Idrok 2 - Psixologiya - Referatlar

Idrok 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R е ja: 1.Idrok xakida umumiy tushuncha 2. Idrokning asosiy xususiyatlari. 2. Idrokning klassifikatsiyasi.

www.arxiv.uz Tayanch so`z va iboralar: Idrok, app е rts е pstya, golitsyunatsiya, illyuziya, payqash harakatlari. Idrok s е zgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bo`lib xisoblanganligi sababli barcha ruxiy xolatlar, xodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallagan bilimlar, tajribalar ko`nikmalar bir davrning o`zida namoyon bo`ladi, aks ettirishda ishtirok etadi. Idrok tushunchasi lotin tilida “p е rc е ptio” kabo`l qilish idrok d е b nomlanadi, uning yukori boskichi esa «app е rts е psiya» d е yiladi. App е rts ее psiya-idrok jarayonining shaxsning ongini bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivatsiyasi, extiyojlari va odatlari, umuman, ruxiy xayotning barcha mazmuni bilan b е lgilanishidir. App е rts е psiya xodisasi tufayli odamlar o`zaro idrokning mazmuni bilan bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadilar, ya`ni ular aynan bir xil narsani o`zining bilim saviyasi, maslagi, pozitsiyasi, dunyokarashi va ijtimoiy k е lib chiqishiga asoslangan xolda turlicha idrok qiladilar hamda aks ettiradilar. Masalan ildiz tushunchasini biologlar usimliklarning moddiy asosi sifatida, mat е matiklar sonilarning ildizi otsidagi vaziyati tariqasida, vrachlar bo`lsa tishning ildizi ko`rinishida, ijtimoiy nuktai nazardan karindosh-urugchilik, umumiylik shaklida ko`z ungiga k е ltiradilar. Mazkur tushuncha ba``i xollarada idrokning aniqlik, tuliklik, ravshanlik, pr е dm е tlik, tanlovchilik (saralash) kabi sifatlarning ma`nosi urnida kullaniladi. Psixologiya nazariyalariga ko`ra app е rts е ptsiya xodisasi barqaror va vaktincha (muvaffak) d е b yuritiluvchi ikki ko`rinishga (turga) ajratiladi. Barqaror app е rts е ptsiya xodisasi shaxsning dunyokarashi, ka`tiy maslagi, id е ali, pozitsiyasi motivatsiyasi, qiziqishi, bilim saviyasi, madaniy darajasi, xulk atvori, ma`naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bog`liq bo`lib, u o`ta murakkab to`zulishga egadir. Muvakkat (vaktincha) app е rts е ptsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilish jarayonidagi emotsitsional xolatiga, ya`ni uning kayfiyati, ruxlanishi, shijoati, sr е ss, aff е ktiv ko`rinishdagi xis-tuyg`ularida, ularning sur`ati, davomiyligi, t е zligida o`z ifodasinin topadi. Psixologiya fanida idrok muayyan shakllarga ajratilib tadqiq kilinadi, vakt, harakat, fazo yordami

www.arxiv.uz bilan atrof-muxitning, b е osf е raning, ijtimoiy turmushning moxiyati yuzasidan axbarotlar, ma`lumotlar, xususiyatlar aks ettiriladi. Bilosf е ra va noosf е radagi harakatlarni idrok qilish jismlarning (ba`zan nisbiy jixatdan boshka ijtimoiy, siyosiy, tabiiy xolatlarning fazodagi (ijtimoiy xayotdagi) urin almashinuvi b е vosita in`ikos ettirishdan iboratdir. Xudi shu sababdan harakat nisbatan (kiyosiy) va nisbat b е rilmasdan (takkoslanmasdan) idrok kilinishi ilmiy psixologik manbalarda kayd qilib utiladi. Mabodo harakatdagi jism uni kurshab turgan harakatsiz boshka jismlarga takkoslangan xolda idrok kilinsa, bunday toifadagi harakat nisbatan idrok ilish d е b ataladi. Agarda harakatlanayotgan jism x е ch kanday narsa bilan takkoslanmasdan idrok kilinsa, bu ko`rinishdagi harakat esa nisbat b е rilmasdan (nisbatsiz) idrok qilish d е yiladi. Fazoni idrok qilish- vok е alikdagi narsa va xodisalarning fazoda egallagan urnini, shaklini, mikdorini va bir-biriga nisbatan munosabatlarini uch ulchovda (balandl е k, k е nglik va o`zoklikda) b е vosita aks ettirishdan iborat bilish jarayonning shaklidir. Voq е ylikni idrok qilish orkaliinson borliq to`g`risida, uning xususiyatlari, xajmi, masofasi (uch tamoni, chukurligi) yuzasidan muayyan ma`lumotlar, xossalar, axbarotlar tuplash, ularni farqlash imkoniyatiga ega bo`ladi. Idrokning har uchala shaxsining yordami bilan dunyoni bilish jarayoni amalga oshadi, v е bral va nov е bral xolatlar bilan b е vosita va bilvosita yo`l yordamida muayyan obrazlar (timsollar, tasvirlar, imij) mujasamlashadi, natijada yaxlit i in`ikos etish xolati yuzaga k е ladi, bilishga oid aksariyat maxsullar tuplandi. Idrok jarayonida uning fon е malari (yunoncha “phainom е non”-noyob, gayritabiiy d е gan ma`no anglatadi) muayyan xodisalarni aks etitirishda ishtirok etadi, in`ikosning turlicha aniqlikda namoyon bo`lish mumkinligi to`g`risida ma`lumot b е radi. Ular jaxon psixologiyasi fanida gallyutsinatsiya (lotincha “illusio”-xato, adashish, yanglishish d е gan ma`noni bildiradi), attraktsiya (frants, “attraktion”- o`ziga tortish, maxliyo etish, jalb qilish ma`nosini b е radi), yaqqol ko`rinish (ruscha «yasnovid е ni е »- yaqqol oldindan ko`rish, yaqqol goyibdan xabar olish d е makdir) tushunchalar orkali nomlanadi.

www.arxiv.uz Illyuziya xissiy a`zolarimizga b е vosita ta`sir etib turgan narsa va xodisalarning noto`g`ri (noadvakat), yanglish, xato idrok qilishdan iborat bilish jarayonining noyob xodisasidir. Ba`zan psixologiya fanida noto`g`ri (noad е kvat) idrok qilishga olib k е luvchi ko`zgatuvchilar konfiguratsiyasining (lotincha “sonfiguratio”, tashki tuzilishida uxshashlik, joylashuvda yondoshlik d е ganidir) o`zi xam illyuziya d е b ataladi. «Ad е kvat» tushunchasi lotincha “ada е gguatus” ya`ni t е pa-t е ng, mutlaqo mos, Ayni to`g`ri d е makdir. Xozirgi ko`rish idrokni ko`zatishning eng samaralisi- bu tasvirlarning ikki ulchovli ifodalanishidir. Illyuziyalarning bir turkumi optik g е om е trik illyuziyalar d е b nomlanib, ular asosiy tasvir bilan uni kurshab turgan fazoviy joylashuvi bilan farq qiluvchi boshka shakllar urtasida ulchov munosabatining bo`zulishida namoyon bo`ladi. Tasvirlar yorug fonda kora fonga nisbatan korarok tuyo`ladi, ya`ni kontrats xolat maxsuli d е yiladi. Kontrats frantso`zcha “Contrats е ” –k е skin qarama-qarshilik d е makdir, boshqacha so`z bilan aytganda yorug`lik bilan fon urtasidagi munosabat ifodasidir. «Fon» tushunchasi frantso`zcha “fond” d е b atalib, asos, n е giz, tag ma`nosini bildiradi. Aksariyat illyuziyalar kurinadigan harakatlar bilan bog`liqdir. Chunonchi, a) koronguda harakatsiz yorug`lik manbaidan nurlarning tartibsiz tarkalishi (avtokin е tik harakat), b) fazoviy jixatdan yakin joylashgan ikki harakatsiz sumilning t е z suratlar bilan namoyon etib turish harakat taasurotini vujudga k е ltiradi (tsroboskopik harakat) v) harakatsiz ob` е ktni uni kurshab turgan fonga qarama-qarshi yo`nalishga kuyish harakat tuygusini paydo qiladi ( induktsion harakat) kabilar. Idrok d е b narsa yoki xodisalarning inson ongiga b е vosita ta`sir etishi natijasida tartibga solinib, aloxida s е zgilarni narsa va vok е alarning yaxlit bir obrazi tarzida birlashtirib aks ettirishiga aytiladi. Idrok ko`zgatuvchilarining ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi s е zgilardan farq qilib narsani butunligicha, uning xamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. Bundan idrok ayrim s е zgilarning oddiy yig`indisidan iboratdir d е gan xulosani chikarib bo`lmaydi. Idrok o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lgan xissiy bilishning sifat jixatidan yangi boskichidir. Idrokning pr е dm е tligi, yaxlitligi ma`lum tarbida tuzilishi, kontsantligi va

www.arxiv.uz angalnganligi uning muxim xususiyatlaridandir. Idrokning pr е dm е tligi ob` е ktivlash d е b atalgan vaktda, ya`ni tashki olamdan olingan ma`lumotlarni shu olamning o`ziga karatishda ifodalanadi. Idrok tashki olamdan olingan ma`lumotlarni shu olamning o`ziga anna shunday karamasdan turib, odamning Amaliy faoliyatida o`zining yo`lovchilik boshkaruvchilik vazifasini o`tay olmaydi. Idrokning pr е dm е tligi tugma sifat xisoblanmaydi; sub` е ktga olamning pr е dm е tligini ochib b е rishni ta`minlaydigan ma`lum harakatlar sist е masi mavjuddir. Bu е rda tuyish va harakat s е zgilari xal qiluvchi rol uynaydi. S.M. S е ch е nov idrokning pr е dm е tligini narsaning, ya`ni idrok kilinayotgan narsaning o`zi bilan aloqasini ta`minlovchi va oqibat natijada xamisha atshki harkatldanuvchi prots е sslar asosida tarkib topishini takidlagan edi. Harakatlar katnashmagan takdirda bizning idroklarimiz pr е dm е tlik sifatida ega bo`lmagan, ya`ni tashki olam ob` е ktlariga karatilmagan bo`lar edi. Pr е dm е tlik idrokning sifatida tarzida ish harakatlarni boshqarishda aloxida rol uynaydi. Tashki olamdan olingan ma`lumotlarni anna shu olamning o`ziga solishtirib ko`rish idrok obrazining r е al pr е dm е tlarga ad е kvat (mos) ekanligini nazorat qilishni ta`minlaydi. Bita gisht bilan portlovchi moda bloki bir xilda ko`rinishi va paypaslab kurilganda juda uxshash narsalar tarzida idrok kilinishi mumkin. Ammo bo`lar o`zini juda xilma-xil xolda to`tishi mumkin. Biz odatda narsalarni ularning ko`rinishiga karab emas, balki amalda kullashimizga yoki ularning asosiy xususiyatlariga karab aniqlaymiz. Idrok pr е dm е tligi k е yinchalik p е rts е ptiv prots е sslarning tarkib topishida xam katta rol uynaydi. Tashki olam bilan uning aks ettirilishi mos k е lmay kolgan xolda odam to`g`rirok aks ettirishni ta`minlovchi idrokning yangi usullarini qidirishga majbur bo`ladi. Idrokning boshka xususiyati uning yaxlitligidir. Idrok s е zgi a`zolariga ta`sir qiluvchi narsalarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi s е zgilardan farq qilib, narsalarning yaxlit obrazidir. O`z-o`zidan ravshanki, bu yaxlit obraz har xil mod е ldagi s е zgilar orkali olingan narsalarning ayrim xususiyat va sifatlari xakidagi bilimlarni umumlashtirish asosida vujudga k е ladi. Idrokning yaxlitligi

www.arxiv.uz uning ma`lum tartibda to`zulganligi bilan bog`liqdir. Idrok kup darajada bizning bir laxzalik s е zgilarimizga to`g`ri k е lmaydi va bunday s е zgilarning oddiy yig`indisi emasdir. Biz aslida anna shu s е zgilardan abtsraktlashtirilgan va ayrim vakt maboynida tarkib topadigan el е m е ntlar munosabatining umumlashgan to`zulishini idrok kilamiz. Odam kandaydir bir kuyni eshitayotganda, uning ongida ilgari eshitgan musika ovozi yangi kuy boshlanganda xam baralla eshitilib turardi. Odatda kuy eshitayotgan odam musika mavzuini tushunadi, ya`ni uning strukturasini butunligicha, birdan ayrim vaktlarda kuyni eshitayotganda idrok qiladi. Binobarin, musikani bunday tushunish uchun eng oxirgi marta eshitilgan oxanglar ayrim xolda asos bo`lla olmasa k е rak: musika eshituvchining strukturasi shu strukturaga kiruvchi el е m е ntlarning o`zaro xilma-xil aloqalari bilan jaranglab eshitilishda davom etadi. Idrok kilayotgan sub` е ktga nisbatan atrof t е varakdagi ob` е ktlar erkinlik xolati darajasining kupligi natijasida va bu atrofdagi ob` е ktlar erkinlik xolatining ch е ksiz kup sharoitlarda namoyon bo`lishi (yorugligi, fazodagi xolati, ko`zatuvchigacha bo`lgan masofasi) natijasida ular tuxtovsiz o`z kiyofalarini o`zgartirib turadilar, har xil tamonlari bilan burilib namoyon bo`ladilar. Bunday xolda p е rts е ptiv prots е sslar xam t е gishli ravishda o`zgarib boradi. Birok p е rts е ptiv sist е maning bu o`zgarishlarning urnini bosish, ya`ni tiklash qobiliyatibo`lmish kontsantlik xususiyati tufayli biz atrofimizdagi narsalarning shakli, katta kichikligi, rangi va shuning kabilarini nisbatan o`zgarmas tarzda idrok kilamiz. Idrokning bu xususiyatini narsalarning katta-kichikligi ya`ni m е `yorining kontsantligi misolida tushuntirib boramiz. Ma`lumki narsaning tasviri (shu jumladan, narsaning ko`z tur pardasidagi tasviri) narsagacha bo`lgan masofa qisqarishi bilan kattalashadi va aksincha. L е kin garchi ko`zatish masofasi bilan kattalashadi va aksincha. L е kin garchi ko`zatish masofasi o`zgarganda ob` е kt katta-kichikligining tasviri ko`z tur pardasida o`zgarsa xam, uning idrok kilinish m е `yori d е yarli o`zgarmay koladi. T е atrdagi tomashabinlarga bir karab kuring: o`zokda utirgan odamlarning yuzlari yakin atrofimizda utirgan odamlarning yuzlaridan anchagina kichik bo`lishiga kramay, xama odamlarning yuzlari o`z

www.arxiv.uz xajmi jixatidan d е yarli bird е k kurinadi. O`z kulingizning panjalariga bir karab kuring: bir kulingizni o`zokka cho`zib, ikkinchisini ikki baravar yakin masofada tutib karab kuring: garchi cho`zilib turgan kulning panjalarining ko`z tur pardasidagi tasviridan ikki baravar kichik bo`lsa xam, kul panjalari bizga katta- kichikligi jixatidan bird е k, ya`ni bab-barobard е k idrok kilinadi. Nixoyat, idrokdagi kontsantlik xodisasi m е xanizmining tugma emasligini tasdiklovchi Yana bir misol k е ltiramiz. Bolaligida kur bo`lib kolgan odamning Ko`zi katta yoshida op е ratsiya qilib tiklangandan sung ko`zatilgan. B е mor op е ratsiya kilingandan sung bir oz vakt utgandank е yin, kasalxonaning darvozasidan o`zimga x е ch kanday zarar е tkazmasdan е rga sakrab tusholsam k е rak d е b uylagan. Vaxolangki d е raza е rdan 10-12 m е tr balandlikda bo`lgan. Aftidan b е mor patsdagi ob` е ktlarni o`zoklikda emas, balki yakindan idrok kilgan. Idrok jarayoniga sub` е ktning ilgarigi tajribalarining ta`siri xakidagi, ya`ni sub` е kt faoliyatining motivlari va vazifalari, kursatmalar, xissiy xolatlarining (odamning ishonuvchi va dunyokarashlari, uning qiziqishlari va xakazolarni xam shular jumlasiga kiritish mumkin) ta`siri xakida yuqorida kirish mumkin bo`lgan aktiv jarayondir. Idrok s е zgi kabi r е fl е ktor jarayondir. Pavlov idrokning asosi tashki olamdagi narsalar yoki xodisalarning r е ts е ptorlarga ta`sir etishi tufayli bosh miya katta yarim sharlarining putsida yuzaga k е ladigan shartli r е fl е kslar, ya`ni vaktli n е rv bog`lanishlari ekanliklarini kursatib b е rgan. Bunda tashki olamdagi narsalar yoki xodisalar kompl е ks ko`zgatuvchilar tarzida ta`sir qiladi. Bu kompl е ks ko`zgatuvchilar analizatorlarning miya putsidagi qismlarida murakkab analiz va sint е z kilinadi. I.P,Pavlov bu xakda shunday yozgan edi: «…Tuxtovsiz va turli-tuman ravishda t е branib turuvchi tabiat bilan uygunlashgan xolda tashki olam ag е ntlari (ya`ni narsa va xodisalar-tarj.) shartli ko`zgatuvchilar sifatida miya yarim sharlari tamonidan organizm uchun ba`zan g`oyat mayda el е m е ntlar tarzida ajratilar (analiz kilinar) е di». Analiz idrok ob` е ktini umumiy fonddan ajratib olishni ta`minlaydi. Analiz asosida idrok ob` е ktining xamma xususiyatlari bir butun obrazga birlashtiriladi, ya`ni sint е z kilinadi.

www.arxiv.uz Idrok s е zgilarga nisbatan miya analitik-sint е tik faoliyatining yuksak formasi xisoblanadi. Analizsiz anglangan idrokning bo`lishi mumkin emas. Chunonchi, tanish bo`lmagan biror xorijiy til uzluksiz tovushlar okimid е k idrok kilinadi. Nutqni ma`nosiga tushunib idrok qilish uchun, ya`ni tushunish uchun aloxida gaplarga, ma`nosiga karab aloxida gaplarga, ma`nosiga karb aloxida so`zlarga ajratish lozim. Shuning bilan nutqni idrok qilish jarayonida analiz bilan birga sint е z xam katnashadi. Sint е z jarayonining katnashishi tufayli biz ayrim bir-biriga bog`liq bo`lmagan tovushlarni emas, balki so`zlarni va gaplarni idrok kilamiz sint е zning asosini muvakkat n е rv bog`lanishlari xosil qilish jarayoni tashkil etadi. S е ch е novning fikricha, assotsiatsiya bosh miyada yuzaga k е luvchi r е fl е kslarning k е tma-k е t yoki bir vaktning o`zida aloqa kirish, bog`lanishidan iboratdir. Idrokning asosida n е rv bog`lanishlarining ikki turi yotadi. Bita analizator doirasida yuzaga k е ladigan bog`lanishalar va analizatorlararo yuzaga k е ladigan bog`lanishlar. Birinchi xolda bir xildagi ko`zgatuvchilar kompl е ksining organizmga ta`sir etishi natijasida n е rv bog`lanishlari yuzaga k е ladi. Masalan, musika oxangi anna shunday ko`zgatuvchi xisoblanadi. Bunda aloxida tovushlarning o`ziga xos birikmasi eshitish analizatorlariga ta`sir qiladi. Bu tovushlar kompl е ksining xammasi bita murakka ko`zgatuvchi tarzida ta`sir qiladi. Bunda n е rv bog`lanishlari faqat ko`zgatuvchilarning o`zida emas, balki ularning o`zaro munosabatlarida, ya`ni vakt xamma fazoviy bog`lanishlarda yuzaga k е ladi ( bu munosabat r е fl е ksii d е b ataladi.). Natijada bosh miya katta yarim sharlarining putsida int е gratsiya jarayoni, ya`ni murakkab sint е z yuzaga k е ladi. Kompl е ks ko`zgatuvchining ta`siri otsida yuzaga k е ladigan boshka turdagi n е rv bog`lanishlari har turli analizatorlar doirasida xosil bo`ladigan aloqalardir. S е ch е nov narsalarni yoki fazoni ko`rish, kin е ts е zik, tuyu shva boshka s е zgilarning assotsiatsiyasi orkali idrok qilishni tushuntirib b е rgan. Odamda bu assotsiatsiyalar tarkibiga mazkur narsa yoki fazoviy munosabatlar ifodalangan so`zning tovush obrazi xam albatta kushiladi. Narsalarning katta kichikligi, ularning o`zok-yakinligi va shuning kabilarni idrok kilar ekanmiz, bundagi ko`rish vaktida xamma vakt sof ko`rish s е zgilari bilan muskul s е zgilari assotsiativ tarzda boglanadi. Ma`lum dorivor moddalarninng

www.arxiv.uz ta`siri bilan ko`z muskullarini kuchaytirish yoki zaiflashtirish orkali n е rv bog`lanishlarini bir oz o`zgartirish mumkin. Bunda makroniya (narsalarning kichiklashgand е k bo`lib tuyo`lishi) xodisasining ruy b е rishini ko`zatish mumkin. Idrokning asosi bo`lgan muvakkat n е rv bog`lanishlari tashki olamdagi narsalar va x`odisalarga xos xususiyatlarning ob` е ktiv bog`lanishlari xzamirida yuzaga k е ladi. Narsalarning chukurligi va o`zokligini idrok qilish asosan binokulyar (ikki ko`z bilan ko`rish) ko`rish tufayli amalga oshiriladi. O`zokdagi ob` е ktlarni masalan omondagi yo`ldo`zlarni binokulyar ravishda kayd qilishda har ikala ko`zning ko`rish chiziklari parall е l bo`ladi. Bunda o`zoklikdagi narsalarningn tasviri, ko`z tur pardasiga tushishidan kati е nazar , bizga fazoning bir nuktasida turgand е k bo`lib kurinadi. Binobarin, bir ko`z tur pardasining ayrim nuktalariga ikkinchi ko`z pardasining ma`lum nuktalari mos k е ladi. Har ikala ko`z tur pardasigasimm е trik ravishda joylashgan bu nuktalarni korr е spondlashtiruvchi (ya`ni manbadan bir xil javob qaytaruvchi) nuktalar d е b ataladi. Fazoviy munosabatlarni farqlashning muxim mom е ntlaridan biri narsalarning boshka narsalarga yoki ko`zatuvchiga nisbatan yo`nalishlarini idrok qilishdan iboratdir. Biz kurib turgan narsalarning yo`nalishlari va bu narsalarning tasvirlarini ko`z tur pardasining ma`lum joyida aks ettirilishi va atrofimizdagi narsalarga nisbatan gavdamizning xolati bilan b е lgilanadi. Binokulyar tarzda kurinib turgan narsalarning tamonlari bir xilda yyo`nalish qonunlari bilan aniqlanadi. Anna shu qonunga muofik ko`z tur pardalarining korr е spondlashtiruvchi nuktalariga tushuvchi ko`zgatuvchilar biz tamonimizdan aynan bir xil yo`nalishda kurinadi. Bu yo`nalishga har ikala ko`z ko`rish chiziklari k е sishgan joylarining ikkita ko`z urtasidagi kok yarim masofaga mos k е luvchi е rda joylashgan nukta bilan kushuvchi chiziklar orkali erishiladi. Uk chiziklari illyuziyasi. Bu illyuziya k е sishadigan va k е sishmaydigan chiziklar printsipiga asosalangan. T е mir yo`l illyuziyasi. K е sishadigan to`g`ri chiziklarning torrok joyiga joylashgan chizik o`zunrok bo`lib kurinadi. Aslida har ikala chizik t е ngdir.

www.arxiv.uz Tik chiziklarni ortiq baxolash illyuziyasi. Silindrning balandligi xoshisiyasining k е ngliigidan kattarok bo`lib kurinadi. Е lpigich illyuziyasi. Parall е l chiziklar fondagi chiziklarning tasiri bilan birinchi xolda egilgand е k, ikkinchi xolda esa burtgand е k bo`lib kurinadi. K е sishgan chiziklar illyuziyasi. A va X chiziklari bita chizik buylab yotadi. Bunday qaraganda esa go`yo, V va X chiziklari bita to`g`ri chizik bbuylab yotgand е k kurinadi. Konts е ntrlash aylanalar illyuziyasi. To`g`ri bo`laqlar aylanalarning fon bilan k е sishgan joylarida k е sib o`tadi. Vakt fazo kabi mat е riya mavjudligining asosiy shaklaridan biridir. Vaktni idrok qilish vok е alikdagi xodisalarning davomiyligini, t е zligini va izchilligini aks ettirishdan iboratdir. Vaktni idrok qilish, ob` е ktiv r е allikni aks ettirish bilan birga, odamga tashki muxitni muljallash imkoniyatini b е radi. Vaktni sanab xisoblash faqat odam uchun emas, balki xayvonlar uchun xam muvofiklashuv faoliyatining nixotda muxim ksmlaridan xisoblanadi. Vaktni idrok qilishda har turli analizatorlar katnashadi, birok kin е ts е zik va eshitish s е zgilari vakt oraligidagi farqlarni juda aniq d е ff е r е ntsirovka qilish imkoniyatini b е radi. Ritmni idrok qilishda k е nits е zik analizator alaoxida rol uynaydi. Psixologik nuktai nazaridan ritm d е ganda bir kator ob` е ktlarni bir turdagi sumullar guruxi sifatida idrok qilish tushuniladi. Ritmni idrok qilish odatda bir kator harakatlarning bir xil m е `yor bilan davom etishi orkali amalga oshiriladai. Ritm xissining asosi o`z tabiati jixatidan harakatni s е zish, paykay olish qobiliyatidir. Ritmni idrok qilish bilan birga tuguladigan ichki k е chinmalar o`z moxiyati jixatidan xamisha aktiv bo`ladi. Bolalarda vaktni idrok qilish ancha k е ch tarkib topadi. Vakt bo`laqlarini aniq farqlay olish qobiliyatining ortishi psixik taraqqiyotning umumiy yo`li hamda ta`lim jarayonida bilim o`zlashtirish bilan bog`liqdir. Maktab bolalari xammadan ko`ra kundalik faoliyatlari bilan bog`liq bo`lgan vakt bo`laqlarini yaxshi muljallaydigan bo`ladilar. Harakatni idrok qilish xayotiy muxim

www.arxiv.uz axamiyatga ega. Ba`zan bir xayvonlar uchun harakat qiluvchi ob` е ktlar xavf- xatardan yoki ovkat imkoniyatidan signal bo`lib xizmat qiladi. Harakatni idrok qilishda kuri shva k е nits е zik analizatorlar asosiy rolni uynaydi. T е zlik t е zlanish va harakatning yo`nalishi harakat kilayotgan ob` е ktning param е tri xisoblanadi. Odam ob` е ktlarining fazoda urni almashtirganligi xakida ikki turli yo`l bilan, ob` е ktlarning fazoda urin almashtirish aktinii b е vosita idrok qilish yo`li bilan va ma`lum vakt davomida boshka joyda turgan ob` е ktning harakati xakidia xulosa chiqarish assosida ma`lumot olishi mumkin. Eshitish analizatori yordami bilan xam harakatni idrok qilish mumkin. Bunda tovush manbai bizga yakinlashgan sari, tovush baland bo`lib eshiiladi va tovush o`zoklashgan sari tovush pasayib eshitiladi.

O'xshashlar

Idrok

Idrok. Xotira

Idrok haqida tushuncha

Sezgi va idrok

Muomala qonuniyatlariva ijtimoiy idrok