Faoliyat psixologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA: 1. Faoliyatning tuzilishi haqida tushuncha. 2. Ko`nikma va malakalar. 3. Faoliyatning asosiy turlari.

www.arxiv.uz 1. Faoliyatning tuzilishi haqida tushuncha Milliy istiqlol mafkurasini yoshlar ongiga singdirish ta`lim-tar-biyaning turli shakllari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun ta`lim muassasalarida bolalar va talabalarning yoshiga mos ravishda, milliy istiqlol mafkurasini singdirishning differensial pedagogik-psixologik dasturini yaratish lozim. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g`oyalari xalqimizning mustaqil taraqqiyot yoiidagi bosh g`oyasidan kelib chiqadi va o`zining mazmun-mohiyati, falsafasi, jozibasi bilan uni xalqimiz ongiga yanada chuqurroq singdirishga xizmat qiladi. Mehnat jamoalari inson umrining asosiy qismi o`tadigan, uning tafakkuri, hayotga munosabati shakllanadigan ijtimoiy-ma`naviy mu-hitdir. Ular kishida jamoa ruhi, mehnatsevarlik, omilkorlik, adolat tushunchasi, mehr-oqibat tuyg`ularini tarbiyalaydigan o`ziga xos maskan hisoblanadi. Mehnat jamoalari turli millat va dinga mansub odamlarni do`stlik va hamjihatlik, o`zaro manfaatdorlik asosida hamkorlik qilish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg`unlashtirishga o`rgatadi. Bu esa, o`z navbatida, sogiom ma`naviy muhitni vujudga keltirishda muhim omil vazifasini bajaradi. Psixologiya fani uchun eng murakkab muammolar qatoriga uning asosiy kategoriyalari bo`lmish shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala, ong tavsifi, ularning takomillashuv bosqichlari, xususiyatlari, aks ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari va mexanizmlari bo`yicha aniq fikrlarni bildirish masalalari va vazifalari kiradi. Shu munosabat bilan, umumiy psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, talabalarni, awalo, shaxs psixolo-giyasi, uning faoliyati va jamoadagi munosabati haqida, uni tadqiq qilish metodlari to`g`risida, ong va psixika, asosiy psixik jarayonlar ning qonuniyatlari haqida tegishh bilimiardan xabardor etgan holda ularni professional ishga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani o`z zimmasiga oladi. Tiirik mavjudotlarning atrofdagi olam bilan hayotiy ahamiyatga molik bog`lanishlar bo`lishini ta`minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat hisoblanadi. Faollik tirik mavjudotda «o`z kuchi bilan javob qilish» qobiliyatining

www.arxiv.uz borligidir. Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yo`nalishda harakat qilishga undaydigan ehtiyojlar uning faolligi manbai bo`lib hisobla nadi. Ehtiyoj jonli mavjudotning hayot kechirishidagi aniq shart-sharoitlarga uning qaramiigini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatdir. Kishining faolligi ehtiyojlarining qondirilishi jarayonida namoyon boiadi.` Xuddi shu o`rinda odam bilan hayvonning xatti-harakatlari faolligi o`rtasidagi tafovutlar ayon boiadi. Hayvon o`z ehtiyojlarining obyektini egallab olish uchun faol intilishga da`vat etishi ehtimoli borligini o`zining tabiiy tuzilishiga ko`ra bamisoli oldindan bilishi tufayli faollik bilan harakat qiladi. Hayvonlar ehtiyojining qondirilish jarayoni ularning muhitga yaxshiroq moslashuvini ta`minlaydi. Odamning faolligi va faollikning manbai bo`Igan insoniy ehtiyojlari tamomila boshqacha manzara kasb etadi. Kishining ehtiyoji uni tarbiyalash, ya`ni kishilik madaniyati olami bilan yaqinlashtirish jarayonida shakllanadi. Kishining o`z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot bilan belgilanadigan faoliyat shaklini egallashning faol, muayyan maqsadga yo`naltirilgan jarayoni sifatida alohida ajralib turadi. Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o`zgarib boradi. Kishining ehtiyojlarini to`liq qondirish uni har tomonlama rivojlan-tirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Kishining ehtiyoj lari ham ijtimoiy, ham shaxsiy xususiyatga ega-dir. Bu, bifihchidah, hatto shunchaki tor ma`riodagi shaxsiy xususiyat ga ega b`o`li`b tuyuladigan ehtiyojlarni qondirish uchun ham ijtimoiy mehnat`taq`simbtining mahsulidan foydalanilishida o`z ifodasini to-padi. Ikkinchidari, kishi o d z ehtiyojlarini qondirish uchun mazkur ijti moiy rnuhitda tarixan tarkib topgan vositalar va usullardan foydala-nadi hamda muayyan shart-sharoitlarga ehtiyoj sezadi. Nihoyat, uchinchidan, kishining ko`pgina ehtiyojlari uning tor ma`riodagi

www.arxiv.uz shaxsiy taiab-ehtiyojlaridan ko`ra ko`proq kishi o`zi mansub bo`Igan va birgalikda mehnat qiladigan jamiyatning, jamoaning, guruhning ehtiyojlarini ifodalaydi - jamoa ehtiyojlari kishining shaxsiy ehtiyoj lari tusini oladi. Ehtiyojlar kelib chiqishiga ko`ra tabiiy va madaniy boiishi mum-kin. Tabiiy ehtiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati uning hayoti va avlodining hayotini saqlash uchun zarur boigan shart-sharoitlarga bo`ysunganlikda ifodalanadi. Barcha odamlarda ovqatla-nish, suv ichish, qarama-qarshi jinsning mavjud boiishi, uxlash, so-vuqdan va haddan ziyod issiqdan saqlanish kabilarga tabiiy ehtiyoj boiadi. Agar tabiiy ehtiyojlardan qaysi biri maium darajada uzoq vaqt davomida qondirilmasdan qolsa, odam muqarrar ravishda halok boiadi yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan mahrum boiadi. Madaniy ehtiyojlarda odamning aktiv faoliyati insoniyat mada-niyatining mahsuliga bog`liq ekanligi ifodalanadi. Uning ildizlari butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib taqaladi. Turli iiqtisodiy va ijtimoiy tuzum sharoitida kishida uning tarbiyasiga va xulq-atvor-ning keng yoyilgan hamda udum boigan odatlari va shakllarini o`zlashtirishiga bog`liq turli madaniy ehtiyojlar tug`iladi. Agar kishi - ning madaniy ehtiyojlari qondirilmasa, u halok boimaydi, lekin undagi odamiylik sifatlari jiddiy zararlanadi. Ehtiyojlar o`z predmetining xususiyatiga ko`ra moddiy va ma`na-viy boiishi mumkin. Moddiy ehtiyojlarda kishining moddiy madani-yat predmetlariga qaramligi (ovqatlanishga, kiyinishga, uy-joyga, maishiy turmush ashyolariga va boshqa narsalarga ehtiyoj sezishi), ina`naviy ehtiyojlarda esa ijtimoiy ong mahsuliga tobeligi ifodalanadi. Ma`naviy ehtiyojlar ma`naviy madaniyatni yaratish va o`zlashtirishda o`z aksini topadi. Ma`naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bogiiqdir. Ma`naviy ehtiyojlarni qondirish uchun moddiy ehtiyojlar predmeti hisoblanmish moddiy narsalar (kitoblar, gazetalar, yozuv va nota qog`ozlari va shu kabilar) talab qilinishi, shubhasiz. Ehtiyoj laming qondirilishi bilan bog`liq boigan faoliyatga undov-chi va uning yo`nalishini belgilovchi sabablar motivlar deyiladi. Unda subyektning faolligi

www.arxiv.uz namoyon boiadi. Turli kasb egalari faoliyati motivlarini o`rganishda motivlar xu-susiyatini bilish va ularni o`zgartirish muammosi ahamiyatga ega. Shunday motivlardan biri turli xil faoliyat sohalarida muvaffaqiyatga erishish motivi bo`lib, bunday nazariyaning asoschilari amerikalik olimlar D. Maklelland, D. Atkinson va nemis olimi Xekxauzenlar hisoblanadi. t ` Ularning fikricha, odamda turli ishlarni bajarishni ta`minlovchi, asosan ikki turdagi: muvaffaqiyatga erishish hamda muvaffaqiyatsiz-liklardan qochish motivi bor. Odamlar ham u yoki bu faoliyatga kirishishda qaysi motivni mo`ljallashlariga qarab farqlanadi. Masalan, faqat muvaffaqiyat motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo`lsa ham, yutuqqa erishish ular uchun oliy maqsad hisoblanadi. Ular hali ishni boshlamay turib, yutuqni kutadilar va shunday ishni amalga oshirsa, odamlar ularning barcha harakatlarini ma`quUashlarini biladilar. Bu yo`lda ular nafaqat o`z kuch va imkoniyatlarini, balki barcha imkoniyatlar - tanish-bilishlar, mablag` kabi omillardan ham foydalanadilar. Boshqa xulq-atvorni muvaffaqiyatsizlikdan qochish motiviga ta-yangan shaxslarda kuzatish mumkin. Masalan, ular birinchilardan farqli o`laroq, ishni boshlashdan avval nima bo`lsa ham, muvaffaqi-yatsizlikka duchor bo`lmaslikni o`ylaydilar. Shu tufayli, ularda ko`p-roq ishonchsizlik, yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o`x-shash holat kuzatiladi. Shuning uchun bo`lsa kerak, oxir-oqibat ular baribir muvaffaqiyatsizlikka uchrab, «o`zi sira omadim yurishmaydi-gan odamman-da» degan xulosaga keladi. Hayvonning xatti-harakati hamisha u yoki bu ehtiyojni qondirish-ga bevosita yo`naltirilgan bo`ladi. Ehtiyoj hayvonni faqat faollikka undab qolmasdan, balki ushbu faollikning shakllarini ham belgilaydi. Odamning xulq-atvori esa butunlay boshqacha tarkib topgandir. Asl ma`nodagi ehtiyojning o`zi emas, balki uni qondirishning ja-miyatda qabul qilingan usullari xatti-harakatning shakllarini keltirib chiqaradi. Agar

www.arxiv.uz hayvonlarning xatti-harakati butunlay atrof muhit bi lan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridanoq butun insoni-yat tajribasi va jamiyat talablariga ko`ra yo`naltirib boriladi. Faoliyat kishining anglanilmagan maqsad bilan boshqarib turadi-gan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faolligidir. Faoliyat bilish va iroda bilan chambarchas bog`liq bo`lib, ularga tayanadi, bilish va iro-daviy jarayonlarsiz uning yuz berishi mumkin emas. Faoliyat voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shakiidh`ki, u orqali kishi bilan uni qurshab turgan olam o`rtasida real bog`ianish hosil qilinadi. Odam faoliyat orqali tabiatga, nairsalar-ga, boshqa kishilarga ta`sir ko`rsatadi. Faoliyatning bitta oddly joriy vazifani bajarishga yo`naltirilgan, nisbatan tugallangan har bir shunday qismini harakat deb atash mumkin. Harakat qay yo`sinda nazorat qilib boriladi? Bu o`rinda ko`p narsa aniqlangan emas. Bu, Shubhasiz, sezgi a`zolari (ko`rish, eshitish, mu-shaklar sezgisi) vositasidagina ro`y berishi mumkin. Ko`rib turganimizdek, ushbu barcha moTjallar sa`y-harakatlarni harakat maqsadiga muvofiq tarzda belgilaydi. Kishining maqsadi ko`pincha muayyan vaqt ichida va harakatlar yordamida erishishi mumkin bo`lgan narsalardan iborat bo`ladi. Dernak, maqsad miyada faoliyatning bo`lajak natijasining timsoli, o`zgarib turadigan andazasi tarzida namoyon bo`ladi. Aynan o`sha orzu qilingan (ehtiyoj sezilsa) bo`lg`usi andaza bilan harakatning amaldagi natijalari taqqoslanadi, aynan o`sha andaza sa`y-harakatlarning shakl-shamoyilini belgilab va to`g`rilab turadi.■■-.> ^ Tashqi, real harakatdan ichki, timsoliy harakatga bu xildagi o`tish jarayonini interiorizatsiya (torn ma`noda aytganda, ichki tarzga ay-lanish) deb ataladi. Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma`lum bir vaqt ichida e`tiborda bo`lmagan narsalarning tirnsolidan foydalanish qobiliyatiga ega bo`ladi. Kishi muayyan daqiqa chegaralaridan tashqa-riga chiqib «xayqlida» o`trnishga va kelajakka,

www.arxiv.uz vaqtga va bo`shliqqa erkin ko`chib o`tadi. Psixologiya interiorizatsiyaning qanday yuz berishini barcha jihat-lariga qadar to`liq bilmaydi. Lekin shu narsa aniq isbot qilinganki, bunday o`zgarishning muhim quroli bo`lib so`z, o`zgarish vositasi bo`lib esa nutqiy faoliyat xizmat qiladi. So`z buyumlarning muhim xossalarini va axborotdan foydalanishning insoniyat amaliyotida yuzaga kelgan usullarini belgilaydi va o`zida mujassamlashtiracli. Shu ning uchun ham so`zlarni to`g`ri ishlatishga o`rganish ayni chog`da buyumlarning muhim xususiyatlarini va axborotdan foydalanishning usullarini o`zlashtirishdan iboratdir. Kishi faoliyatining tashqi (jismoniy) va ichki (psixik) jihatlari chambarchas bog`liqdir. Tashqi jihat - odam tashqi olamga ta`sir ko`r satish uchun qiladigan sa`y-harakatlar - motivlashtiruvchi, bilishga undovchi va boshqaruvchi ichki (psixik) faoliyat bilan belgilanadi va yo`naltiriladi. Ikkinchi tomondan, butun ana shu ichki, psixik faoliyat buyumlar va jarayonlarning xususiyatlarini o`zida namoyon qiladigan, ularning maqsadga muvofiq tarzda qayta o`zgartirilishini amalga oshiradigan, psixik andazalarning o`xshashlik darajasini, shuningdek erishilgan natijalar va harakatlarning kutilganlariga muvofiqligi dara jasini ko`rsatadigan tashqi jihat tomonidan yo`naltirilib va nazorat qilib turiladi. Shunga muvofiq tarzda tashqi, muayyan faoliyatni ham ichki, psixik faoliyatning eksterizatsiyalashuvi (torn ma`noda ichki tarzda aylanishi) deb qarash mumkin. Shunday qilib, faoliyat haqida gapirish mumkin bo`lishi uchun ki-shi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim. Faoliyatning barcha qolgan jihatlari - uning motivlari, bajarilish usul-lari, tegishli axborotni tanlash va qayta ishlash anglanilgan bo`lishi ham, anglanilmagan bo`lishi ham mumkin. 2. Ko`nikma va malakalar Har qanday harakatning tahlil etilgan jihatlarini tegishli tarzda uning motor (harakat), sensor (emotsional) va markaziy qismlari deb atash mumkin. Shunga muvofiq, ushbu qismlarning harakatini amalga oshirish jarayonida bajariladigan vazifalarni ijro etish, nazorat qilish va boshqarib turishda foydalanadigan yoi-

www.arxiv.uz yo`riqlar ushbu faoliyat ning usullari deb ataladi. Kishida maqsadga muvofiq tarzda sa`y-harakatlarni ijro etish va boshqarishning aynan shu tarzda avtomatiashuvi malaka deb ataladi. Malaka mashq qilish jarayonida ish-harakatlarni bajarishning avtomat-lashgan usullari hisoblanadi. Malakalar interferensatsiyasi (lotincha inter - orasida, ferens -tarqatuvchi) deb avval hosil qilingan malakalarning keyinchalik bosh-qa yangi malakalarning hosil bo`lish jarayoniga salbiy ta`sir ko`rsati-shi natijasida yangi malakalarning susayib qolishiga aytiladi. Harakatning shu tarzda qisman avtomatiashuvi tufayli uning tuzi-lishida ro`y beradigan o`zgarishlar quyidagilardan iboratdir: 1) sa`y-harakatlarning ijro etilish usullari o`zgaradi. Bunga qadar o`z holicha yuz berib kelgan qator juz`iy sa`y-harakatlar yagona ja- rayonga, tarkibga kiruvchi alohida sodda sa`y-harakatlar o`rtasida to`siqlar va uzilishlar mavjud bo`lmagari bitta murakkab sa`y-harakat- ga qo`shilib ketadi: a) ortiqcha va keraksiz sa`y-harakatlar bartafaf etiladi; b) mujassamlashuv yuz beradi; ; `` ! 2) harakatni sensor nazorat qilish usullari o`zgaradi. Sa`y-harakat larning bajarilishini ko`rish orqaii nazorat qilish mushaklar yordamida (kinistetik) nazorat bilan almashadi. Buriga tajribali mashinistkaning harflarga qaramasdan yozishi, malakali chilangarning uskunaning ustiga boig`a bilan urayotganda ko`rish nazoratini ishga solmasligi misol bo`ladi: a) maxsus sensor sintezlar hosil bo`ladi; a) harakat natijalarini nazorat qilish uchun muhim bo`lgan moijallarni tez farqlash va ajratishMqobiliyati rivojlanadi; b) harakatni markazdan turib boshqarish usullari o`zgartirib bori-ladi. Diqqat harakat usullarini idrok etishdan xoli boiib, u harakat ning, asosan, vaziyati va natijasiga qaratilgan bo`ladi.

www.arxiv.uz Ba`zi hisob-kitoblar, yechinilar va aqliy mehnat talab qiladigan boshqa jarayonlar tez va birga qo`shilgan holda amalga oshirila boshlaydi: Jumladan, haydovchi dvigatelning ortiqcha kuch bilan ish- layotganini uning tovushidanoq sezib, o`ylab-netib o`tirmasdan, uning harakatini qahaqa tezlikka ko`chirish kerakligini darhol tushunib yetadi; operator asboblarning ko`rsatkichlarini o`qiboq, ularning ishla- shida ro`y berayotgan buzilishlarni va ularni bartataf etish uchun ni- malar qilish kerakligini fahmlaydi. ^ ;- Navbatdagi sa`y-harakatlarga tayyorgarlik bundan oldingi sa`y-harakatlar amalga oshirilayotgan paytdayoq yuz bera boshlaydiki, natijada reaksiya uchun sarflanadigan vaqt keskin kamayadi. Qo`llani-lishi lozim bo`lgan usullaraing butun boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ong yordamida oldindan ko`ra bilish antitsipatsiya deb ataladi. Kishi muayyan harakatni bajarishga urinib ko`radi va uning nati-jasini nazorat qilib turadi. Muvaffaqiyatli sa`y-harakatlar, o`zini oqla-gan usullar asta-sekin tanlanadi va mustahkamlanadi, o`zihi oqlama-ganlari esa qoilanishdan chiqarilib, boshqalariga aimashtiriiadi. Muayyan harakatlar yoki faoliyat turlarini o`zlashtirish maqsadida ularni anglagan tarzda hamda ongli ravishda nazorat qilishga va tu- zatishga asoslangan holda ko`p martalab takroran bajarish faoliyati mashq deb ataladi. t Har qanday malaka ham kishi allaqachon egallab olgan malakalar tizimida amal qiladi va tarkib topadi. Ularning biri yangi malakaning tarkib topishiga va amal qilishiga yordam bersa, boshqalari xalaqit beradi, uchinchi bir xili esa uni o`zgartiradi va hokazo. Bunday hodisa psixologiyada malakalarning o`zaro ta`siri deb yuritiladi. Har qanday xulq-atvor yangi sharoitlarda yoki yangi obyektlarga nisbatan jarayonlaming ko`chishi asosida tarkib topadi. Ko`chish esa shart-sharoitlar yoki narsalarning faoliyat maqsadlari uchun muhim boigan belgilari bo`yicha o`xshashligiga tayanadi.

www.arxiv.uz Bu o`xshashlik anglanilgan va anglanilmagan bo`lishi mumkin. Faoliyat qanchalik murakkab, maqsadlar qanchalik uzoqroq vaqtga mo`ljallangan hamda ular obyektlarning qanchalik ko`proq o`zgartiri-lishini talab qiladigan bo`lsa, muvaffaqiyatli ko`chishni ta`minlash uchun zarur bo`lgan oraliq aqliy faoliyat shunchalik keng tus oladi. Lekin har qanday holda ham, bunday ko`chish ko`nikma, ya`ni qo`yilgan maqsadga muvofiq tarzda harakat usullarini tanlash va amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish deb hisoblash mumkin. Ko`nikma faoliyat subyektning o`zida mavjud bilimlar va malaka lar bilan maqsadga muvofiq boshqarilishi uchun zarur psixik va ama-liy harakatlarning murakkab tizimi egallab olinishini ifodalaydi. Ko`nikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axbo rotni va narsalardan olinadigan axborotni qayta ishlash jarayonining, ana shu axborotni aniqlash, uni harakat bilan taqqoslash va o`zaro bog`lash jarayonining butun bir tizimining egallanishini bildiradi. Bu xildagi shakllantirish, ya`ni ko`nikmalarga o`rgatish jarayoni turli yo`llar bilan amalga oshirilishi mumkinligini qayd qilib o`tish za rur. Bu yo`llarni bir- biridan farq qiluvchi ikkita holatga ajratish mum kin. Birinchi holatda o`rganayotgan kishi zarur bilimga ega bo`ladi. lining oldiga bu bilimlardan maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi qo`yiladi hamda kishining o`zi sinab ko`rish va xatolarga yo`l qo`yish orqali tegishli mo`ljal olgan, axborotni qayta ishlash va faoliyat usullarini topgan holda uning yechimini izlaydi. Garchi bu yoining samaradorligi past bo`lsa ham, bugungi kunda u ta`lim jarayonida eng ko`p qo`llaniladigan yo`l ekanligini qayd qilamiz. Ikkinchi yo`l shundan iboratki, ta`lim berayotgan kishi ting-lovchining bilimlarini qo`llash uchun zarur bo`lgan psixik faoliyatni boshqarib boradi. Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga ko`ra ham farqlanadi. Masalan, shunday bo`lishi mumkinki, ayrim harakat lar boshida har bir elementni jiddiy ravishda, alohida-alohida bajarili-shi va bunga butun diqqat va ongning yo`nalishini talab qiladi. Lekin vaqt o`tgach, bora-bora unda ongning ishtiroki

www.arxiv.uz kamayib, ko`pgina qismlar avtomatlashib boradi. Bu oddiy tilga o`girilganda malaka hosil bo`ladi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat yozishga o`rganganmiz. Agar malakalarimiz qat`iy tarzda bizdagi bilimlarga ta-yansa, faoliyatning maqsadi va talablariga ko`ra harakatlarni muvaffa qiyatli bajarishni ta`minlasa, biz uni ko `nikmalar deb ataymiz. Ko`nik-malar doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi. Hayotda ko`nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning jismoniy va aqliy urinishlarimizni yengillashtiradi va o`qishda, meh-natda, sport sohasida va ijodiyotda muvaffaqiyatlarga erishishimizni ta`minlaydi. 3. Faoliyatning asosiy turlari Kishi faoliyati ongli ravishda faollik sifatida uning ongi shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib topadi va rivojlanadi. Uning o`zi ongning shakllanish va rivojlanish negizi, uning mohiyat manbai bo`libxizmat qiladi. Har qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va turli-cha ko`rinishlarda namoyon bo`ladi. Qilinayotgan har bir harakat ma`-lum predmetga qaratilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar majmui sifatida tasavvur qilinadi. Predmetli harakatlar tashqi olamda-gi predmetlar xususiyatlari va sifatini o`zgartirishga qaratilgan bo`ladi. Masalan, ma`ruzani konspekt qilayotgan talabaning predmetli ha-rakati yozuvga qaratilgan boiib, u avvalo o`sha daftardagi yozuvlar soni va sifatida o`zgarishlar qilish orqali bilimlar zaxirasini boyitayot-gan boiadi. Fapliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli harakatlarning aynan nimalarga yo`naltirilganligiga qarab, tashqi va ichki faoliyat farqiana-di. Tashqi faoliyat shaxsni o`rab turgan tashqi muhit va undagi narsa-hodisalarni o`zgartirishga qaratilgan faoliyat bo`lsa, ichki faoliyat, bi-rinchi naybatda, aqliy faoliyat boiib, u sof psixologik jarayonlarning kechishidankelib chiqadi....... ■ ■ - , , . ` " Dastlab. predmetli tashqi faoliyat ro`y beradi, tajriba orttirilib bor-gan sari, sekin-asta bu harakatlar ichki aqliy jarayonlarga aylanib bo radi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bo`lsak, bpla dastlabki so`zlarni qattiq tovush bilan tashqi nutqida ifoda etadi, keyinchalik ichida o`zichagapirishni o`rganib, o`ylaydigan,

$www.arxiv.uz mulohaza yuritadigan, o`z oldiga maqsad va rejalar qo`yadigan boiib boradi. Har qanday sharoitda barcha harakatlar ham ichki psixologik, ham tashqi muvofiqlik nuqtai nazardan ong tomonidan boshqarilib boradi. Har qanday faoliyat tarkibida ham aqliy, ham jismoniy motor harakat lar -mujassam bo`ladi. Masalan, fikrlayotgan donishmandni kuzatgan-misiz? Agar o`ylanayotgan odamni ziyraklik bilan kuzatsangiz, undagi yetakchi faoliyat aqliy boigani bilan uning peshonalari, ko`ziari, hattoki tana va qo`l harakatlari juda muhim va jiddiy fikr xususida bir to`xtamga kelolmayotganidan yoki fikrni topib, bundan mamnuniyat his qilayotganidan darak beradi. Aqliy harakatlar shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexa-nizmlar vositasida amalga oshiradigan turli-tuman harakatlaridir. Tajribada shu narsa isbotlanganki, bunday harakatlar doimo motor harakatlarni ham o`z ichiga oladi. Ular quyidagi ko`rinishlarda boii-shi mumkin: -perseptiv, ya`ni bular shunday harakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va hodisalar to`g`risida yaxlit obraz shaklianadi; — mnemik faoliyat, narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda saqlab turilishi bilan bogiiq murakkab faoliyat turi; —fikrlash faoliyati\ aql, fahm-farosat vositasida turli muammolar, masalalar va jumboqlarni yechishga qaratilgan faoliyat; ! -imajitiv, faoliyat ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya vositasi da hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda tiklashni taqozo etadi. Faoliyat hamisha kishining boshqa odamlar bilan muayyan mu- nosabatlari tizimida yuz beradi. U boshqa odamlarning yordami va ishtirokini taqozo etadi, ya`ni birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega bo`ladi. ` ? Faoliyatning asosan uch turi mayjud: l)o`yin; 2) taiim; 3) mehnat.$

www.arxiv.uz Hayotning birinchi yillaridayoq bolada faoliyatning oddiy shaklla-i ini o`zlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlar tarkib topa boshlay-cli. Ulardan birinchisi o`yin faoliyati hisoblanadi. Bola o`z tajribasida (|urol - buyumlar bilan bir vaqtning o`zida boshqa turdagi buyumlar -o`yinchoqlarga duch keladi. O`yinchoqlarni ishlatishning insoniy usuli o`yin, ya`ni ular yordamida allaqanday boshqa, haqiqiy buyumlar va harakatlarni ifoda etish. Katta yoshdagilar bolalarni o`yinchoqlardan ana shu tarzda foyda-lanishga o`rgatadi. Ular bolaga qo`g`irchoqqa suv qanday ichirilishi, uni qanday qilib tebratish kerakligi, sayr qildirishni, o`yinchoq ayiq bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib haydash ke-rakligini ko`rsatishadi va hokazo. Lekin bolada o`yinchoqqa nisbatan «haqiqiy» buyumning tasviri sil`atida munosabatning o`zi o`yin faoliyatiga faqat so`z aralashuvi miinosabati bilan hosil bo`ladi. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, o`yin bolalarda ham o`z faolligini ro`yobga chiqarish shakli, hayot kechirish va faoliyat ko`rsatish shakli bo`lib xizmat qiladi. Shu tarzda u funksional mamnunlik bilan liog`liqdir. Faollikka boigan ehtiyoj uning qo`zg`atuvchisi bo`lsa, laqlid qilish va tajriba esa manbai hisoblanadi. O`yin faoliyatining o`/.iga xos tub xususiyati ana shunda mujassamlashgandir. Uning maqsadi o`zining yordami tufayli muvaffaq boiinadigan amaliy na-lijalarga erishishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat» ning o`/.idan iboratdir. Shunday qilib, o`yin bblani buyumlar va hodisalarning nutq ama-liyotida mujassamlashgan mohiyatlarini o`zlashtirib olishini va ushbu niohiyatlarni ishlata bilishni mashq qildiradi. O`yin bajarilayotgan ha rakatlarni aynan jarayon sifatida anglashini rivojlantiradi, bu jarayon larning o`zini o`zi idora qilish asosida bajarilishini o`rgatadi, pirovardida esa o`zini aniq harakatlar subyekti sifatida idrok etishdan moyil rolni bajaruvchi, ya`ni insoniy munosabatlar qiluvchi subyekt sifatida idrok etish darajasiga qadar rivojlanganligini anglab yetishiga imkoni- f yatyaratadi. .,., • : ; :`;`..

www.arxiv.uz Ta`lim insonning hayot mobaynidagi eng murakkab faoliyatlari-dan biridir. Faoliyatning alohida turi bola hayotida sodir bo`ladigan vaqt ham yetib keladi. Bu maqsadi bevosita muayyan axborotlarni, harakatlarni, xulq-atvor shakllarini o`zlashtirishga qaratilgan faoliyat-dir. Subyektning o`rganishni o`ziga maqsad qilib olgan bunday o`ziga xos faoliyati ta`lim deb ataladi. U quyidagilardan tarkib topadi: -ideal va amaliy faoliyatning^uyoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo,`Igan tasbqi damning ahamiyatli xossalari xususidagi axborotlarning o`zlashtirilishi (bu jarayonning mahsuli bilimlardir); -faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topadigan usullar va jarayonlarning o`zlashtirilishi (bu jarayon mahsuli malakadir); - qo`yilgan vazifa va ilgari surilgan maqsadga muvofiq keladigan usullar va jarayonlarni to`g`ri tanlash hamda nazorat qilish uchun ko`rsatilgan axborotdan foydalanish yoilarining egallanishi (bu jara yon mahsuli ko`niktnalar hosil qilinishidir). Shunday qilib, ta`lirn kishining harakatlari muayyan bilimlar. ma-lakalar, ko`nikmalarni o`zlashtirib olishga qaratilgan ongli maqsad bi lan idora qilingan joydagina yuz beradi. Bundan ko`rinib turibdiki, ta`lim o`ziga xos insoniy faoliyatdir. Hayvonlarda faqatgina o`rganish bo`lishi mumkin. Lekin odamda u faqait o`z xatti-harakatlarini anglab yetilgan yuksak xayoliy maqsad ga (idealga) ko`ra yo`naltirish layoqatiga ega bo`lgandagina ta`lim faoliyati yuz berishi mumkin. Bunday layoqatning yetarli darajada rivojlanishiga faqat olti-yetti yoshga chiqqan paytga kelib, faoliyat ning oldingi turlari - o`yin, nutq, amaliy xulq-atvor va shu kabilar ne-gizida shakllana borgan holda erishiladi. O`quv faoliyatini shakllantirishning eng birinchi sharti bolada muayyan bilimlami, ko`nikma va malakalami o`zlashtirish uchun angldnilmagan motivlar tug`ilishi hisoblanadi. Bularning hammasi qay tarzda, qanday vositalar bilan qanday ma-terialda va qaysi maqsadda bajariladi, qanday axborot ma`lum qilinadi va qanday harakatlar

www.arxiv.uz o`zlashtiriladi kabi masalalarning hammasi bilan alohida fan - pedagogika fani shug`ullanadi. Biroq bunda psixologiya liinining ham o`rni salmoqlidir. O`quv faoliyati kishini ijtimoiy foydali faollik ko`rsatishning har xil turlari uchun zarur bilimlar, malakalar va ko`nikmalar bilangina qurollantirib qolmaydi. U kishida shuningdek, o`zidagi psixik jarayon-larni idora qilish, o`z xatti-harakatlari va operatsiyalarni tanlay bilish, nyushtirish va yo`naltira bilish malakalarini, bajarilayotgan vazifaga Bios keladigan ko`nikmalar va tajribani ham shakllantiradi, o`quv laoliyati shu tariqa kishini mehnatga tayyorlaydi. Mehnat muayyan ijtimoiy foydali yoki hech bo`lmaganda jamiyat istc`mol qiladigan moddiy yoki ma`naviy mahsulotni ishlab chiqarish-|8 yo`naltirilgan faoliyat demakdir. Mehnat kishining eng yetakchi va asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mehnat qilishni to`xtatsa, u (tur sifa tida) o`z hayot-faoliyati tugatgan bo`lar edi. Shuning uchun ham mehnat faoliyatini kishining hayot kechirishi-ni, boshqa turlar ustidan g`alaba qozonishini hamda tabiat kuchlari va moddalaridan foydalanishini ta`minlovchi o`ziga xos turga oid xulq-alvor deb hisoblash mumkin. Jamiyatda har qanday mahsulotning ish lab chiqarilishi, ayni paytda, mehnat qilish, uning mahsulini taqsim-lash, ayriboshlash va iste`mol qilish jarayonida odamlaming muayyan munosabatlarini ro`yobga chiqarish boiib ham hisoblanadi. Shu tariqa kishi mehnat jarayonida bajaradigan harakatlar biologik ehtiyoj bilan emas, balki ilgari surilgan ishlab chiqarish maqsadi va bu maqsadni ro`yobga chiqarish jarayonida uning boshqa odamlarga nisbatan munosabatlari bilan belgilanadi. Bunday harakatlarni bajarish va boshqarish uchun axborotni qayta ishlashning oliy jarayonlaridan loydalanish va, eng avvalo, tasavvur va tafakkurni ishga solish zarur. Yuqorida biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o`z-o`zidan ro`y hcrmaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o`zini qanday tuti-shi, egallagan mavqei ham o`z-o`zidan ro`y bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs xulq- atvorini tushuntirish uchun psixologiya-da «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi. «Motivatsiya» lushunchasi «motiv» tushunchasidan kengroq ma`no va

www.arxiv.uz mazmunga cga. Motivatsiya deb insonni faol faoliyatga undovchi sabablar maj-inuiga aytiladi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib be-rish kerak bo`lganda qoilaniladi, ya`ni: «Nega?», «Nima uchun?», «Nima maqsadda?», «Qanday manfaat yo`!ida?» degan savollarga ja-vob qidirish motivatsiyani qidirishdir. Demak, u xulqning motivatsion tashifini yoritishga olib keladi. . , , . Xulosa qilib shuni ta`kidjash mumkinki, faoliyat shaxsning shakl- lanishida va komil inson bo`lib yetishida asosiy manba boiib hisobla- nadi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatini ku- zatadigan bo`Isak, unda faoliyatning barcha mexanizmlari ishtirok eta- di. Ayniqsa, ko`nikma va ma!akalar juda katta ahamiyat kasb etadi. Faoliyatning barcha turlari insonning tug`ilganidan tortib to umrining oxirigacha davom etib boradi va bir-birining o`rnini doimo to`Idirib turadi, ` Hozirgi jamiyatda mehnat taqsimoti tufayli kishi o`zi uchun talab qiiingan barcha nairsalarni faqat ishlab chiqarmaydigina emas, balki birorta ham mahsulotni ishlab chiqarishda deyarli hech qachon boshi-dan oxiriga qadar ishtirok etmaydi. Shuning uchun ham jamiyatda har qanday mahsulotning ishlab chiqarilishi, ayni paytda, mehnat qilish, uning mahsulini taqsimlash, ayriboshlash va iste`mol qilish jarayonida odamlarning muayyan munosabatlarini ro`yobga chiqarish bo`lib ham hisoblanadi. O`yin faoliyati davrida shaxsning qiziqishlari, dunyoqarashi, xoti-rasi, fikrlashi, tafakkuri va boshqa bir qancha fazilatlari shakllanib bo radi. Ta`lim davrida esa inson o`zining bilim va uquvlarini samarali egallashga erishadi. Dunyoviy bilimlarning nazariy va amaliy tomon-lari bilan tanishib chiqadi. Dunyoqarashi va tafakkurini shakllantirib boradi. Mehnat davrida esa muayyan mehnatning biron- bir turi bilan mashg`ul bo`iadi. 33u davrda asosan ko`nikma va malakalar, tajribalar shakllanib, takomillashib boradi.

www.arxiv.uz Shunday qilib, odamlarning amaliy ijtimoiy mehnat bilan kechadi-gan turmushining o`zi ular uchun buyumlarning yangi mohiyatlari va ularga nisbatan yangi munosabatni yaratadi. Voqelikka nisbatan bun-day munosabatda bo`lish esa, ongoing negizini tashkil etadi. U kishini buyumlarga nisbatan faoliyat subyektiga va odamlarga nisbatan esa shaxsga aylantiradi. U kishini tevarak atrofdagi olamning qulidan uning sohibi daraja-siga ko`taradi, kishiga bu olamni qayta o`zgartirish va uzoqqa mo`ljal-langan maqsadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi, kishining xatti-harakatlarini ongli ravishda rejalashtirilgan faoliyatga va uning yer kurrasida. mavjudligini esa moslashgan holda hayot kechirishdan ma`lum bir mazmun va yuksak maqsadga ega boigan faol hayot kechirishga aylantiradi.

O'xshashlar

Iroda psixologiyasi

Muhabbat psixologiyasi

Shaxs psixologiyasi

Muloqot psixologiyasi

Tarbiya psixologiyasi