Muhabbat psixologiyasi - Psixologiya - Referatlar

Muhabbat psixologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA: 1. Sharq va g`arb mutafakkirlarining sevgi-muhabbat va do`stlik hissi haqidagi qarashlari 2. Muhabbat va uning turlari 3. Muhabbat va yosh 4. Muhabbat bosqichlari 5. Muhabbat va yosh 6. Muhabbat bosqichlari 7. Muhabbat va mijoz 8. Muhabbatning belgilari 9. Muhabbat va mijoz 10. Sevgining fasliy o`zgarishiga tayyor bo`ling 11. Rashk hislari 12. Rashk hislaridan xalos bo`lish yo`llari 13. Aforizmlar:

www.arxiv.uz Kishilik jamiyati yuzaga kelibdiki, insonlar orasidagi ijobiy va salbiy munosabatlar barcha kishilarning diqqat markazida muhim masalalardan bo`lib kelgan. Shuning uchun bu masalalar qadim zamonlardan boshlab xalq og`zaki ijodi namunalarida, doston, qo`shiq va ertaklarda, donishmandlarning fikr va qarashlari sifatida o`ziga xos ravishda munosabat bildirish va tahlil qilish obyekti bo`lib kelgan. Qaysi mutafakkir yoki olim, shoir yoki yozuvchining asarlarini olib ko`rmang, ularning hech qaysisi o`z ijodiy faoliyatida inson hissiyotlarining eng kuchli va sirlisi, serjilo va sehrlisi hisoblangan muhabbatni chetlab o`ta olmagan. Insoniyat bor ekan, muhabbat odamni sirli tuyg`ular olamiga yetaklagan, uni yengib bo`lmas g`ovlardan o`tishga va cho`qqilarni zabt etishga undagan, uni rag`batlantirgan, unga baxtiyor onlarni tuhfa etgan. Hatto o`lim to`shagida yotgan kishiga ham umid bag`ishlab, hayot nash`asini surdirgan, oddiy kunlariga kamalak jilolarini arg`umon etgan, uning atrof-muhitni hamda o`zligini idrok qilishi uchun turtki bo`lgan. Shaxs ruhiyatida hatto o`ziga ham noma`lum bo`lgan qudratni kashf etgan. Ko`hna va hamisha navqiron hisoblangan bu insoniy tuyg`u hammaga barobar aziz va muqaddasdir. Sharqda qadimgi Xitoy ilmiy qarashlarida Konfutsiy ta`limoti, Hindistonda Budda, Islom olamining muqaddas Qur`on va hadislarida insonlar orasida yaxshi insoniy munosabatlarini qaror toptirish lozim ekanligi aytib o`tilgan. Deyarli bir davrda, boshqa-boshqa joyda Hindistonda Budda, Xitoyda Konfutsiy ta`limotlarida bir g`oya, qarash shakllanganini kuzatish mumkin: «O`zingga ravo ko`rmagan narsani boshqalarga ravo ko`rma». Konfutsiy merosida asosan odamlar orasidagi munosabat, insonparvarlik, do`stlik, insonni sevish jihatlariga keng o`rin berilgan: «Odamlarni sevish va iliq munosabatda bo`lish deganda o`zini inkor etish emas, balki boshqa odamlarni ham, o`zini ham bir xil ko`rish kerak» ekanligi talqin etilgan. Islom olamining muqaddas kitobi Qur`onda insoniy munosabatlarni tushunish uchun insonlar tomonidan faqat yaxshilik, ezgulik, do`stlikni amalga oshirish kerakligi (79-oyat, Niso surasida), insonlar orasida faqat va faqat yaxshi

www.arxiv.uz munosabatlar amalga oshirish lozimligi (160-oyatda), bunday munosabatlarni amalga oshirish esa yaxshilik alomati ekanligi 63, 98, 139-oyatlarida bayon etilgan. Hadislarda esa yaxshi insoniy munosabatlarni qay yo`sinda olib borish lozimligi tushuntiriladi: «Oralaringda salom berishni tarqatinglar, bir-birlaringga muhabbatlaring ziyoda bo`ladi» (142-hadis); shuningdek katta yoshdagilarga e`tiborli bo`lish (373-hadis); ilm ahliga e`tiborli bo`lish (141-hadis), ota-onalar va farzandlarga mehrli bo`lish kabi munosabatlar asosiy mavzu sifatida yoritiladi. Yaxshi insoniy munosabatlar va u bilan bog`liq axloqodob, tartib-qoidalar O`rta Osiyo mutafakkirlarining o`rganish, kuzatish va munosabat bildirish masalalaridan bo`lib kelgan. Abu Ali Ibn Sino o`zining «Donishmandnoma» asarida har bir kishi baxtli bo`lishi uchun o`zidagi axloqi, odobi, yurishturishi va atrofdagilarga munosabatini ijobiy qilishi kerakligini uqtiradi. Abu Ali ibn Sino o`z asarlaridan birida kuchli muhabbatni izohlar ekan, uni kasallik sifatida ta`riflaydi va «davolanish » yo`llarini ko`rsatib o`tadi: muhabbat o`tida qiynalib azob chekayotgan ikki qalbni birlashtirishni maslahat beradi. Shuningdek u yana ma`lum obyektiv sabablarga ko`ra, ya`ni dinidagi, salomatligidagi, yoshi va ijtimoiy kelib chiqishidagi va shu kabi tafovutlarga asoslanib qalblarni birlashtirish imkoni bo`lmasa, unda odamning ruhiy xususiyatlariga ko`ra turlicha davo choralarni qo`llashni tavsiya etgan. Masalan, hissiyotni boshidan kechirayotgan odamni sevgilisidan sovutish, hissiyotni zaiflashtirish, hissiyotni boshqa shaxsga ko`chirish, chalg`itish, organik ehtiyojlarni qondirish orqali muhabbat hislarni susaytirish shular jumlasidandir. Abu Rayhon Beruniy esa insonning tashqi qiyofasi, uning axloqiy qiyofasi bilan uzviy bog`liqligini, kishidagi olijanoblik va orastalik insonlar bilan muomalasida muhim o`zak ekanligini asoslaydi. Yusuf Xos Hojib insonlar bilan do`st bo`lish uchun asosiy kalit «bu tildir, til tufayli kishi o`z ilmi, aqliga jilo beradi. So`zni o`ylab so`zlash, uning ulug` bo`lishiga olib keladi, yoki o`ylamay so`zlansa, uning qadrini tushiradi» kabi fikrlari orqali insoniy munosabatlarda muomalaga yuqori e`tibor berish kerakligini uqtiradi.

www.arxiv.uz Xoji Ahmad Yassaviy hikmatlarida esa har bir insonning orzusi insonlar bilan yaxshi munosabatda bo`lish, do`st orttirish, sevish va sevilish ekanligi ko`rsatib berilgan. Faylasuf shoir Umar Xayyom ruboiylarda ikki kishi orasidagi munosabatlarda bir-biriga do`stlik, mehr ko`rsatish, e`tibor berish shu insonlarning shaxs sifatida rivojlanishiga katta zamin yaratishi ifodalanadi. Abu Nasr Forobiy «Fozil odamlar shahri» asarida axloqodobga loyiq inson ikki fazilatiga ega bo`lmog`i lozimligi va bu fazilatlar tarkibida muomala odobi, insonlarning o`zaro bir-biri bilan xush muloqotligi, do`stligi kabilarni kiritadi. Mutafakkirning fikricha, insonga uni go`zal amallar qilishi uchun yo`naltiriladigan odat mahsuli bo`lishiga yetuk xulq lozim. Xulqning yaxshiligi xatti-harakatlarda me`yor qay darajada saqlanganligi bilan belgilanadi. Odobni esa u badavlatning davlatini bezaydigan va kambag`alning kambag`alligini o`g`irlaydigan axloqiy hodisa sifatida ta`riflaydi. Kaykovusning «Qobusnoma» asarida: «Shundoq kishini do`st tutinginki, senga uning suhbatidan rohat yetsin. Shunda uni qabul qil, chunki oshiqlik boshqa va do`stlik boshqadir», — deyilgan bo`lsa, «Xotamnoma» asarida esa saxiylik, to`g`rilik, rostgo`ylik, sevgi va sadoqat, odamlar o`rtasidagi do`stlik va muruvvat, tinchlik va farovonlik kabi ezgu g`oyalar tarannum etilgan. Alisher Navoiyning «Mahbub-ul-qulub» asarida kishi xulqatvorida namoyon bo`ladigan odob va tavoze do`stlik paydo bo`lishida eng asosiy shart sifatida qaraydi: «Tavoze — kishiga xalqning muhabbatini jalb qiladi, odamlarni u bilan do`stlashtiradi. Tavoze — do`stlik gulshanida toza gullar ochadi va gulshanda oshnolik va ulfatchilik bazmiga xilma-xil gullar sochadi». Sharq mutafakkirlari asarlarining tahlili shuni ko`rsatadiki, ularning boy va sermazmun meroslari o`ziga xos ensiklopediya hisoblanadi. Bu merosni biz o`qib, o`rganib shu kunlarda ham uni hayotga tatbiq etish kerakligini tan olamiz. Qadimgi yunon faylasufi Aflotun (Platon) o`z dialoglarida insondagi hislardan bo`lmish sevgi-muhabbatning ma`nosini tushuntirib deydi: «Muhabbat hissi mangu, negaki u na tug`ilganini, na mag`lubiyatini, na ko`payganini, na kamayganini biladi».

www.arxiv.uz Aflotun muhabbat haqidagi fikrlarini rivojlantirib, odamlar uning haqiqiy ahamiyatini anglab yetmasliklari, «agar ular muhabbatning haqiqiy kuchini va qudratini anglab yetganlarida edi, ular uning uchun buyuk haykallar qurib, katta qurbonliklar keltirar edilar...», deydi. Aflotun qarashlariga ko`ra sevgi va muhabbat tuyg`ulari insondagi tana go`zalligini ko`rish bilan cheklanmaydi, buning uchun qalb go`zalligini ham tushunish lozim ekanligi, muhabbat yo`lida o`ziga xos bilimlar va yo`l egallanishi kerakligi uqtiriladi. Deyarli yigirma olti asr avval aytilgan bu fikr va qarashlar bizning davrimizda ham o`z ijtimoiy ahamiyatini, qadrini va qimmatini yo`qotmagandir. Arastu (Aristotel), qadimgi yunon faylasufi birinchi navbatda muhabbat tuyg`usida oila va jamiyat uchun foyda qidiradi, masalan, oilada muhabbatning maqsadi do`stlik ekanligini uqtiradi. Arastu fikricha, sevgidagi do`stlik hissiy intilishga nisbatan e`tiborliroqdir, sevgi shu tufayli aksariyat holda do`stlikdan kelib chiqadi. Agar u ko`p holda do`stlikdan kelib chiqsa, demak, do`stlik sevgining maqsadi ekanligi ayon bo`ladi. Qadimgi rim so`z ustasi, faylasufi Mark Tuliy Sitseron esa bu tuyg`uni qandaydir mavhumlik deb qaraydi. Bu insonda telbalik, aqlsizlikni vujudga keltiradi, shuning uchun undan saqlanish lozim ekanligini uqtiradi. Sitseron: «Agar muhabbat tabiiy hissiyot bo`lganida edi, u holda hamma sevardi, doimo sevardi, o`ylamasdan, uyalmasdan, to`yinmasdan sevardi». Yunon axloqparvar faylasufi Plutarx qarashlarida insoniylik va ma`rifat g`oyalari mujassamlashgan. Uning fikrlari asosan oilaviy munosabatlarni barqaror olib borishga, shaxsning o`zini bilib olib boshqalarga munosabat ko`rsatishi kerakligiga qaratilgandir. Uning fikricha, sevish sevilishga nisbatan ancha ma`quldir, chunki, sevish orqali kishi ko`p nuqsonlardan, xatolardan xalos bo`lishi, atrofidagilarni boshqacha tushunishi va boshqacha munosabatda bo`lishga qodir bo`la olishiga kuch topa oladi. G`arb faylasuf mutafakkirlarining qarashlari va asarlarida, diniy qarashlarda sevgi, do`stlik kabi emotsional munosabatlar va hissiyotlar mavzusi markaziy o`rinni egallagan. Biroq ularda ilgari surilgan ilmiy g`oyalar bu hislarning inson uchun

www.arxiv.uz ahamiyati yoki zararini ta`kidlash bilan, shu tushunchalarga ta`rif berish darajasida qolgan. MUHABBAT VA UNING TURLARI Shunisi taassuflanarliki, hozirgi kunga qadar muhabbat tushunchasiga yagona ilmiy ta`rif, tavsif berilmagan, bevosita unga bag`ishlangan ilmiy asarlar nihoyatda kam. Kishilar ongida bo`lgani kabi badiiy asarlarda ham muhabbat haqidagi turlicha, ko`pincha bir- biriga zid fikr va ta`riflarni uchratish mumkin. Ba`zi mualliflar esa muhabbat hislarini sof ruhiyat komponenti sifatida bayon etib, undagi fiziologik komponentni inkor etadilar. Fiziologik komponent hayvonlarga xos bo`lgan organic ehtiyojlarni qondirishdan iborat instiktning ifodalanishi sifatida idrok etiladi. Shu sababli ham ular odam hayvoniy hirsdan, jinsiy intilishlardan ozod bo`lishi kerak deb hisoblashadi va muhabbat hislariga biryoqlama yondashishadi. Klassik asarlarda jumladan qadimgi hind traktatida muhabbatga birmuncha to`liq ta`rif beriladi: «Aql mayli hurmatni tug`dirsa, qalb mayli do`stlikni, tana mayli xohishni tug`diradi. Aql, qalb va tana bir bo`lib sevgi muhabbatni tug`diradi». Volter: «Sevgi-muhabbat — bu ham qalb, ham aql va tanaga bir vaqtning o`zida hujum qilinadigan eng kuchli, zavqli histuyg` ulardan biridir», — deb ta`rif beradi. Bu ta`riflarni o`zaro taqqoslash va ruhiy tahlil qilish, sevgi muhabbatda zaruriy ruhiyat komponenti bilan bir paytda fiziologik komponent ham hisoblanadi. Qadimgi yunonlar sevgi-muhabbatni qanday yo`nalishda ketishiga qarab ikki turga — «eros» va «agape»ga bo`lganlar, vaholanki, ular muhabbatning ikki muhim tomonidir, ya`ni «eros» — muhabbat obyektiga ega bo`lishga, uni o`ziniki qilib olishga qaratilgan bo`lsa, «agape» — hissiyotni boshidan kechirayotgan shaxsning hissiyot obyektiga o`zini bag`ishlashdir. Ana shu hissiyot har bir odamda uchraydi. Shu hissiyotlarda qaysi biri ustunlik qilishiga qarab, kishidagi muhabbatni, aniqrog`I hissiyotni boshidan kechirayotgan shaxsni va uning muhabbatdagi

www.arxiv.uz istiqbolini ham oldindan aytib berish mumkin. Basharti «agape» ustunlik qilsa, hissiyotning umri uzoq bo`lishi va aksincha «eros» ustun bo`lsa, tez orada hissiy qoniqish sodir bo`lib, bunday odamdagi muhabbat hislarining umri nihoyatda qisqa bo`lishi mumkinligi kuzatiladi. Sevgi-muhabbat tuyg`ularini D.A. Li bir necha turlarga bo`ladi: 1. EROS — kuchli sevgi-muhabbat hislari bo`lib, bu hislar asosida yotgan motiv muhabbat obyektiga jismoniy ega bo`lish. Bunda jinsiy intilish yetakchilik qiladi. 2. LYUDUS — sevgi hislarini unchalik chuqur bo`lmagan muhabbat o`yini sifatida idrok qilinadigan, sevgi hislari obyekti oson almashishi mumkin bo`lgan turi. 3. STORGE — tashqi ko`rinishidan kuchli ifodalanmagan, ammo ishonchli muhabbat — do`stlik turi. 4. PRAGMA (L+S) — lyudus va storgelardan iborat doimo ong nazoratida bo`lgan, sevgan shaxsining manfaatlarini ko`zlagan maqsadlari asosida yuzaga kelgan sevgi hislaridir. 5. MANIYa (E+L) — eros va lyudusdan iborat bo`lib,sevgan kishi sevgi obyektidan tobeligi bilan xarakterlanadi. Ammo eros va lyudusdan bu turning farqi sevgan shaxsda o`ziga ishonch hislari yetarli bo`lmaydi. 6. AGAPE (E+S) — eros va storgelar yig`indisidan iborat kuchli ifodalanadigan sevgan kishi muhabbat obyektiga hamma narsasini va hatto o`zini ham bag`ishlashga tayyor bo`lgan hislar turi va hokazo. Kuzatishlarga ko`ra erkaklarning sevgi muhabbat hislarida ko`proq qismini eros va lyudus, ayollarda esa pragma, storge va maniya turlari tashkil etadi. O`smir va o`spirin yoshidagi o`g`il va qiz bolalarda ko`proq maniya turi, katta yoshdagilarda esa boshqa turlar kuzatiladi. Bir shaxsning hayotida muhabbatning yuqoridagi bir necha turlari alohida kuzatilishi mumkin. Ba`zilarda esa faqat bitta tur uchraydi. Bizning fikrimizcha, muhabbat turlari sevgan va sevilgan kishilarning yoshiga, husniga, ma`lumotiga, madaniy saviyasiga, jamiyatda tutgan mavqeyiga,

www.arxiv.uz hayot tarziga, dunyoqarashiga, qaysi muhitda tarbiya ko`rganligiga, xarakteriga, jinsiy hulqiga, qarama-qarshi jins haqidagi tasavvuriga, nerv sistemasiga, milliy psixologik xususiyatlariga bog`liq. Ba`zi yigit va qizlarda sevgi hislari bir turda boshlanib, ma`lum vaqtdan so`ng o`zga turiga o`tishi mumkin. Masalan: «Eros» turida boshlanib «agape»ga aylanish yoki «lyudus» tarzida yuzaga kelib, «storge» turiga o`tishi mumkin. Agar muhabbat turiga nazar tashlaydigan bo`lsak, erkin muhabbatning shakllanishi o`rta asrlarga to`g`ri keladi. Xususiy mulkchilikning ravnaqi, antagonistik sinflarning mavjudligi, ayollarning huquqsizligi erkin muhabbatning ravnaq topishiga to`sqinlik qiladi. «Layli va Majnun», «Tohir va Zuhra», «Farhod va Shirin», «Romeo va Julyetta» kabilarni erkin muhabbatning yuzaga kelishi va uning taqdiri haqidagi ilk asarlar deb aytish mumkin. Taraqqiy etgan jamiyatda yangi tartiblarga asosan yuzaga kelgan oila, erkak va ayol o`rtasidagi mavjud tengsizliklarni yo`qotish muhabbatning yuqori darajada ravnaq topishiga zaruriy shart-sharoit yaratadi. Lekin afsuski, ba`zi yoshlar «erkin hayot», «erkin muhabbat » kabi ruhiyat omillarini noto`g`ri tushunib, ma`naviy axloqsizlikka mayl qo`yishyapti, insonlar o`rtasidagi eng nozik bo`lmish jinsiy munosabatlardan esa «boylik orttirish», «go`zal hayot» kechirish manbayi sifatida foydalanishmoqda. Bu axloqiy tubanlik, nosog`lom dunyoqarash oqibatidir. Bu hol ba`zi oilalarda ma`naviy tarbiya masalasi unutib qo`yilganligining, ayrim ta`lim-tarbiya muassasalari va ularning pedagogic jamoalarining o`z vazifalarini yetarli darajada uddalay olmayotganliklari natijasidir. MUHABBAT VA YOSH Muhabbat ontogeneziga nazar tashlanganda sevgi hissining ilk kurtaklarini bog`cha yoshidagi bolalarda ham ko`rish va buni har bir tarbiyachidan so`rab, ishonch hosil qilish mumkin. Lekin tabiiyki, bu hali to`laqonli muhabbat bo`la olmaydi. Bolalikdagi sevgi hislarida fiziologik komponent, ya`ni jinsiy intilish

www.arxiv.uz deyarli bo`lmaydi. Ulardagi hissiyotning aksariyat qismi ruhiy komponentdan iborat. Maktab yoshidagi o`g`il va qiz bolalar o`rtasidagi muhabbat hislari esa birmuncha farq qiladi. O`spirinlik yoshidagi qiz bolalarda ruhiy komponent jinsiy komponentdan ustunlik qilsa, o`g`il bolalarda hissiyot divergensiyasi — bo`linishi kuzatiladi. Ya`ni ular muhabbat hislarini bitta qizga nisbatan boshidan kechirsalar, jinsiy intilishni katta yoshli ayolga nisbatan his etadilar, ulardagi hissiyot ikki obyektga bo`linadi. Bu faqat o`g`il bolalarga xos bo`lib, qizlarda bunday hol kuzatilmaydi. O`smirlik yoshida o`g`il bolalarda giperseksuallik natijasida ularning hissiyotida jinsiy intilish ustunlik qiladi yoki uning ahamiyati keskin ortadi. Qiz bolalarda esa ruhiy komponentning ustunligi saqlanib turadi. 17—25 yoshlardagi yigit-qizlarda o`z juftini topishga intilish va hirs keskin ortadi. Sevish va sevilishga bo`lgan ehtiyojning ortishi natijasida yoshlar yorini tezroq qidirib topishadi va oila qurishadi, ba`zan bunday yoshlar qisqa vaqt ichida ajralishga ham ulgurishadi. 25 yoshdan keyin qizlarning oila qurish imkoniyatlari ancha kamayib boradi. Unda bo`lg`usi kuyovga (yigitga) nisbatan talabchanlik oshib, tanqidiy qarash kuchayadi. Endi unda hislarga berilish kamayib, uning o`rniga bo`lg`usi yoriga butunlay boshqacha qaray boshlaydi. Bunday ruhiy o`zgarishlar yigitlarda ham kuzatiladi, ammo qizlardan farqli ravishda ularning oila qurish, uylanish imkoniyatlari kamaymaydi, aksincha birmuncha ortadi. Chunki bu yoshda ularning ko`pchiligi oily o`quv yurtini yoki o`rta-maxsus bilim yurtini bitirib, ma`lum bir ixtisosni egallagan, mehnat faoliyatini boshlagan bo`ladilar. Ya`ni oilani mustaqil tebratish imkoniga ega bo`ladilar. Muhabbat hislari erkak va ayollarda o`ziga xos shahvoniy hirs uyg`otadi. Erkak kishida deyarli doimo fiziologik komponent ustunlik qiladi. Jinsiy intilish, jinsiy hayot ular hissiyotida nihoyatda muhim o`rin egallaydi. Yigit sevgan qizininig tashqi ko`rinishiga ko`proq e`tibor beradi. Yuqorida sanab o`tilgan xususiyatlarga qizlar ham befarq qarashmaydi. Bu xususiyatlarning yigit tomonidan idrok etilishi ayol uchun katta ahamiyatga ega. Ammo shu bilan birga

www.arxiv.uz ayollarning erkaklardan farq qiluvchi tomonlaridan biri shundaki, ular ko`proq yigitning bo`y-bastiga, xulqiga, muomalasiga e`tibor beradilar. Erkaklarda jinsiy (fiziologik) intilish ustunlik qilgani uchun ularda hissiy qoniqish tezroq yuzaga kelsa kerak, deb taxmin qilinadi. Ayollarda esa aksincha, ruhiy intilish yetakchi bo`lgani uchun ularning muhabbat hislari erkaklarnikidek tez orada so`nmaydi va nisbatan uzoq davom etadi. Ammo so`nggi yillarda ayollar hissiyotida, jumladan, muhabbatda ham jinsiy hayotning va uning asosi hisoblangan jinsiy intilishning ahamiyati keskin oshib borayotganligini ko`rish mumkin. 13—14 yoshli o`g`il bolalarning 40%i, qizlarning 26%i ilk sevgi hislarini boshidan kechirayotgan yoki kechirgan bo`ladilar. Bu hol 15—16 yoshli o`g`il bolalarda — 17%, qizlarda 30%, 17—24 yoshli yigitlarda — 10%, qizlarda — 9%ni tashkil qiladi. A.R.Lemexova (1973) qizlar va yigitlar orasidagi o`zaro munosabatlarni o`rganib, uni uch turga bo`ladi. 1. Uyg`un tur — bunda qiz va o`g`il bolalarda axloqiy tushunchalar shakllangan, hissiyot madaniyati rivojlangan bo`lib, ular muhabbatga, qarama-qarshi jinsga, oilaviy hayotga birmuncha aniq qarashadi. 2. Oilaviy romantik tur — bunda muhabbat, jinslar orasidagi munosabatlar hayotdan yulingan holda, nihoyatda ideallashtirilib olingan bo`lib, hayotdagi mavjud borliq bilan to`qnashganda esa barcha tasavvurlari parchalanib, ruhan tushkunlikka uchraydi. 3. Ma`naviy kambag`al tur — bunda yoshlar muhabbatni noto`g`ri tushunadilar. Muhabbatda ma`naviy yaqinlikni, ruhiy omilning ahamiyatini ko`ra bilmaydilar. Muhabbatda asosiy rolni jinsiy yaqinlik o`ynaydi, deb biladilar. Bunday toifadagi yoshlar ko`p hollarda jinsiy hayotni erta boshlaydilar. O`g`il va qiz bolalarning turli yosh bosqichlaridagi o`zaro munosabatlarni o`sib rivojlanishiga nazar tashlaydigan bo`lsak, quyidagicha yaqqol ifodalangan manzarani ko`rishimiz mumkin. Bog`cha yoshidagi qizlar o`g`il bolalar bilan birga o`ynash jarayonida juda yaqin muomalada bo`ladilar, bir-birlari bilan do`stlashadilar. Hatto ba`zan bolalikning ilk

www.arxiv.uz sevgi hislarini ham boshlaridan kechirishadi. Bu albatta, ularning kattalarga havas qilishi, ularga taqlidi oqibatida kelib chiqadi. Boshlang`ich sinflardan o`smirlik yoshigacha o`g`il bolalar ko`pincha o`g`il bolalar bilan, qiz bolalar esa qiz bolalar bilan yaqin munosabatda bo`lishi tufayli jinslarning bir-birlaridan uzoqlashishi kuzatiladi. O`smirlik yoshidan boshlab ular orasida yaqinlashish mayli paydo bo`la boshlaydi. O`smirlikning birinchi davrida bolalar o`zaro biror narsadan qo`rqqan tengdoshiga «qiz bolamisan, qo`rqasan», «o`z so`zining ustidan chiqmagan qiz bola» kabi iboralarni qo`llashadi. Bu iboralar ularning asosan o`z jinsini ustun qo`yishga intilishi, qiz bolalarni tan olmasligini ko`rsatsa, qizlar ham o`z navbatida o`g`il bolalarni nazar-pisand qilmasliklarini ko`ramiz. MUHABBAT BOSQICHLARI To`laqonli sevgi — muhabbatni his etgan har bir inson muhabbatning boshlang`ich, alangalangan va o`zaro hurmat bosqichlarini bosib o`tadi. Boshlang`ich bosqich haqiqiy, istiqboli porloq, bir umrlik sof muhabbatning boshlanishi yoki aksincha shunchaki bir havas bo`lishi yoki umri qisqa sevgining biror-bir ko`rinishi bo`lishi mumkin. Mazkur bosqich muhabbatning «agape» turining boshlanishi yoki «lyudus» turining o`zginasi bo`lishi mumkin. Bu albatta, sevib qolgan odamning dunyoqarashiga, uning o`ziga xos xususiyatlariga, ya`ni tez sevib qolishiga, hissiyotni paydo qilgan omillarga, ya`ni o`z shaxsini tasdiqlash, o`zgalardan qolishmaslik, bo`sh vaqtini xursandchilik bilan o`tkazish, oila, ota-onalar iskanjasi yoxud nazoratidan ozod bo`lish, erkinlikni qo`lga olish, oila qurish, haqiqiy umr yo`ldoshini uchratib, bir umr unga g`amxo`rlik qilish, unga hayotini bag`ishlashi va hokazolarga bog`liq. Birinchi bosqichning o`sib ikkinchi va uchinchi bosqichlarga o`tishi zarurmi, yo`qmi? — degan savol ko`pchilikni qiziqtiradi. Birinchi bosqichda, yuqorida aytganimizdek, hamisha ham to`laqonli muhabbat bo`lavermaydi. Ikkinchi bosqichga o`tgandagina uni haqiqiy to`laqonli muhabbat deyish mumkin. Birinchi

www.arxiv.uz bosqich ko`p kishilarda kuzatiladi va ikkinchi bosqichga o`tmasdan so`nib qoladi. Muhabbatning bu bosqichi estetik didimizga birmuncha to`g`ri keladigan, estetik va jinsiy ehtiyojlarni qondirish (jinsiy yaqinlik shart emas) mumkin bo`lgan ikki jinsni ma`lum vaqtgacha bo`lgan o`zaro munosabati natijasida yuzaga keladigan hissiyotdir. Bu ko`pincha muhabbatning «lyudus» turini tashkil qiladi. Lekin ko`chada uchratib, birdan yoqtirib qolish kabi hollarni birinchi bosqichga kiritib bo`lmaydi. Ikkinchi, ya`ni alangalangan bosqichdan birinchi bosqichga qaytilmaydi. Ikkinchi bosqichdan faqat uchinchi — o`zaro hurmat bosqichiga o`tish mumkin, xolos. Demak, faqat birinchi bosqichgina qaytish xarakteriga ega, ikkinchi bosqichdan boshlab hissiyot ortga qaytmas xususiyat kasb etadi. Faqat ma`lum sabablarga ko`ra bu bosqichlar «tez» bosib o`tilishi mumkin. Bu ayniqsa, yoshlikda ilk sevgi — muhabbatni boshdan kechirishda yoki birdan sevib qoladigan yengil tabiatli kishilarda uchrashi mumkin. Buni birdan alanga olib tez so`ngan gulxanga o`xshatish mumkin. Demak, bunday hissiyot uzoq davom etmaydi. Bundan muhabbat o`tkinchi tuyg`u ekanda, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Birinchi bosqichning o`rtacha davom ettirish vaqti hissiyotni boshidan kechirayotgan shaxsning yoshiga, jinsiga, hayot tarziga, shaxsiy xulq atvoriga shuningdek bir qancha tashqi va ichki sabablarga bog`liq bo`lib, ba`zida hatto bir necha soatdan bir necha kungacha, bir necha yilgacha davom etishi mumkin. Buning aniq o`lchovi bo`lishi mumkin emas. Qizlar hissiyotidagi ruhiy omil yigitlardagiga nisbatan kuchli bo`lganligi va oilaviy hayot bilan oilaviy baxt qizlar hayotida muhim o`rin egallashi sababli sevgan kishisiga fidoyilik, uning manfaatlarini o`z manfaatidan yuqori baholash, sevgan kishisiga o`zini bag`ishlash fazilatining kuchliroq ifodalanishi sababli ko`proq qizlarda bu bosqich tezroq o`tadi. Hayotda ko`p qizlarning aldanish oqibatida homilador bo`lib qolishi, yigitlarning boshqa qiz bilan turmush qurib ketishi bu bosqichning qizlarda nisbatan tez kechishini ko`rsatadi. Buning sababini qizlarning shunchaki yengiltakligidan qidirmasligimiz, ruhiy jarayonga bog`liq ekanligini tushunishimiz lozim.

www.arxiv.uz Birinchi bosqichni nisbatan tezroq bosib o`tgan qizlar uchun ikkinchi bosqich yigitlardagiga nisbatan uzoq davom etadi. Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin: — avvalo qizlarda ruhiy omilning jinsiy omilga nisbatan ustunligi ko`pincha jinsiy hayot ularda hissiyotning ikkinchi bosqichida boshlanadi. Yigitlarning hissiyotida jinsiy omilning kuchliligi sababli ruhiy qoniqish tezroq kechadi, chunki ruhiy omil miqdorining o`zi kamdir; — jinsiy hayot kechirish bilan his-tuyg`ular yigitlar uchun oila qurgandan so`ng paydo bo`ladigan yangilik emas, chunki ularning ba`zilari uylanmasdan oldin ham ancha-muncha tajribaga ega bo`ladilar. Qizlar esa oila qurganlaridan ya`ni jinsiy hayot kechira boshlaganlaridan so`ng ilgari ularga batamom noma`lum bo`lgan his-tuyg`ular oilaviy hayotning ahamiyatini yanada oshiradi, Erga bo`lgan mehr-muhabbat yanada oshadi. Shu bois qizlarda ikkinchi bosqichning umri uzayadi. Uchinchi bosqich ikkinchi bosqichdan hissiytning kuchi va tashqi ifodalanishining birmuncha susayayishi bilan muhabbat obyektini ideallashtirgan tarzda emas, balki sevgilsining shaxsidagi yutuq hamda kamchiliklarini obyektiv idrok qilinishi bilan farq qiladi. Aksariyat sevishganlar va er-xotinlar uchun ikkinchi bosqichdan uchinchisiga o`tish ular orasidagi munosabatlarni saqlanib qolishiga shubha tug`diradi. Bu shubha bosqichdan bosqichga o`tishda emas, balki har bir sevishgan juftlarda muqarrar yuzaga keladigan sevgini o`zaro hurmat bosqichiga o`tishini oldindan bilmaslik o`tishdagi hissiy o`zgarishlarni noto`g`ri talqin etish, «muhabbat obyektini tanlashda adashdim shekilli», kabi yanglish fikrlarni yuzaga kelishidadir. Aksariyat yosh oilalarda shunday vaqtda er-xotin orasida kelishmovchiliklar ko`payadi va ko`pchilik yoshlar bunday vaziyatda oiladan chetda yangi sevgi- muhabbat obyektini qidirib qolishadi. Ayrim oilalar esa bu o`zgarishlarni noto`g`ri talqin etib, ajralib ham ketishadi. Shuning uchun yoshlar muhabbat hislarini turli bosqichlarda bo`ladigan o`zgarishlarni oldindan bilishlari va o`z hissiyotlarini oldindan qurbon qilmasliklari kerak.

www.arxiv.uz Uchinchi bosqich umrning oxirigacha davom etishi yoki turli va chetdan bo`ladigan ta`sirlarga ko`ra barham topishi mumkin. Agar er-xotinlarning birida «yangi muhabbat» tug`ilib qolsa, turmush buzilib ketishi mumkin. O`rtada «yangi muhabbat»ga sababchi uchinchi shaxs paydo bo`lmasa oila buzilmaydi. Chunki odam qariganda yolg`iz qolishdan, o`g`il-qizlar, kelinlar, nabiralar, tanish-bilishlar oldida gap-so`z bo`lishdan, obro`ni yo`qotishdan qo`rqadi. Bunday to`siqlarni yengib o`tish uchun esa albatta o`rtada muhabbat bo`lishi kerak. Aks holda oilaviy burch zo`rma-zo`raki bajarib boriladi xolos. Uzoq yillar uchinchi bosqichda yashagan er-xotinlar ikkinchi bosqichga qaytishlari mumkin emas. Ikkinchi bosqich konkret sevgilisi bilan bir marotaba boshdan kechirilib shu shaxs bilan ikkinchi bosqichga qaytish bo`lmaydi. Alangalangan bosqichni odam o`z hayotida bir necha marotaba his etishi mumkin, ammo har birida yangi sevgi bo`ladi. Uchinchi bosqichni uzoq yillar davomida birga yashagan oilalarda kuzatish mumkin. Bunda erning xotiniga yoki xotinning erga bo`lgan hissiyoti keskin kuchayadi. Ya`ni hissiyotda umrning ayrim yoshlarida ko`tarilishi kuzatiladi. Bu ayniqsa tashqi sabablarga ko`ra ma`lum vaqt ayriliqda yashaganda, oilaviy hayotdagi mayda-chuyda narsalar ilgarigi ahamiyatini yo`qotganda, o`rtadagi sevgi-muhabbat hislari qayta tiklanadi. Va hatto zo`rayib ketadi. Ba`zan esa bu hol katta fojialarni boshdan kechirish yaqin kishilarini yo`qotishdan so`ng ham bo`lishi mumkin. Er-xotinlardan birining oiladan tashqari jinsiy munosabatda bo`lganidan so`ng ham o`z turmush o`rtog`iga bo`lgan hissiyotining kuchayishi kuzatilishi mumkin. Er-xotin o`rtasidagi his-tuyg`ularining susayishiga o`ta faol jinsiy hayot kechirish, oilada bo`lib turadigan mayda-chuyda kelishmovchiliklar ham sabab bo`ladi. Nikohgacha bir-birlariga yaxshi ko`rinish, dilni rom qilish maqsadida chiroyli kiyinish, pardoz andozga zo`r berish, xulq atvorning faqat yaxshi tomonlarini ko`rsatishga urinish, to`ydan keyin sal vaqt o`tmay ma`lum bo`lib qoladi. Ya`ni insonning asli namoyon bo`la boshlaydi. Hatto bir-birimizsiz yashay olmaymiz

www.arxiv.uz deganlar birbirini haqorat qilishgacha boradi. Bularning bari o`rtada chin sevgi bo`lmaganidan yoki uni asray olmaganlikdan dalolat beradi. MUHABBAT VA MIJOZ Sevgi-muhabbatning paydo bo`lishini bevosita mijoz toifasiga bog`lash xato bo`lar edi, ammo mijoz bilan hissiyotning ifodalanishi orasidagi o`zaro bog`liqlikni inkor etib bo`lmaydi. Xolerik va sangvinik toifadagi yoki ularning aralashuvidan iborat toifadagilar o`zgalar bilan tez va oson til topishadi. Bu toifadagi erkak va ayollar o`zlariga do`st topishda unchalik qiynalmaydilar. Shuningdek, bunday toifadagi odamlar flegmatik va melonxoliklarga nisbatan tez va oson sevib qoladilar. Chunki ularda hissiyot tashqi tomondan kuchli ifodalangan va shu sababli ham hissiy qoniqish osonroq va tezroq sodir bo`ladi. Bundaylar yuqoridagi aytib o`tilgan bosqichlarni birmuncha tezroq bosib o`tishlari ham mumkin. Flegmatik va melonxoliklar esa o`zgalar bilan til topishishlari ancha qiyin. Ular duch kelgan kimsa bilan do`stlashib ketavermaydilar. Ammo do`stlikning qadriga yetadilar va arzimagan sabab uchun do`stlikdan kechmaydilar. Bu toifadagi kishilarda hissiyot nihoyatda chuqur va pinhona kechadiki, buni boshqalarning tashqi tomondan sezishi qiyin. Buni xuddi daryoning chuqurligini uning sathiga qarab bilib bo`lmaganiga o`xshatish mumkin. Muhabbatning qay darajada ifodalanishi. Mijoz turidan tashqari o`sha odam yashayotgan sharoit, muhit, tevarak- atrofdagilar qarashi, sotsial axloqiy va milliy mezonlarga ham bog`liq bo`ladi. Masalan ba`zi millatlarda qizlarning nikohgacha jinsiy hayot kechirganligiga yoki bu borada ma`lum tajriba orttirganligiga birmuncha odatiy hodisa sifatida qaralsa, boshqa joylarda bunday qizlarga nafrat bilan qaralib, ularning bu ishlari sharmandalik hisoblanadi. Jumladan, Kavkaz va O`rta Osiyo mamlakatlarida mahalliy millatlar uchun qiz bolaning nikohgacha jinsiy hayot tajribasiga ega bo`lishi axloqsizlik, — deb qaraladi. Hatto O`zbekistonning ba`zi qishloqlarida «qiz yigit bilan yurar emish» — degan mish-

www.arxiv.uz mish gaplarning o`zi shu qizga sovchilarning kelmasligiga, qizlik obro`sining tushishiga, turmushga chiqish imkoniyatining keskin pasayishiga olib keladi. MUHABBATNING BELGILARI Hissiyotdagi ayrim bosqichlarga ko`ra muhabbat turini, bosqichini va umuman sevgi hislarining bor-yo`qligini aniqlash, Ibn Sino kabi «og`ir xastalik»ka tashxis qo`yib, uni davolash choralarini ko`rish mumkin. Bu hissiyotlarning ayrimlari aslida birinchi bosqichdayoq kuzatiladi va ikkinchi bosqichida nihoyatda kuchli, hamda har tomonlama ifodalanadi. Ular quyidagilardan iborat: «Birgalik» effekti. Bunday hollarda muhabbat hislarini boshdan kechirayotgan shaxsning ongida, tasavvurida, xayolida doimo sevikli yori gavdalanib turadi. Nima ish qilmasin va TEMPERAMENT MIJOZ qayerda bo`lmasin, hatto yoridan juda uzoq masofada bo`lsada, xayolan u bilan gaplashadi, yashaydi. Idrokning ideallashishi. Bunday hollarda sevilgan inson ideallashtirilgan holda idrok etiladi. Takrorlanmas darajadagi shaxs sifatida, har tomonlama mukammal shakllangan, nihoyatda chiroyli, aqlli, odobli va o`zga ijobiy xislatlarni o`zida mujassamlashtirgan yigit yoki qiz sifatida namoyon bo`ladi. Fe`l-atvoridagi salbiy tomonlar yoki biror jismoniy nuqsonlar kamchilik sifatida emas, balki betakror, noyob fazilat sifatida qabul qilinadi. Sevgilisi va u bilan bog`liq barcha narsalar (uning qarama-qarshi jinsdagi tengdoshlaridan tashqari) va yaqin kishilari ham faqat ijobiy jihatdan idrok etiladi. Altruizmning keskin ifodalanganligi. Bu bosqichda altruizmning og`irlik markazi muhabbat timsoli bo`lgan qiz yoki yigitga yo`nalgan bo`ladi. Altruizm nihoyatda kuchli bo`lganda inson sevgan kishisi uchun hamma narsaga tayyor bo`ladi. U sevgan kishisini manfaatini o`zining manfaatidan ustun qo`yadi va buni birinchi darajali zarurat

www.arxiv.uz hisoblaydi. Muhabbat kuchiga cheksiz ishonish. Bunday holatda muhabbat hislarini boshdan kechirayotgan shaxs o`z sevgilisi bilan birga bo`lishni, bo`sh vaqtlarini birga o`tkazishni, tezroq u bilan oila qurishni va umrining oxirigacha birga bo`lishni orzu qiladi, shunga intiladi, u ko`pincha bu rejasini amalga oshiradi. Bunday oliy baxtga erishish yo`lida turli to`siqlar uchrashi muqarrardir. Chunki hayot bitmas-tuganmas, turli-tuman qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklardan, jumladan otaonalarning qarshiligi, sevgisining o`zga kishi bilan nikohda ekanligi, ikkalalarining ham nikoh yoshida emasligi, ijtimoiy va iqtisodiy yetuklikka erishmaganligi, uy- joyining yo`qligi, birining o`zga shahardan yoki qishloqdan kelganligi, o`zga millatga mansubligi va hokazolardan iboratdir. Yuqoridagi sabablar sevgi hissiyotini boshidan kechirayotgan yoshlar uchun to`siq bo`la olmaydi va ular bu to`siqlarning bariga e`tiborsizlik bilan qarashadi. Ularning fikricha muhabbat barcha narsaga qodir, barcha to`siqlarni yenga oladi, ayni vaqtda muhabbatlari haqiqiy bo`lsa ular barcha qiyinchiliklarga birgalikda bardosh berishadi. Haqiqatan ham chin muhabbat bu to`siqlarning so`zda yoki tasavvurda emas, balki hayotda amalda yengib o`tadi va oila qurishda, hayotiy qiyinchiliklarni yengib o`tishda katta omil hisoblanadi. Lekin yoshlar faqat ikki narsani oldindan ko`ra bilmaydilar: 1) muhabbatning hissiy kuchi uchinchi bosqichga o`tgandan keyin birmuncha susayishini; 2) hissiyot kuchi susayishi bilan hayot qiyinchiliklari ahamiyatining keskin oshishi va sevishganlarning o`zaro munosabatlariga salbiy ta`sir ko`rsatishini, ko`pgina sevishganlar o`z muhabbatlarini boshqalarnikidan ustun qo`yishadi va umrlarining oxirigacha shunday qoladi, deb o`ylaydilar. Sevgilisida boshqalar ko`rmagan jihatlarni ko`rish, o`zgalar ahamiyat bermagan xislatlarni sezish, hali yaqqol ifodalanmagan qobiliyatni aniqlash, uning qanday mutaxassis bo`lib yetishishini oldindan ko`ra bilishning barchasi muhabbat ziyrakligining namoyon bo`lishidir. Bu, albatta, sevgan odamning qanday ko`z bilan qarashiga bog`liq. Bu qarashning o`ziga xos ruhiy tomoni shundaki, u

www.arxiv.uz basharti ijobiy tomonlarini bo`rttirib ko`rsatsa, salbiy tomonlarga e`tibor bermaydi. Shular tufayli ko`pincha sevgilisining ota-onasi ham ko`ra bilmagan istiqbolini aytib bera oladi. Sevgan odamda hayotga nisbatan muhabbat kuchayadi. Buni quyidagilarda ko`rish mumkin: ularda ruhiy jihatdan keskin o`zgarish sodir bo`ladi, dunyoni o`zgacha tasavvur qilishadi, hayotni chuqurroq idrok eta boshlaydilar, o`zgalarni qalbdan tushunish, ularga hamdardlik bildirish kuchayadi, ilgari yaqqol ifodalanmagan rahmdillik hislari paydo bo`ladi va ortadi. O`zgalarga yordam qo`lini cho`zish, tevarak-atrofdagi go`zallikni ko`ra olish — estetik idrok qilish kuchayadi. Axloqiy qarashlar yuksaladi, oldingi yomon odatlarini tashlaydi (bu muhabbatning tarbiyaviy ta`siri o`zgalarga bo`lgan hurmatning oshishi tufaylidir), ijodiy faoliyati va ish qobiliyati ortadi (chunki muhabbat kishi faoliyatiga kuchli ta`sir qiladi) va h.k. SEVGINING FASLIY O`ZGARISHIGA TAYYOR BO`LING Tabiatda yil fasllarining o`zgarib turishi, har bir faslning o`ziga xos takrorlanmas go`zalliklari borligini bilamiz. Tabiatdagi o`zgarishlarni orziqib kutamiz, ulardan zavqlanamiz. Lekin o`z ruhiy olamimizda sodir bo`ladigan o`zgarishlarni ko`ra bilmaymiz. Bu esa bizning hissiyotlarimizga, oilaviy hayotimizga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Bu o`rinda so`z muhabbatdagi fasllar o`zgarishi, undagi eng murakkab va xavfli bo`lgan ikkinchi bosqichdan uchinchi bosqichga o`tish haqida boryapti. O`tish har qanday davr uchun ma`lum bir inqirozlar bilan kechgani sababli bu bosqichda ham qator qiyinchiliklarga, turmush urinishlariga ro`baro` kelish mumkin. Chunki aynan shu davrdan boshlab sevgilisini ideallashtirib idrok qilishga moyillik kamayib boradi. Endi shaxs qanday bo`lsa, shundayligicha, real, aniq va xolisona idrok qilinadi. Mehrmuhabbatning yo`nalishi o`zgarib farzandlar tomonga og`adi va turmush o`rtog`iga nisbatan esa kamayib boradi. Ruhiy to`yinish — er-xotinning bir-biridan to`yib qolishidan, oiladagi turli ikir- chikirlardan nizolar kelib chiqa boshlaydi. Er-xotin qanchalik yosh bo`lsa, bu davr shunchalik og`ir o`tadi. O`zaro kelishmovchiliklar ko`payadi. Ularning yoshligi,

www.arxiv.uz hayotiy tajribalarining yo`qligi oqibatida «muhabbatimiz o`ldi» yoki «muhabbatda, umr yo`ldoshi tanlashda adashdim, men hali yoshman xatoyimni to`g`rilab olaman», deb oilaviy yong`inni alanga oldirish bilan ahvol yanada og`irlashadi. Kuyov o`zicha: «Ko`cha to`la xotin», — desa, kelin: «Er qurib qolibdimi, ko`chaga chiqsam son mingta er, xohlasam ertagayoq birontasiga tegib olaman» — degan xayolga borishlari mumkin. Natijada to`yinishga uchragan hissiyotlarni va o`zaro munosabatlarni ruhiy jihatdan tahlil qilib, to`g`ri xulosa chiqarish o`rniga salbiy munosabatlar yuzaga keladi va ikki yosh ham bu munosabatning quliga aylanib qoladilar. Bunda, albatta, kelin yoki kuyovning ota-onasidagi kamchiliklar, do`sti yoki qarindoshining to`ydan avval ogohlantirgani yoki to`ydan oldin sevishganlar orasida bo`lib o`tgan mayda - chuyda gaplar kuyov va kelin ma`lumotidagi tafovutlar: «Savodsiz bo`lmasa shu ishni qilarmidi?», «Oliy ma`lumotli xotin olgandan ko`ra uylanmasdan o`tgan yaxshi»; yosh orasidagi tafovutlari: «Xotining pedagog bo`lsa, bir umr tarbiyalaydi », «Ering san`atkor bo`lsa, oilaviy hayoting sahnaga aylanadi, xotining san`atkor bo`lsa, vafosizlik soya kabi ajralmaydi »; milliy tafovutlar: «O`z millatim bilan turmush qurganimda shunday xorlanmas edim»; ota-onaga aloqadorlik: «piyanista otaning o`g`li kim bo`lardi?», «it emganiga tortadi» va shu kabi o`zini oqlab, bor gunohni umr yo`ldoshiga ag`darishga intilish salbiy munosabatlarning shakllanishiga imkon yaratadi. Bunday munosabat shakllangandan so`ng oilaviy hayotdagi har qanday kelishmovchilik va nizolar xuddi shu munosabat zaminida hosil bo`layotgandek idrok etiladi. Bu munosabatga aloqador bo`lmagan voqealar xotirada saqlanmaydi, unga aloqadorlar esa uzoq muddatgacha xotirada saqlanib qoladi. Undan so`ng er-xotin salbiy munosabatlar quliga aylanadilar. Bu esa asta-sekin oila poydevorini yemirib, uning barbod bo`lishiga olib keladi. Endi o`zaro er- xotinlar emas, balki ular orasida yuzaga kelgan salbiy munosabatlar kurashadi. Er- xotin esa mazkur munosabatlarning jasur jangchilariga aylanadilar. Ular orasidagi jang muhabbat tamomila barbod bo`lgunicha davom etaveradi. Lekin barcha oilalarda ham o`tish davri yuqorida ifodalangandek kechavermaydi.

www.arxiv.uz Yuqorida sevishganlar o`rtasidagi salbiy munosabat va uning oilaviy munosabatga zarbasini aytib o`tdik xolos. Ammo munosabatlar ijobiy ham bo`ladi. Muhabbatning birinchi bosqichida hissiyotli inson ijobiy munosabatlar ta`sirida va ayniqsa, ikkinchi bosqichda o`zining yuqori nuqtasiga yetadi. Ammo ba`zi er-xotinlar (ko`pincha ayollarda) uchinchi bosqichga o`tishda va o`tgandan so`ng atrofdagi er-xotinlarga havas bilan qaraydilar, ularni o`z erlariga o`rnak qilib ko`rsata boshlaydilar. Bunda aksariyat ayol kishining o`z hayotiga xolisona ko`z bilan qaramasdan chiqargan xulosalari ustunlik qiladi. Bunday ayol va erkak o`z eri yoki xotiniga ularning hamkasblari, do`stlari, tanish-bilishlari ko`zi bilan qarab ko`rishlari kerak. Shunda ular o`z umr yo`ldoshlarida qanchadan qancha ijobiy xislatlarni ko`radilar, ulardan boshqalarda bo`lmagan, biroq o`zlari qadrlay bilmagan qimmatli tomonlarni topadilar. Xalqimizda «oldingdan oqqan suvning qadri yo`q», degan maqol bor. Bu eng avvalo oilaviy hayotga, er-xotin o`rtasidagi munosabatlarga taalluqlidir. Shuning uchun doimo o`rtadagi sevgi-muhabbatning qadr-qimmatini arzimagan sabablarga ko`ra yo`qolishiga yo`l qo`ymaslik, ko`ngilsizliklarning oldini olib yashash kerak. Aks holda keyingi afsus va pushaymonlar bir umr ruhiy azob berishini, yo`l qo`yilgan bu xatoni bir umr tuzatib bo`lmasligini yoddan chiqarmaslik kerak. Hayot murakkab jarayon, unda nimalar bo`lmaydi, deysiz. Arzimas sabablardan janjal chiqarishga, uni avj oldirishga harakat qilmaslik kerak. Bizda «er-xotinning urishi — doka ro`molning qurishi», degan ibratli gap bor. Xususan, o`rtada farzandlar paydo bo`lgandan keyin juda ehtiyot bo`lish zarur. Barbod bo`layotgan muhabbat tuyg`usini hech bo`lmaganda norasida go`daklar hurmati uchun, ular taqdirini o`ylab ham asrab qolish shart. Loaqal oila saqlab qolinmaganida ham sevgi- muhabbat hislarining nafratga aylanib ketmasligiga yo`l qo`ymaslik zarur. Oilaviy hayotdagi xursandchiliklarni, o`tib ketgan shirin damlarni, iliq munosabatlarni eslash ham arzimas nizolarni ro`yobga chiqishining oldini oladi. Bu o`rinda er-xotin bir-birlarining xulq-atvorlaridagi ijobiy xususiyatlarini eslab turishlari ham muhim rol o`ynaydi. Shuni eslatib o`tish kerakki, muhabbatning ikkinchi — alangalangan bosqichi

www.arxiv.uz umrini uzaytirishga, o`zaro hurmat bosqichiga inqirozsiz, nizolarsiz o`tishga yoshlarni tayyorlash zarur. Bu esa oilaning totuv yashashiga yordam beradi. Buning zaruriy shartlari o`ta madaniyatli bo`lish, oilaviy turmushga ijodiy yondoshishdir. Umuman oilaviy hayotda, jumladan, yosh oilalarda kelishmovchiliklarga, qo`ydi- chiqdilarga olib keluvchi sabablar ko`p. Shulardan biri — rashk tuyg`usidir. Ba`zan rashk og`ir va kutilmagan oqibatlarga sabab bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham biz quyida rashk tuyg`usi, uning ko`rinishlari haqida to`xtalib o`tishni lozim topdik. Bu haqda bilib qo`yish va ma`lum tasavvurga ega bo`lish, Siz yoshlar uchun ham foydadan xoli emas. RASHK HISLARI Sevishganlar yoki oila qurayotganlarning o`zaro munosabatlarini xarakterlovchi vaziyat, sharoitlardan biri bu — rashkdir. Sevikli odamidan ajralib qolish, uni yo`qotib qo`yish xavfini hech qachon boshdan kechirmagan odam rashkni qandaydir tushunarsiz aqlsizlikdek tasavvur qilishi mumkin. Sevikli odamidan ajralib qolish nima ekanligini bir marta bo`lsa ham boshidan kechirgan odam esa rashkchini osongina tushunadi va unga ma`lum darajada hamdardlik bilan munosabatda bo`ladi. Oldingi vaqtlarda, ayniqsa sobiq ittifoq davrida (40—60- yillarda) ayrim salmoqli adabiyotlarda, rashk — bu «o`tmishning jirkanch qoldig`i», «xususiy mulkchilik asosida tug`ilgan past hissiyot»dir, odamning shaxsiy erkinligini va boshqa odamlar shaxsiyatini hurmat qilish darajasiga erishilsa, rashk haqidagi gaplar o`z-o`zidan yo`q bo`lib ketadi, chunki bunaqa sharoitlarda uning yuzaga kelishi uchun hech qanday asos bo`lmaydi, deb yozilar edi. Haqiqatan ham, rashk aksariyat hollarda xususiy mulkchilik psixologiyasi izlarini o`zida namoyon qiladi, ayrim odamlarda «rashk qiladimi — demak sevadi!» — degan qarash hozir ham mavjud. Ko`pchilik odamlar uchun rashk — sevgining o`ziga xos zarur «ziravor»laridan biridir.

www.arxiv.uz Hozirgi vaqtlarga kelib bu o`tmish «qoldig`i» asta-sekinlik bilan qayta oqlanmoqda. Nafaqat badiiy adabiyotlarda, balki publitsistik va ilmiy asarlarda ham bu hissiyotning yashashga, mavjud bo`lishga haqqi borligi tez-tez qayd etilmoqda. O`z navbatida A.I.Gersen rashk haqida gapirib, «Rashkni bir yoqlama qat`iy yo`q qilib yuborish, shu bilan birga ayolga, erkakka bo`lgan sevgini jinsga bo`lgan sevgi bilan aralashtirib, uni butunlay yo`q qilib yuborishdir», — degan edi. Sevuvchi va shu sevgan odamiga nisbatan hech qachon rashkini his qilmagan, sevgan odami xulqiga nisbatan bee`tibor munosabatda bo`lgan birorta odamni topish qiyin, rashk bu sevgini himoya qiluvchi vosita sifatida vujudga kelgan. Shuning uchun ham uni faqat sevgi bilan birgalikdagina yo`qotish mumkin. Shoir Uyg`un aytganidek: Rashkim uchun nolima jonim, Rashk sevgiga soqchi doimo.... Umuman olganda, albatta rashkchi odamlarga havas qilib bo`lmaydi. O`zidagi bu hisni yenga olmaydigan odamlar — doimo xavotirda, hadikda yashaydigan baxtsiz odamlardir. Ularning ikki karra baxtsizligi yana shunda hamki, ular bir vaqtning o`zida ham jabrlanuvchi, ham azob beruvchi, ham zo`ravon, ham quldirlar. Ishonchsizlik, doimo xiyonat, shubhalanish muhitini yuzaga keltirar ekanlar, bundan ularning o`zlari birinchi bo`lib azoblanadilar. Ular arzimagan bahona tufayli yoki uning bo`lishi yoki bo`lmasligidan qat`i nazar yolg`iz yoki oshkora janjallarni yuzaga keltirishga doimo tayyor bo`lishadi. Bu esa ularning uyda, ishda va butun hayotida boshqa odamlar bilan bo`ladigan o`zaro munosabatlariga, jumladan jinsiy munosabatlariga ham jiddiy ta`sir qiladi va ko`pincha ayanchli psixologik xastaliklar, shikastlanishlarga ham olib kelishi mumkin. Bunday holatlarda har ikki jins vakillari o`z juftiga rashk qilish uchun hech qanday sabab, asos, bahona yaratib qo`ymaslikka harakat qilishi, ayniqsa «sevgining uyqu» davrida ko`proq iliqlik, sabr-toqat, chidamlilikni namoyon qilishlari lozim bo`ladi. Psixologlar rashkni zolimona rashk va «izzat-nafsi poymol qilinganlikdan» bo`ladigan rashklarga farqlaydilar. Zolimona rashkni odatda xudbin (egoist),

www.arxiv.uz qaysar, zolim, hissiy sovuq va begonalashib ketgan, yotsiraydigan, yetarlicha avtoritar odamlar yuzaga keltiradilar. Bunday odamlar odatda turmush o`rtoqlariga faqat bir buyumdek, o`z manfaati, farog`atini qondirish obyekti, o`z mulkidek qaraydilar. Ularda boshqa odamning shaxsiy xususiyatlarini sezish, hurmat qilish qobiliyatlari rivojlanmagan bo`ladi. Izzat-nafsi, sha`ni kamsitilganlikdan bo`ladigan rashk — bu odatda hayajonlanadigan, har narsadan gumonsirayveradigan, o`ziga ishonmaydigan, xavf-xatar va noxushliklarni bo`rttirishga moyil, nuqsonlar kompleksidan jabrlanuvchi odamlarga xosdir. Ularning rashki unchalik g`azabli, qahrli bo`lmasligi, biroz yumshoqroq namoyon bo`lishi mumkin. Biroq uning ham o`z mohiyatiga ko`ra oilaviy baxt uchun zahri, zarari kam emas. Ba`zan «undalma» deb nomlanuvchi rashk ham farqlanadi. Bunday rashkning manbayi bo`lib, o`zining turmush o`rtog`iga vafosizligini unga ko`chirish yoki o`zining ishonchsizligi turmush o`rtog`iga doimo xiyonat qilishga tayyorligi kabilar xizmat qilishi mumkin. Bu, ayniqsa nikohdan oldingi «boy» seksual tajribaning xavfli asoratlaridan hisoblanadi. Lov etib yongan rashk mumkin bo`lgan barcha «fakt»larning «qulog`idan» tortib, turmush o`rtog`ining eng arzimagan, beozor xatti-harakatlari, qiliqlarini o`zining yovuz, zolim, tuban nurlari, ranglari bilan talqin qilib, arzimagan narsalarni shubha botqog`iga bulg`ab, ulardan o`zining namoyon bo`lishi uchun qo`shimcha quvvat manbayi sifatida foydalanadi. Ishdan ozgina kechikib qolish, do`stlar davrasidagi beozor imo-ishora yoki so`z allaqachon unutib yuborilgan bolalik ishtiyoqlari va shu kabi hayot ikir-chikirlarining hammasi g`oyat darajada puxtalik bilan o`z turmush o`rtog`iga qarshi, uni ayblovchi aktlarning qalin tomlariga yig`iladi. Qizig`i shundaki, bunday rashkka qarshi kuchli asoslangan ta`sirlar ham, uni to`xtatib qolishga urinishlar ham qaytanga uni kuchaytiradi va yanada qizdirib yuboradi. Xuddi qopag`on itni zanjirga bog`lab qo`yilsa battar darg`azab bo`lib, «tartib buzuvchilariga» tashlanishi va hurishi, ichib olgan janjalkash odamning qo`lidan tutib turilsa, o`z, tajovuzkorligini yanada kuchli namoyon qilganidek, rashk ham shunga o`xshash holatni namoyon qiladi. Aynan shuning uchun ham

www.arxiv.uz umuman «taqiqlangan meva»ning mazasi odamlar uchun shu qadar shirin tuyulsa kerak, balkim. RASHK HISLARIDAN XALOS BO`LISH YO`LLARI Rashk hislaridan qutilishda psixologlar quyidagi yo`llarni tavsiya etishadi: 1. Rashk hislarini boshdan kechirayotgan shaxs yaxshilab mulohaza qilishi, o`z rashk hislariga tanqidiy qarashi, rashk hislarini yuzaga keltirayotgan sabablar reallikdan ancha yiroq bo`lib aksariyat hollarda rashk qiluvchi shaxs o`zini tasavvur xayoli ekanligini tushunib yetishi. Haqiqatni tushunib yetgan shaxs tegishli xulosa chiqarib rashk hislari azobidan qutulish imkoniga ega bo`ladi. Mazkur uslubni qo`llash har bir inson qo`lidan kelavermaydi. Buning uchun shaxs yetarli aql, kuchli analitik tafakkur egasi bo`lishi kerak. 2. Rashkni yuzaga keltiruvchi shaxsni ijobiy sifatlarini o`zida mujassam qilib, o`z «raqibi»ni sog`lom raqobatda ma`naviy, axloqiy, aqliy, madaniy jihatdan mag`lub qilish yo`li orqali o`z sevgilisini qaytarish (agar shunday real raqibni o`zi bo`lsa). Bu uslubni qimmatli tomoni shundaki, sevgilisini qaytara olmagan taqdirda ham shaxsda ijobiy o`zgarishlar, qimmatli sifatlar shakllanadi. Ular esa yo`qotilgan sevgilidan ko`ra afzalroq muhabbat obyektini uchratishga xizmat qiladi. 3. Rashk hislari asosli faktlarga tayangan, avvalgi tavsiyalarimizdan foydalanish imkoni bo`lmagan shaxslar azob beruvchi rashk hislaridan quyidagicha qutilishlari mumkin. Rashk qilayotgan kishingiz shaxsini muhabbat ko`zoynagini yechib, tanqidiy ko`z bilan o`rganing. Oqibatda uning shaxsida qator kamchilik va nuqsonlar borligiga iqror bo`lasiz. Shuncha kamchiliklari bo`lgan, Sizga bevafolik qilayotgan shaxs uchun azob chekishingiz o`rinlimi? Bu shaxs sizning beg`ubor, muqaddas sevgi hislaringizga loyiqmi? Mazkur vaziyat o`z vaqtida ko`zingizni ochib, uni haqiqatan kim ekanligini to`g`ri idrok qila olishingizga minnatdor bo`ling. Sizdek vafoli, axloqodobli insonni qadriga yetmagan shaxs sevgi muhabbatingizga loyiq emasligiga ishonch hosil qiling. Agar yuqoridagi

www.arxiv.uz fikrlarimiz. Sizni holatingizga to`g`ri kelsa, demak rashk qiluvchi shaxsning obyektiv bahosini berish natijasida uni idrokingizda qadrsizlantiradi. Qadrsizlangan shaxs odatda rashk qilinmaydi va siz rashk hislaridan xalos bo`lasiz. 1. Avval sog` ko`zlarga rangli parda qoplab, so`ngra uni yaxshi, ravshan, real ko`radigan qiluvchi xastalikning nomini toping. (sevgi-muhabbat) * * * 2. Eng ko`p tarqalgan ko`z kasalligini toping. (sevgi-muhabbat) * * * 3. Qaysi og`ir xastalikdan kishilar tuzalishni istamaydilar? (sevgi- muhabbatdan) * * * 4. «Muhabbat — bamisoli baland tog` cho`qqilariga o`xshaydi. Ular zabt etilganidan so`ng pastga tushishdan o`zga chora qolmaydi» iborasini psixologik tahlil qiling va muhabbat hislariga xos xususiyatlarni sanab o`ting. * * * 5. «Muhabbat — bu erkak kishini yagona ayol bilan qoniqish va cheklanishga bo`lgan intilishi» iborasini psixologik tahlil qilib, mohiyatini ochib bering. * * * 6. «Muhabbatda baxtli bo`lish uchun ko`rishdan qolish shart emas, faqat vaqti- vaqti bilan ko`zni yumib turish kerak» iborasini psixologik tahlil qilib, mohiyatini ochib bering. Aforizmlar: oe Muhabbat eng qadimiy va navqiron tushuncha. U shungacha qarigan emas, bundan keyin ham qarimaydi. U hamisha oftob yanglig` qalbga yaqin, ammo har

www.arxiv.uz bir zamon, har bir avlod va har bir qalb uni yanada yangi, mazmunli, ko`rkam va fayzli bo`lishiga o`z hissasini qo`shadi. T. Qorayev oe Muhabbat insoniyatni hayvonot olamidan sug`urib olgan kuchdir. Z. Freyd oe Muhabbat degan narsa juda oz kishiga nasib bo`ladirg`on bir duri bebahodir. A. Qodiriy oe Yaqin odamga nisbatan bo`ladigan sevgining ikki turi mavjud. Agar biz boshqa odamga nisbatan bo`lgan o`zimizning sevgi hissimizni sevsak — bu sevgi, agar biz boshqaning bizga nisbatan bo`lgan sevgisini sevsak — bu do`stlik. V. Klyuchevskiy oe Muhabbatning ming qirrasi bor, har biri o`z nuri, o`z g`ussasi, o`z baxti va o`z totli bo`yiga ega. Konstantin Paustovskiy oe Xushtoringizdan hech qachon u sizni nima uchun sevishligini so`ramang: agar u bu haqda o`ylab ko`rgundek bo`lsa, balkim sizda sevishga arzigulik xislatning o`zi topilmay qolishi mumkin. K. Melixan Eng yaxshi kun — bugun. Eng katta xato — umidsizlikka berilish. Eng katta ojizlik — nafrat. Eng katta tinchlikni buzuvchi — ko`p gapiradigan odam. Eng xavfli odam — yolg`onchi. Eng katta hayot — hamjihatlik hissi. Sen berishing yoki olishing mumkin bo`lgan eng katta sovg`a — sevgi! * * *

www.arxiv.uz oe Sevish degani — bu o`zimizdagi va atrofimizdagi minglab to`siqlarni yengib o`tish deganidir. J.Anuy oe Erkak kishi ayolni chanqoqdan azob chekib suvga intilayotgan yo`lovchidek sevadi. Undan o`z hirsini (ehtiyojini) qondirib bo`lganidan so`ng u o`zi talpinayotgan predmetga qiziqishini yo`qotadi. oe Ayol kishi erkakni issiqdan toliqib salqinga intilayotgan yo`lovchidek sevadi. U hatto o`zi xohlagan narsaga erishsa ham u sevgiga to`ymaydi. Syuy Syuemo. O`rta asr xitoy aforizmi Nokas kishi hech mahrami jon bo`lmas, Sho`r yer uzra bog`-u guliston bo`lmas, Kim dardi diloromni sevmasa jondek, Hargiz o`zganing dardina darmon bo`lmas. Hofiz Xorazmiy oe Rashk bu boshqalardan ko`ra o`ziga ko`proq azob berish san`atidir. A. Dyuma oe Rashkdan maqsad — xotinni yomon yo`lga kirishining oldini olishdir. Ahmad Donish oe Qalbida olovi yo`q ayolning o`zi yo`q, uni faqat yoqa bilish malakasiga ega bo`lmagan erkaklar bor. G`. Shoumarov Mavzuga oid latifalar Bir erkak boshqasidan so`rayapti: — Agar sen, seni hali ham kechiradigan, senga juda mehribon bo`ladigan, sen uchun hamma narsaga tayyor ayolni uchratib qolsang, unga nima deysan? Ikkinchi erkak biroz o`ylanib turdida va javob berdi: — «Assalomu alaykum oyijon!».

www.arxiv.uz * * * — Xotinimning tug`ilgan kuniga nima sovg`a tayyorlab qo`yishni bilolmayapman. U unchalik qimmat bo`lmasa va shu bilan birga xotinimni xursand qilsa. — Unga o`nta imzosiz ishqiy maktub yoz! * * * Yigit qizga dedi: — Jonginam, sizsiz hayot menga qorong`i. Agar turmushga chiqsangiz osmondagi yulduzni olib ber, desangiz olib beraman. — Yulduzning hech hojati yo`q, — dedi qiz. Maoshingizning bir tiyinini nari-beri qilmay olib kelib tursangiz, kerakli narsani o`zim sotib olaveraman. * * * — Yaxshi qiz, men bilan kinoga tushishni istamaysizmi? — Istamayman. — Siz o`ylamang, men har qanday qizni ham kinoga taklif qilavermayman. — Men ham har qanday yigitga yo`q deyavermayman.

O'xshashlar

Iroda psixologiyasi

Faoliyat psixologiyasi

Shaxs psixologiyasi

Muloqot psixologiyasi

Tarbiya psixologiyasi