиммасига юклатилмоқда. Собиқ тоталитар тузум даврида ушбу вазифанинг давлат зиммасида эканлиги, индивидуал, оилавий тарбиянинг группавий тарбия билан, тарбияланувчи шахсига эътиборнинг кескин камайиши билан ўзгартирилди. Оқибатда ҳеч кимга тегишли бўлмаган, психик ва ақлий ривожланиши ўртамиёна бўлган болалар пайдо бўлди. Бу очиқ ёки яширин оналик депривацияси ни келтириб чиқарди. Яъни, ХХ аср ўрталарига келиб, моногам оилада ўзгача уйғунлик кашф этган, яхлит гуруҳдай тасаввур этилган оиланинг вазифалари – никоҳга кириш, жинсий ҳаётни таъминлаш ва ўзидан насл қолдириш – репродукция бир-бири билан боғланмаган вазифалар тарзида айроча, алоҳида функциялардай тасаввур этила бошланди. Агар XIX аср охирларигача оила пайдо бўлиши билан унда фарзандлар туғилишини кутиш одатга айланган бўлса, янги даврга келиб, қачон ташкил бўлганлигига қарамай, бола туғилишини режалаштирмайдиган оилалар ҳамда бошқа томондан, оиласиз, никоҳсиз ҳам туғиладиган болалар кўпайди. Очиқроқ айтадиган бўлсак, турмушга чиқмаса-да, бола туғадиган ёлғиз оналар ҳам пайдо бўлди. Шу тариқа никоҳ билан оиланинг репродуктив вазифаси ўртасида тафовут пайдо бўлди. Жинсий ҳаёт борасида содир бўлган ўзгаришлар шуки, агар илгари бундай муносабат оиладан ташқарида рўй берса, жамият ҳам, дин ҳам уни қоралар эди. Сўнгги ўн йилликларда дунё миқёсида эркаклар ҳам, аёллар ҳам эркин жинсий ҳаётга оддий муносабат сифатида қарайдиган бўлишди. Маънавий инқироз ҳисобланмиш бундай муносабатларга жамиятнинг бефарқлиги илғор фикрловчи инсонларни жиддий ташвишга солмоқда.

Бунинг асосий сабаби жамиятда маънавий қадриятлар инқирозга юз тутгани бўлса, иккинчи томондан, бунга аёллар ўртасида контрацептив воситалардан фойдаланишнинг урф бўлиши ва улар ўзларига берилган ижтимоий эркинликларни нотўғри идрок этишлари, оммавий ахборот воситалари орқали у ёки бу халқ менталитетига мос келмайдиган ахборотларнинг кенг тарқалиши сабаб бўлаётир. Энг ачинарлиси, айрим ёшлар ва уларнинг ота-оналари учун “никоҳ” ва “ажрим” тушунчалари оддий нарсадай, зиддиятсиз қабул қилинадиган бўлди. Улар ўз шахсий масъулиятини ҳис этмаяптилар. Саноат ривожланган мамлакатларда 51 фоизгача бўлган никоҳлар муайян муддатдан сўнг барбод бўлаётганлиги одатий ҳолдай қабул қилинади. Чет эл ахборот воситаларининг баъзи таниқли шахс, актёр ёки миллионернинг ҳар 3-4 йилда алмашиниб туриладиган никоҳлари тўғрисида ёзилаётган мақолалари энг ўқимишли, қизиқарли ахборотдай талқин этилмоқда. Табиийки, бу уларни ўқиётган ёшлар онгига салбий таъсир кўрсатади. Таъкидлаш жоизки, бундай ҳолатларда ажримларнинг ташаббускорлари кўпинча аёллар бўлиб, бу ўз навбатида оила ажримлари сонининг ортиб боришига, фарзандларнинг айбсиз айбдорлардай нотўлиқ оилаларда тарбияланишига олиб келади. Янги давр оиласи: типологияси, тур- лари, хусусиятлари Оилани турларга бўлганда, турли олимлар турлича ёндашадилар. Масалан, Санк-Питербург- лик олим С.И. Голод (1998) фақат эр ва хотин ҳамда уларнинг фарзандларидан иборат оилаларни тасаввур этган ҳолда уларнинг оила даврасидаги ижтимоий нуфузлари ва роллари нуқтаи назаридан оилани тоифаларга бўлиб ўрганишни таклиф этади. Хусусан, у моногам оиладаги муносабатларни оилавий табақалар нуқтаи назаридан фарқлашни таклиф этган. Ундан ташқари, Голод ўз китобида охирги йилларда Россияда кенг тарқаб бораётган ўзига хос табақали оилаларга ҳам илмий жамоатчиликнинг

диққатини қаратади. Патриархал моногам оила – бу ўз моҳиятига кўра оиладаги эркак кишининг нуфузи, етакчилик роли, хотиннинг унга, фарзандларнинг ота- онага тобелигини назарда тутади. Бунданй оилада ўғил болалар отанинг оиласини сира тарк этмайди, аксинча, уйланган тақдирда ҳам турмуш ўртоғини шу хонадонга олиб келади, қизлар эса кимга турмушга чиқса, унинг фамилиясига ўтиб, ўз ота-онасининг уйини тарк этади. Бундай оилада уруғнинг аталаши (фамилия), шажара ва мулкка эгалик отанинг йўлидан амалга оширилади, оилавий роллар эса эркакларники ёки хотинларники тарзида аниқ тафовутланади. Эркаклар оиланинг моддий бойликлари, ресурслари, таъминоти билан шуғуллансалар, аёллар асосан уй ишлари билан банд бўладилар. Оиланинг ижтимоий нуфузи, обрўси отанинг, эрнинг, ўғилнинг иқтисодий мақомидан келиб чиқади, аёлники эса – фарзандлар сони билан белгиланиб, унинг профессионал мақоми кўп ҳолларда оиланинг, турмуш ўртоғининг ижтимоий мақомига салбий таъсир кўрсатади, фархзандлар кўз ўнгида отанинг авторитерти пастлагандай бўлади, айрим ҳолатларда эрнинг оила таъминотаидаги улуши тушиб кетиши ҳам аёлнинг оила моддий таъминотига бевосита аралашишига сабаб бўлади. Моногам оила – бола манфаатига йўналган оила (детоцентрик) ХIХ асрнинг охири – ХХ асрнинг бошларида пайдо бўлган ҳодисадир. У хотин- қизларнинг ижтимоий ҳаётдаги ролининг ортиши ҳамда бола ҳуқуқларининг ошиб бориши билан изоҳланади. Бундай ҳолатларда гап кўпроқ оилада фарзандлар сони ҳақида эмас, балки оилада умуман бола борлигининг қадрланиши тўғрисида боради. Ота-оналар бундай шароитда кўпроқ боланинг келажакда ким бўлиши, у эгаллаши лозим бўлган мартабалар, унинг истиқболи хусусида қайғурадиган, шу боис ҳам оила бюджетининг асосий қисми уни таъминлаш, унга зарур таълим ва тарбияни бериш, ғамхўрлик қилишга сарфланади. Болалар билан боғлиқ эҳтиёжларнинг ўсиб

бориши оқибатида мамлакатда ҳам болалар таъминоти, уларнинг озуқаси, кийим-кечаги, ўйинчоқлар, болаларнинг маданий-маърифий масканларини ривожлантиришга ихтисослашган саноат корхоналари кўпаяди, ривожланади. Болалар ва ёшларнинг турли маърифий ўчоқларининг кенгайиши, янги техника ва технологияларнинг асосан болалар манфаатига бевосита боғланиши, ёшларнинг касб таълимини такомиллаштириш ишлари, улар ўқиши ва билим олиши муддатларининг узайтирилиши уларнинг меҳнат соҳасига кечроқ кириб боришига олиб келади. Яъни, илгаригига нисбатан болалар кечроқ мустақил ҳаётга киришади. Бунинг оқибатида никоҳ ёши ҳам тобора катталашиб боради. Катталар томонидан болага эътиборнинг, шу билан бир қаторда ташвишларнинг ортиши, ўз навбатида болаларнинг туғилиш сони камайишига олиб келади. Болалар эрка бўлиб, улар эркинлиги ортиб боради, ота-онанинг бутун диққат-эътибори уларга қаратилади. Бу тоифа оиладаги бола манфаати шу қадарки, баъзан она фақат болани ўйлаш, унга эътибор қилишни афзал билганидан, эридан ҳам воз кечиши ҳолатлари ҳам кузатилади. Бола манфаатига йўналган оиланинг ҳам турли кўринишлари бўлиб, улардан бири авторитар тип дир. Бунда бола сони биттами ёки иккитами ота-онанинг чексиз ғамхўрлиги, улар обрўси билан параллел ташкил этилади. Масалан, кўпгина амалдорларнинг оиласи шундай. Ота-она бола назарида энг нуфузли, ақли ҳар нарсага етадиган, шунинг учун бола ҳам худди отаси ёки онасидай бўлиб етишиш мотивацияси кучли бўлади. Амбивалент детоцентрик оиладаги бола кўпроқ ота-онанинг ҳиссий- эмоционал ғамхўрлиги таъсирида бўлади. Масалан, бу агар қиз бўлса, у фақат отаси ёки онаси, ёки иккисининг доимий эркалашлари оғушида катта бўлиб, охир-оқибат шундай ҳолатга кўникиб кетади. Оилавий муносабат фақат шундай бўлса керак, деган фикр баъзан ўзи мустақил оила қурганда, унинг янги хонадонга кўникишига жиддий халақит беради. Квазиавтоном детоцентрик оила да бола ҳуқуқлари катталарники

билан деярли тенглаштирилади, уларга катталар билан бир қаторда оилавий юмушларни бажариш эрки, ўз ҳолича қарорлар қабул қилиш ҳуқуқлари берилган бўлади. Бунинг албатта, ҳам ижобий, ҳам салбий жиҳатлари бор. Эр-хотин оиласи ХХ асрнинг 60-чи йилларида пайдо бўлиб, у ҳам аёллар, ҳам болалар эмансипация жараёнларининг оқибати сифатида қаралади. Бундай оиладаги ўзаро муносабатлар асосан эркак ва хотин ўртасидаги муомалага, унинг қанчалик самимий, илиқлигига боғлиқ бўлади. Аёлга ўз хоҳиш-иродасини мумкин қадар намоён этиш, унга маълум маънода мустақил эришиш имконияти яратилади. У кўп ҳолатларда турмуш ўртоғига суюкли, эрка ва зарур ёр ролини ўйнайди. Голод эр-хотиннинг бир-бирларига яқин бўлишларининг 4 хил жиҳатини фарқлайди: симпатия (ёқтириш), самимият, миннатдорлик ва эротик жиҳатдан боғлиқлик. Моногам бўлмаган оила тоифаси чин маънода никоҳ муносабатларига таянмайди. Бундан оиланинг уч хил кўриниши мавжуд: Ажримлар туфайли пайдо бўлган нотўлиқ оила – ХХ асрнинг охирларида кўпайиб кетган нотўлиқ оила тури. Голод нинг маълумотларига кўра, Россиядаги оилалар ажрими шу қадар кўпайдики, ҳар 100 та никоҳга 51 та оила ажрими тўғри келди. Бунга сабаблардан бири ота-оналик ролларининг бажарилмаслиги, отанинг бола тарбиясидан совуққонлик билан четлашишидир, чунки кўпгина оталар ажралишгандан сўнг маълум муддат ўтгач, фарзандлари билан умуман юз кўрмас бўлиб кетишади. Афсуски, Ўзбекистонда оила ва никоҳ нечоғли қадрланмасин, оилавий ажримлар ҳам қайд этилади. Статистик маълумотларга кўра, охирги йилларда йилига ўртача 14,5 мингдан 15 мингача оила ажримлари қайд этилади, ажримларнинг судлар орқали расмийлаштириладиган турлари ФХДЁ орқали расмийлаштириладиганидан кўпроқдир. Ажрим бўлган оиалалрнинг 70 фоизи ёш оилалар бўлиб, уларда ўртача 2,5 та бола чала етим бўлиб қолади. Бу каби нотўлиқ оилаларда ўзига яраша ижтимоий-иқтисодий муаммолар пайдо бўлдаики, шу боис ҳам давлатимизнинг оила сиёсатининг мазмуни

нотўлиқ оилалар сонини камайтиришга қаратилгандир. Бунда масаланинг моддий томонидан ҳам унинг маънавий-аҳлоқий томонлари бизни кўпроқ ташвишга солади. Бева бўлиб қолиш, ёки турмуш ўртоғининг вафоти муносабати билан нотўлиқ бўлган оила ҳам кўпроқ онанинг фарзанди билан ёлғиз қолишидир. Бундай оилалардаги маънавий муҳит ажрим туфайли пайдо бўлган нотўлиқ оиланикидан фарқ қилади. Ўзбек оналари бундай ҳолатларда отасининг руҳи ҳурматидан фарзандларида юксак инсоний фазилатларни тарбиялашга интилади. Бундай ўзига хослик қатор тадқиқотларда алоҳида қайд этилган ( Г. Ядгарова , 2003). Никоҳдан ташқари оила 90-чи йилларда кўпайган оила тури, унда асосан ёлғиз қолган аёл-она оилани тебратади. Бундай оилалар ўша даврда Россияда 20-21 фоизни, Буюк Британияда ва Францияда – 32-35 фоизни ташкил этган бўлиб, кўпроқ ёшгина бўла туриб она бўлганлар (15-19 ёшлилар) ёки аксинча, репродуктив ёшдан ўтиб қолганлар – 40-44 ёшлилар ташкил этади. Бу ўринда иккала ҳолатда хотин-қизларнинг никоҳга кирмасдан туғиш мотивлари турлича бўлади. Россияда ота-оналардан биттасигина бўлган оилаларда 1989 йилда 4,5 млн. бола яшаган бўлса, бу кўрсатгич 1994 йилда 5 миллонга етди ( А.Г.Волков, Е.Л.Сороко, 1999). Ўзбекистон шароитида бу каби ҳолатлар фавқулотда ҳолатлар сифатида қаралади, чунки айрим удумлар ва миллий қадриятларимиз фарзанднинг никоҳдан ташқари пайдо бўлишини қоралайди, Шундай бўлса-да, турли сабаблар ва отағоналарнинг вазиятлар қурбони бўлиши натижасида мамлкатаимизда оталикни белгилаш ҳолатлари ортиб бормоқдаки, унда ҳам кўпинча расман оила никоҳсиз оиладай тасаввур этилади. Шаърий никоҳ ўқилгани билан расмий равишда никоҳнинг ўз вақтида қайд этилмаслиги менталитетимизга зид бўлган шу тоифа оилаалрнинг расмийлаштирилиб қолишига сабаб бўлмоқда.

Альтернатив оила турлари – кам учрайдиган оила турлари бўлиб, улар айрим жиҳатлари билан бошқалардан фарқланиб туради ва ўз навбатида тоифаларга бўлинади. Масалан, улардан бири – фуқаролик никоҳи деб аталиб, унда эркак ва аёл ўз ихтиёрлари билан расмий никоҳни қайд эмай, яшайверади. Баъзан бундай қарорга улар кутилмаган ҳомиладорлик пайдо бўлганда ҳам келишлари мумкин. Бундай никоҳ бизнинг шароитимизга, мусулмончиликка сира ҳам тўғри келмайди. Алтернатив нкиоҳлар кўпроқ ғарб мамлакатларига хосдир. Лекин Голод нинг таъкидлашича, ҳозирда Россияда мавжуд оилаларнинг 7% шундай никоҳ асосида ташкил топган. Оиланинг муқаддаслигини тинимсиз тарғиб этишимиз азалий қадриятларни ардоқлаб келаётган юртимизда бундай салбий ҳолатларнинг бўлмаслигига хизмат қилади. Альтернатив никоҳнинг яна бир кўриниши қайта никоҳлар дир. Одатда бундай никоҳ тури бева ёки тул қолган шахсларда учрайди. Аслида ҳам биринчи қайта никоҳлар XVI асрда Англияда қайд этила бошлаган. Ҳозирда эса бундай никоҳлар одатда бева қолганлар ёки ажрашиб кетганлар ўртасида қайд этилиши мумкин. Бундай оила тури ҳам ажримлар кўпайишига мос тарзда ортиб бормоқда. Аралаш оилалар ёки бегона ота-оналар билан яшайдиганлар оиласи. Бу – етимларни боқиб олиш ҳисобига пайдо бўладиган, оталикка олиш, ўгай ота ёки она билан яшайдиганлар оиласидир. Минг афсуски, турли ҳаётий вазиятлар туфайли шундай оила ҳам бор, улар нисбатан кўп бўлмаса-да, Ўзбекистонда ҳам мавжуд. Годвин – никоҳлар, унинг асосчиси бўлган инглиз социал-монархи У.Годвин (1756-1836) номи билан боғлиқ. У бундай оилани идеал деб ҳисоблаган, чунки бундай оилалар, асосан, ота-онанинг хоҳиш-иродасига кўра пайдо бўлади, ёшларнинг истаклари бунда инобатга олинмайди. Бундай никоҳларда жинсий яқинлик кўзда тутилмаганлиги сабабли, ўзаро ҳурмат ва бир том остида алоҳида яшашга мўлжалланган бўлади, эр ва хотин бир-

бирларининг олдида фақат маънавий жиҳатдан мажбуриятларга эга холос. Тўғри, бир қарашда бундай никоҳ биздаги совчилик йўли билан қуриладиган оилага ўҳшаб кетади, лекин бизда зурриёд қолдириш, бирга яшаш талаб этилади. Шунинг учун йигит ва қиз бир-бирларини севмаган бўлсалар-да, никоҳ ўқилаётганда уларнинг ризочиликлари сўралади, жавоб ижобий бўлгач, улар чимилдиққа киритилади. Годвин типидаги никоҳлар кўпинча Ўзбекистонда кексалар ўртасида рсмийлаштирилади. Масалан, кампиридан унинг қазоси туфайли жуда бўлган отахон ўзаро келишув натижасида ўзга бир бева аёлга уйланади, улар ўртасидаги муносабатлар ўзаро самимият, ҳурмат, қўллаб-қувватлов, кексаликни безашга йўналтирилган. Лекин бу оила ўзидан зурриёд қолдириш каби ҳақиқий оилага хос функцияларнинг барчасини бажармайди. Бундай оила Ислом дини арконларига ҳам мос бўлиб, бу икки кекса одамнинг бир-бирлари умрларини чўзишга қаратилган самимий муносабатлари мажмуидир. Қўшхотинлилик ҳам альтернатив никоҳ турларидан бири бўлиб, бунда бир эркак кўпинча ҳуфёна ўз қонуний никоҳидаги аёлдан ташқари яна бошқаси билан шаръий никоҳда яшайди. Қўшхотинлилик кўпроқ Осиё ва Шарқ мамлакатлари аҳолисига хос деб ҳисобланса-да, ҳозирда бундай оилалар ҳаттоки, Россияда ҳам кузатилмоқда. Лекин бундай оила тури қонунан ман этилган.

O'xshashlar

Оила психологияси фанининг предмети ва вазифалари

Оила муаммолари психологик диагностикаси ва коррекцияси

Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари. Ёш оила. Ёш оила ва соғлом турмуш тарзини барқарорлаштириш

Оила мустахкамлигида жинсий ковушишнинг роли

Замонавий оила: маънавий дунёсининг гузаллиги