Asosiy ijtimoiy-psixologik ko`rinishlarga tavsif - Psixologiya - Referatlar

Asosiy ijtimoiy-psixologik ko`rinishlarga tavsif

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA: 1. Psixologiyada «jamoa» va «guruh» tushunchasi. 2. Jamoa va guruhlarda shaxslararo munosabat. 3. Ijtimoiy-psixologik ko`rinishlar dinamikasi va statistikasi.

www.arxiv.uz 1. Psixologiyada «jamoa» va «guruh» tushunchasi Psixologiya bilimlar tizimida nisbatan navqiron, lekin juda tez ri-vojlanib borayotgan istiqbolli fandir. Bu fanning rivojlanishiga, awa-lo, ijtimoiy hayot va amaliyotning o`sib borayotgan ehtiyojlari, ya`ni jamiyatda bo`layotgan ijtimoiy hodisalarnmg ijtimoiy-psixologik ji-hatdan o`rganib, tushuntirib berish zarurati turtki bo`lyapti. Ijtimoiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo`lgan insonning o`zini atroflicha o`rganishga bo`lgan talabning ortib borayotganligi sabab bo`lmoqda. Inson murakkab mavjudot, shuning uchun uni bir qancha fanlar o`rganadi. Yuridik psixologiya fani turli guruhlar, jamoalar, har xil uyushgan va uyushmagan kishilar birligida odamlarning o`zaro ijtimoiy munosa-batlarga kirishishi natijasida ular ongida vujudga keladigan ruhiy hodi-salarni, shuningdek shaxslararo munosabatlarning turli shakllari va uning qonuniyatlarini o`rganadigan fandir. Odamlarning faqat individual-psixologik xatti-harakatlarinigina emas, balki ijtimoiy munosabatlar ta`siri ostida namoyon boiadigan xulq-atvorlarini o`rganish va uni bayon etish qadimgi dunyoning bu-yuk olimlari Suqrot, Aflotun, Arastu, Epikur kabilarning asarlarida uchraydi. Chunonchi, Aflotunning «Respublika», Arastuning «Siyo-sat» va «Etika» asarlarida, keyinchalik o`rta asrlarda yashab ijod etgan inutafakkirlar - Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Beruniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar», Jaloliddin Rurniyning «lchingdagi ichingdadir» kabi asarlarida shaxsning ruhiy va etnik (milliy) xususiyatlari, uning turli xil urf- odatlari, an`analari, udum va marosimlarini o`rganish va tushuntirib berishga bo`lgan intilish kuchli bo`lganini ko`ramiz. Hozirgi kunga kelib guruhlar muammosi ustida bir necha fanlar mustaqil izlanishlar olib bormoqda. Biroq psixologiya nuqtai nazari-dan «guruh», «jamoa», va «lider» tushunchalari o`ziga xos ahamiyatga egadir. Uning zamirida guruhlarning ijtimoiy-psixologik kelib chiqi-shi, shakllanish jabhalari, strukturasi, shaxslararo munosabatlari yotadi. Ma`lumki, jarniyatimizda bir qancha tashkilotlar, jamoalar, uyush-malar, guruhlar, partiyalar, turli xil siyosiy harakatlar va bir qancha turli xil ko`rinishdagi

www.arxiv.uz jamoalar mavjud. Shu bilan birga, jinoiy dam ning guruh, tashkilot, uyushma va harakatlari ham mavjud bo`lib, aksariyat hollarda bunday to`dalar sovuq va o`qotar qurollarga ega boiadilar. Mustaqil O`zbekistonimizda ham shunga o`xshash terroristik, di-niy- ekstremistik guruhlar mavjuddir. Bu guruhlar muqaddas islom di-nini niqob qilib olgan holda yoshlarning ma`naviyati, mafkurasi va dunyoqarashini buzmoqda. Prezidentimiz I. A. Karimov ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi OHy Majlisining oltinchi sessiyasida qilgan ma`ruzasida ham jinoyatchilikka, ayniqsa o`smirlar va ayollar-ning jinoyat olamiga kirib kelayotganini ta`kidladi: «Bugungi kunda voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlar umumiy jinoyatlar miqdorining 4 %, ayollar tomonidan sodir etilayotgan ji noyatlar esa qariyb 11 foizini tashkil etadi. Jazoni ijro etish muassasa-larida jazo muddatini o`tayotganlarning umumiy miqdorining 1 % i voyaga yetmaganlar, 2,3 % i esa ayollardirw 1 . Bu ko`rsatkichlar in-sonlarning turli xildagi oqimlar va jinoiy guruhlarga qo`shilib ketishi-dan dalolat beradi. Shaxsni kamol toptiradigan va tarbiyalaydigan jamoa o`zi bilan jamiyat o`rtasidagi bog`lovchi bo`g`indir. Mehnat jamoasi o`zining yuksak ko`rinishlarida kishi shaxsini har tomonlama kamol toptirish uchun shart-sharoit yaratadi. Psixologiyada jamoa muammosini guruh-larni tahlil qilib bo`lgandan so`ng o`rganish mumkin. Guruh muayyan belgiga, sinfiy mansublikka, birgalikda faoliyat ko`rsatishning mumkinligiga aloqador bo`lgan ijtimoiy jamoa hisobla-nadi. Guruhlarning tavsiflanishi ham shunga muvofiq tarzda bo`lib, kichik va katta guruhlarga bo`linadi, o`z navbatida, ular ham shartli ravishda formal (rasmiy) hamda noformal (norasmly) gufllhlurga bo`linadi. Rivojlanish darajasi turlicha boigan, ya`ni rivojlungan va yetarii darajada rivojlanmagan yoki kam rivojlangan gtiruhlarga, uyushmalarga, birlashmalarga, aralash guruhlarga bo`linadi. Katta guruhlar umumiy makon va zamonda hayol kechirayotgan anchagina odamlarni o`z tarkibiga olgan ijtimoiy xususiylikni tashkil qiladigan real guruhlar shaklida boiishi mumkin.

www.arxiv.uz Katta guruhlar ba`zi bir beigilari (sinfiy, jinsiy, milliy, yosh va boshqa belgiiari)ga binoan ajratiladigan va birlashtiriiadigan shartli guruhlar shaklida boiishi ham mumkin. Katta shartli guruhga kiritil-gan kishiiar hech qachon bir- birlari bilan uchrashmagan bo`lsalar ham, lekin bu xildagi guruhga ajratilishi uchun asos boigan belgilariga ko`ra, umumiy ijtimoiy va psixologik ta`rifga ega boiishlari mumkin. Katta guruhlardagi (katta muhit) ijtimoiy-psixologik hodisalar o`r-ganiladi. Bunga milliy urf-odat, xarakter, turli sinf va ijtimoiy qatlam-larga xos psixologik xususiyatlarning vujudga kelish qonuniyatlarini o`rganish, shuningdek ommaviy axborot vositalari (radio, televide-niye, matbuot, internet va boshqalar)ning kishiiar jamoasiga ko`rsata-digan ta`siri va uning mexanizmlari, ijtimoiy qadriyat, kishiiar o`rtasi-da modalaming vujudga keiishi va uning yoyiiishi, turli-tuman mish- mishlarning tarqalishi kabi masalalarni o`rganish kiradi. Kichik guruhlar, odatda, unchalik ko`p boimagan ikki kishidan tortib bir necha o`n kishini birlashtiradi. Kichik guruhlarga: oila, o`quv maskanidagi guruhlar, ishlab chiqarish korxonalaridagi brigada-larni kiritish mumkin. Kichik guruh birlamchi va mikroguruh deb ham yuritiladi. Bu guruhda shaxsiy munosabat va aloqalar bevosita va mustahkam asosga qurilgan boiadi. Kichik guruhning jamiyatda lutgan o`rni haqida gapirganda quyidagilarga e`tibor qaratish lozi`m: 2) 1) inson bolasi o`ziga mansub boigan guruh a`zolari bilan ijti moiy munosabatlarga kirishgandagina, u shaxs boiib voyaga yetadi. Jamiyatdan tashqarida inson shaxs boiib voyaga yetmaydi, jamiyat esa kichik-kichik guruhlardan tashkil topgan yirik ijtimoiy organizm-dir. Shaxsga xos bo`lgan qaysi bir xususiyatni: saxiylik yoki xasislik, rostgo`ylik yoki yolg`onchilik, kamtarinlik yoki takabburlik va shunga o`xshash yuzlab xususiyatlarini olib o`rganadigan boisak, uning bar-chasi ijtimoiy xarakterga ega ekanligini bilamiz; guruh doimo shaxs faoliyatiga u yoki bu darajada ta`sir ko`rsa-tib, uning xuiq-atvorini nazorat qilib turadi. Shaxsning guruhda baja-radigan faoliyati bilan tanholikda o`zi bajaradigan faoliyati o`rtasida tafovut mavjudligi eksperiment asosida o`rganilgan; 3) kichik guruhlarda maqsadlar va faoliyatning umumiyligi mav-jud bo`ladi.

www.arxiv.uz Birgalikda qilinadigan faoliyat guruhiy ongni paydo qi-ladi, ya`ni ma`lum guruhga mansublik unda mavjud bo`lgan tartib-qoidalarga bo`ysunish, burch, mas`uliyat, vazifalarni anglash shaklla-nadi; 4) kichik guruhga ta`sir etib turuvchi liderning (peshqadam) ajra-iib chiqishi, uning tan olinishi guruh faoliyatiga ta`sir ko`rsatadi. Qator amaliy va nazariy maqsadlar kichik guruhga xos bo`lgan qonuniyatlarni chuqurroq bilib olishni taqozo qiladi. Bularga quyida-gilar kiradi: a) jinoyatchilikka qarshi kurashishda va ularning oldini olishda , jamiyatda qonunbuzarlik va jinoyatlarni to ` ldiruvchi ijtimoiy - psixolo - gik omillar o ` rganiladi ; b) psixologik mos kelish masalalarini o`rganish, qiyin, murakkab sharoitlarda ishlash uchun sherik tanlash masalasi; c) guruh tuzilishi, uning strukturasi, miqdorini bilish. Faoliyat xa-rakteriga ko`ra, guruh miqdori har xil bo`lishi mumkin. Guruh a`zolari o`rtasida mavjud bo`lgan o`zaro aloqalar maqsad va xarakteriga ko`ra barcha guruhlarni rasmiy va norasmiy guruhlarga bo`lishimiz mumkin. Rasmiy guruhda guruhning har bir a`zolarini tutgan o`rni, huquq va burchlari, qat`iy normalari, qoidalari asosida belgilab qo`yilgan bo`ladi. Shu normalar asosida shaxslararo munosabatlar vujudga kela-di. Xizmat vazifalarini bajarish xarakteri, mas`uliyat darajasi va guruh faoliyatiga qo`shgan hissasiga qarab guruhlarning har bir a`zosi o`z mavqeiga ega bo`ladi. Norasmiy guruhda aniq maqsadlar belgilanmagan kishilar o`rtasi-dagi munosabatlar esa hissiy-psixologik tuyg`ular orqali qo`shilgan bo`ladi. Norasmiy guruhdagi munosabatlar ma`lum bir tuzilishga, nor-malarga ega boiishi ham mumkin. Agar norasmiy guruh rasmiy guruh ichida bo`lsa, u jamoadagi guruh deyiladi. Bunday guruh a`zolarining aksariyati bir-birlarini yaxshi bilgan kishilar bo`ladi. Hozirgi kunda respublikamizda turli xil jinoiy norasmiy guruhlar mavjuddir. Ularning maqsad va vazifalarini guruh lideri belgilaydi. Turli ekstremistik-terroristik, uyushgan jinoiy guruhlar hamda diniy- ekstremistik guruhlar bularga misol bo`la oladi.`Ularning asl maqsadi har xil terroristik harakatlar, omma orasida mish-mishlar tarqatish,

www.arxiv.uz ommani turli diniy-ekstremistik g`oyalar bilan zaharlash, davlat to`ntarishini uyushtirib, hokimiyatni qoiga olish, dinlararo va millat- lararo adovat va nafratni qo`zg`atishdir. Bu norasmiy guruhlar asosan kichik guruhlarni tashkil etadi. Birgalikda qilinayotgan faoliyatning mazmuni, maqsadi, vazifa-lari, prinsip va ahamiyatiga ko`ra guruhlar turlicha bo`ladi. Kichik : guruhlarning bir necha turlari mavjud. Referent guruh. O`z norma va tushunchalari bilan shaxsning ijti-moiy munosabatlarga kirishishda, xulq-atvorlarini boshqarishda va namoyon bo`lishida yetakchi ta`sir etuvchi guruh referent guruh deb ataladi. Bu atamani birinchi marta 1942 yil amerikalik psixolog X. Xaymen muomalaga kintgan. Shaxs yuqori baholaydigan guruh dagi norma va munosabatlar, ularning yurish-turishi, xulq- atvorii uning ichki mezoni bo`lib qoladi. Shaxs nafaqat o`z xulq-atvorini, balki boshqalarning xulq-atvorini ham shu andaza orqali baholaydi. Har bir guruhda kishilar o`rtasidagi munosabatlar 2 xil ko`rinishda kechadi: a) bevosita, ya`ni bir-birini yoqtirish yoki yoqtirmaslik asosida; b) bavositalik asosida, bunda guruhdagi shaxslararo munosabatlar guruh faoliyati maqsadidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Amerikalik sotsiologlar referent guruhlarning bir necha turlarini farqlaydilar. Normativ guruhlar. Shaxs bu guruhdagilarni ma`qullaydi, ularga amal qilishga hamisha tayyor bo`ladi. Bunday guruhlarga, birinchi navbatda, oilani, diniy yoki milliy uyushmalarni, kasbiy guruhlarni ki-ritish mumkin. Masalan, o`zbek xalqi uchun dasturxon atrofiga o`tir-gan zahoti yuziga fotiha tortish, mezbonlarning mehmonlarga «xush kelibsizlar» deyishlari norma hisoblanadi va har bir oilada shunday harakatlarga nisbatan ijobiy ustanovka shakllanadi. Qiyoslash guruhlari. Shaxs bu guruhga kirishga, uning ma`qulla-shiga muhtoj boimaydi, lekin o`z harakatlarini j`o`lga solishda unga asoslanadi. Negativ guruhlar. Shaxs ularning xatti-harakatlaridan ataylab voz kechadi. Chunki bunday guruhlar uning shaxsiy qarashlaridan mutlaqo farq qiladi. Diffuz guruh stixiyali, tasodifan to`plangan va shaxslararo muno- ? sabatlar

www.arxiv.uz bevositalik asosida qurilgan kishilar birligidir. Bu guruhlar miqdori bir necha kishidan minglab kishini tashkil qilishi mumkin, masalan, avtobus bekatida to`planib turgan odamlar diffuz guruhiga kiradi. Diffuz guruh ma`lum vaqt saqlanib tursa, guruh iy tabaqalanish boshlanadi, ya`ni lider ajralib chiqadi. Guruh ma`lum ijtimoiy faoliyat maqsadlari asosida to`plangan, muloqot ehtiyojlari qondiriladigan insonlar uyushmasidir. Demak, gu ruh uchun ikkita asosiy mezon mavjud: biror-bir faoliyatning bo`lishi hamda u yerda odamlarning o`zaro muloqoti uchun imkoniyatning mavjudligi. Guruhlarning turlari. Kundalik hayotda shaxs muloqotda bo`ladi-gan, vaqtini birgalikda o`tkazadigan kishilar guruhi ham turli xil bo`-ladi. Masalan, agar odamlar ko`chada tasodifiy hodisaning tomoshabi-ni bo`lib turishgan bo`lsa, ularni psixologiya tilida guruh emas, olo-mon deb atashadi. Haqiqiy guruh uchun o`sha odamlarning barchasiga aloqador umumiy faoliyat va hamkorlik qilish, bir- birlariga ta`sir ko`r-satish imkoniyati bo`lishi kerak. Amerikalik psixolog C. Kuli hamkorlikning darajasiga ko`ra, gu-ruhlarni birlamchi va ikkkilamchi turlarga bo`lib o`rganishni taklif etadi. Birlamchi guruhda shaxslararo o`zaro ta`sir yuzma-yuz, bevosi-ta ro`y beradi. Masalan, oila davrasida, sinfda hisobchilar xonasida o`tirganlar birinchi guruhga misoldir. Ikkinchi guruhdagi odamlarning har doim ham bevosita muloqot da bo`lish imkoniyatlari bo`lmaydi. Ular o`rtasidagi munosabat va o`zaro ta`sir bilvosita bo`ladi. Jamoa - maqsadlari jamiyat maqsadiga mos keladigan umumiy faoliyat bilan birlashgan odamlar guruhi. Jamoa o`spirin va yoshlar-ning shaxsini shakllantirish uchun eng qulay shart-sharoitlar yaratila-digan birlik hisoblanadi. Oila jamoasi, maktabdagi o`quv-tarbiya jamoasi, korxona jamoasi, nihoyat kechagi maktab o`quvchilari o`rta ma`lumot olganidan keyin borib qo`shiladigan mehnat jamoalari shun-day bir ijtimoiy muhit hisoblanadiki, unda shaxsning voyaga yetishi va har tomonlama rivojlanishi yuz beradi. 2. Jamoa va guruhlarda shaxslararo munosabat Guruhga kiruvchi odamlar bir-birlariga va guruhning faoliyatiga nisbatan bir xil

www.arxiv.uz nuqtai nazarda bo`lmaydilar. Guruhning har bir a`zosi o`zining ishchanligi va shaxsiy fazilatlariga, o`z maqomiga, ya`ni lining guruhda tutgan o`rni haqida dalolat beradigan, mustahkamlab qo`yilgan huquq va burchlariga, uning xizmatlari va fazilatlarini guruhning tan olishi yoki olmasligini aks ettiradigan nufuziga binoan Ciiruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimida muayyan mavqeiga ega noiadi. Psixologiyada guruh ichidagi tabaqalanishning ikkita asosiy tizimi sotsiometrik va referentometrik afzal ko`rish va tanlashlar alohida ajralib turadi. Amerikalik psixolog J. Moreno guruhlarda shaxslararo afzal ko`-rishni aniqlash usulini va emotsional afzal ko`rishni qayd qilish texni-kasini taklif etadi. Buni u sotsiometriya deb atadi. Sotsiometriya yor-ilamida shaxslararo birgalikdagi harakat jarayonida guruh a`zolarida namoyon bo`ladigan afzal ko`rishlarning, befarqlik yoki xush ko`r-maslikning miqdoriy me`yorini aniqlash mumkin. Sotsiometriya gu-ruh a`zolarining bir-birini xush ko`rishi yoki xush ko`rmasligini aniq-lashda keng qoilaniladi. Guruh a`zolarining o`zlari bunday munosa-batlarni anglab ola olmasliklari va ularning mavjudligi yoki mavjud emasligi haqida o`zlariga hisob bermasliklari mumkin. Sotsiometrik usulning negizida «Sen kim bilan birga bo`lishni xohIaysan» degan to`g`ridan-to`g`ri savol turadi. U kishilar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning xohlagan jabhasiga tatbiqan qo`yilishi mum kin. Qoida tariqasida, tanlashning ikki yo`nalishi - birgalikda mehnat q i l i s h sohasidagi va vaqtichog`lik qilish sohasidagi yo`nalishlari tav-siya qilinadi. Bu o`rinda tanlashning maqbulligi darajasiga (benihoya istak bor-1igi, bajonidilligi, befarqligi, unchalik istamayotganligi, sira ham istak yo`qligi) aniqlik kiritilishi va tanlash uchun tavsiya qilinadigan shaxs-lar soni cheklangan bo`lishi ham mumkin. Tanlashlarni tanlash rnat-ritsasiga tushirish chog`ida yanada tahlil etish o`zaro xush ko`rish va Mish ko`rmasliklarning murakkab tarzda chatishib ketganligini va qa-lama-qarshi tomonlar o`rtasidagi oraliq-bo`g`inlaming butun iyerar-xiyasini ko`rsatib beradi. Shunday savol tug`iladi: guruhdagi o`zaro munosabatlarning sotsiometriya

www.arxiv.uz metodi uchun yashirin bo`lib qoladigan, lekin bu mu nosabatlarning faqat tashqi jihatini oddiy kuzatuvga qaraganda ancha tez va aniqroq ko`rsatib bera oladigan • haqiqiy ichki rivojlanishni qanday aniqlash mumkin? Guruh ichidagi o`zaro birgalikdagi harakat-ning tashqi manzarasi guruh a`zolari o`rtasidagi teran munosabatlar ning oqibati sifatida qaralishi mumkin, lekin sotsiometriya afzal ko`- rish va yakkalanib qolishning sabablarini aniqlamaydi. Har qanday guruh tuzilishiga ko`ra guruh a`zolari nufuzi va ma-qomining o`ziga xos darajasini aks ettiradi. lining yuqori qismidan re-ferentometrik va sotsiometrik tarzda tanlanadigan shaxslar o`rin oladi, eng orqada esa noreferent va sotsiometrik jihatdan surib chiqarilgan individlar turadi. Mazkur iyerarxiya zinapoyasining eng yuqori bosqi-chida guruhning peshqadami (lideri) joylashadi. Peshqadam guruhning qolgan barcha a`zolari uchun o`zlarining manfaatlariga daxldor bo`lgan hamda butun guruh faoliyatining yo`nalishini va xususiyatini belgilab beradigan eng mas`uliyatli yechimlarni qabul qilishga haqli deb hisoblangan shaxsdir. Shunday qilib, peshqadam guruhning eng muhim muammolariga nisbatan eng ko`proq darajadagi referentlik egasi bo`lgan shaxsdir. Peshqadam sotsiometrik «yulduz» bo`lishi ham, aksincha, tevarak-atrofdagilar- ning shaxsiy xayrixohligiga sazovor bo`lmasligi ham mumkin. Peshqadam rasman guruhning rahbari bo`lishi ham, aksincha bo` lishi ham mumkin. Peshqadam bilan rahbarlikning yagona bitta shaxs-ga to`g`ri kelishi maqbul hodisa hisoblanadi. Bordi-yu, agar bunday muvofiqlik bo`lmasa, u holda guruh faoliyatining samaradorligi rasmiy rahbar (masalan, sinfboshi) bilan norasmiy peshqadam yoki peshqadamlar o`rtasidagi munosabatlar qay tarzda yuz berishiga bogiiq bo`Iadi. Jamoada peshqadam o`z o`rtoqlari qarshisida tahlil qilish va eri-shish uchun namunaga aylanib qolayotgan shaxsiy fazilatlar sphibi sifatida namoyon bo`Iadi. Bunday peshqadamning shaxsiga mansub fazilatlar mazkur yoshdagi guruhda qabul qilingan va tan olinadigan qadriyatlarga mos keladi. Tajriba yo`li bilan shu narsa aniqlanganki, yuqori sinf o`quvchi-lari o`z tengdoshlariga faqat shu yoshda alohida qimmatga ega deb tan olinadigan

www.arxiv.uz fazilatlardan emas, balki ularning o`zlarida sust rivojlangan yoki umuman mavjud bo`lmagan fazilatlardan kelib chiqqan holda ham baho beradilar. Bu xildagi fazilatlarga ega bo`lgan o`rtoqlarning ta`siri ancha kuchli bo`Iadi va ular obro`- e`tibor qozonish uchun, jamoasida peshqadamlikka erishish uchun ko`pgina asosga egadir. Masalan: «Biz u bilan birga qayin shirasini yig`ish uchun o`r-monga borib turardik. O `shanda oyog `im shunchalik lat yegan ediki, yiirolmasdan qolgandim. U hech o`ylab o`tirmasdan, meni yelkasiga ko`tarib, o`rmondan olib chiqqan edi. Holdan toyib qolsa ham, ba-ribir meni eltib qo`ygandi... Sinfimizda kecha o`tkazgan edik. Ilammasi juda yaxshi o`tayotgandi. Lekin bolalar tarqala boshlagan vdiki, mast-alast kishilar bir qizga tegajoqlik qila boshladi. Kim hirinchi bo `lib qizni himoya qilishga o `tdi, deng? Solovyov». «...Men Valyaga o`xshagan bo`lishni xohlayman. Menga uning ochiqligi, hayotdagi sobitqadamligi yetishmaydi. Lekin u yonimda ho`lsa, yuz berayotgan voqea-hodisalarni hamisha oqilona bahola-shimgayordam beradi`» (o`quvchilar yozgan insholardan). Jamoani aynan bir xil qilish xatti-harakatlarga undovchi mayllar-ning alohida bir xususiyatiki, bunda subyekt ma`naviy prinsiplarga i.iyangan holda jamoaning boshqa barcha a`zolariga, o`ziga qanday bo`lsa, shunday tarzda, o`ziga ham o`z jamoasidagi boshqa barcha kishilarga bo`lganidek munosabatda bo`Iadi. Jamoadagi bir xillilik lharoitida «men» va «ular» degan ziddiyat «biz» degan tushuncha orqali barham topadi. Jamoani aynan bir xil qilish altrustik tarzdagi yoppasiga yaxshilik qilishdan ham va tevarak atrofdagilarga nisbatan xudbinlarcha istc`molchilik munosabatidan ham bab-baravar voz kechishni taqozo etadi. Insonparvarlik, o`rtog`iga nisbatan talabchanlik ko`rsatish bilan birga, uning to`g`risida g`amxo`rlik qilish jamoatchilikka asoslangan 0`zaro munosabatlar mezonidir. Shaxsning har tomonlama va uyg`un tarzda voyaga yetishi uchun qulaylik tug`diradigan psixologik muhit ma shunday paydo bo`Iadi. 3. Ijtimoiy-psixologik ko`riaishlar dinamikasi va statistikasi

www.arxiv.uz Jamoaning bir xil boiib qolishi va qadriyatlarga moijallangan birlikni aniqlashdan tashqari, birgalikdagi faoliyat natijaiari uchun mas`uliyat yuklanishining aynan bir xilJigi hodisasi mavjudligi yoki mavjud emasligiga qarab ham jamoadagi alohida guruhlarning birla-shuvi haqida fikr yuritish mumkin. Mas`uliyatni yuklash xususiyatlari birgalikdagi faoliyat jarayonida yutuq yoki muvaffaqiyatsizlik uchun ma`qullash yoki jazolash shaklidagi har xil ijtimoiy sanksiyalar shaxs-ning o`ziga yoki guruhdagi boshqa shaxslarga nisbatan qo`llashning to`g`riligmi tan olishda namoyon bo`ladi. Mas`uliyat yuklash hodisasi G`arb ijtimoiy psixologiyasida kishi-ga muvaffaqiyatsizlik uchun mas`uliyat yuklanishi va yutuqqa erish-gani uchun hurmat-ehtiromga sazovor bo`lishi mumkin bo`lgan bosh qa bir individning kimligiga va faoliyatning qanday vaziyatda sodir boiishiga - uning kooperativ yoki raqobat asosidami ekanligiga bog`Siq tarzda namoyon bo`ladigan yoki namoyon bo`lmaydigan indi-vidual-psixologik xususiyati sifatida o`rganiladi. Jamoada mas`uliyatning yuklanishi, asosan, obyektiv xususiyatga ega bo`ladi, har bir kishining shaxsiy xususiyati esa birgalikdagi faoliyatning pirovard muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligiga bog`-liq bo`lmagan holda, amalda to`g`ri bahoianadi. Yaxshi rivojlanmagan guruhda aksincha manzara kuzatiladi. Unda sinovchi birgalikdagi fao-liyatda muvaffaqiyatga erishilgan hoida, ko`pincha, o`zinirsg xizmat-larini ta`kidlaydilar, muvaffaqiyatsizlik yuz bergan holda esa, aksin cha, aybni boshqa barcha kishilarga yoki hech bo`lmasa «obyektiv sharoitlarga» yuklashga urinadilar. Sunday guruhda mas`uliyatni yuklash hodisalari, asosan, bahola-nish subyektining individual-psixologik xususiyatlari bilan belgilana-di, deb faraz qilish mumkin, bu esa aynan G`arbdagi ijtimoiy psixo-iogiar tajriba bilan aniqlagan va umuman kichik guruhlar ta`rifiga taalluqli deb noto`g`ri xulosa qilingan o`sha qonuniyatlar va bog`la-nishlar namoyon bo`ladigan sohadir. Real tarzda bajarilgan va ijtimoiy jihatdan baholanadigan faoliyat jarayonida erishiladigan yutuqlar va muvaffaqiyatsiziiklar uchun mas`uliyatning qayd etilishidagi har xillik guruhda mojarolar kelib Dhiqishiga sabab bo`ladi. Hamma

www.arxiv.uz joyda ham birgalikdagi faoliyat ish-lirokchilari o`zlarining umumiy ishga qo`shgan hissalarini obyektiv lavishda baholashga qodir boimaganliklari sababli, ulaming baholari hech shubhasiz subyektiv ruhda bo`ladi. Jamoaning subyektivizm hollariga to`sqinlik qiluvchi ma`naviy kuchlari jamoa a`zolarining uning barcha a`zolari qabul qilgan axloqiy tpidalar asosida bir-biri bilan sig`ishuvi uchun soqit qilmaslik, «o`z iiybingni birovga to`nkamaslik», erishilgan yutuqni o`zingniki qilib olmaslik, umumiy muvaffaqiyatlarga erishilganda, boshqalarning b`rni va ahamiyatini kamsitmaslik, «obyektiv holatlarga» ishora qil maslik va boshqalar ana shunday qoidalar jumlasiga kiradi. Oila ham bir jamoa bo`lib, qadriyatlarga mo`ljallangan birlikning mavjudligi oila tarbiyasining eng muhim prinsipi, oilaning jamoa tari-qasidagi jiddiy xususiyati hisoblanadi. Birgalikdagi faoliyatda erishil gan yutuq va muvaffaqiyatsizlik munosabatlar va shu jumladan, oila-dagi munosabatlarning alohida ajralib turadigan xususiyatlaridan biri-dir. Mas`uliyatning aynan o`ziga o`xshash belgilari faqat oiladagi qu-l.iy psixologik muhitning belgisi bo`lib qolmasdan, balki oilaviy (amoa a`zolari sig`ishuvchanligining sharti hamdir. Agar odamlar bir-r.ilikdagi faoliyatga har bir kishining qo`shgan hissasini haqqoniy baholashga layoqatli bo`lmasa, bu albatta mojaro chiqishiga olib kela-di, oila jipsligining negizlarini bo`shashtirib yuboradi. Aytilgan gaplar Oilaning har qanday a`zosiga bab-baravar taalluqlidir. Oilada jamoaning aynan bir xil boiib qolishi bolaga hadeb rahm-ilillik qilaverishdan va unga hamma narsani ravo ko`raverishdan ham, bolaga nisbatan xudbinlarcha, g`arazgo`ylik bilan munosabatda bo`-lishdan ham bab-baravariga voz kechishni taqozo etadi. Bunda bolalar lo`g`risida va ularning rohat-farog`ati haqida amaliy g`amxo`rlik ham-da shu bilan birga, ota-onalar mabodo ularning o`rnida boiganlarida n`/lariga nisbatan qanday talab qo`yishsa, xuddi ana shunday talablar i|o`yilishi ko`zdatutiladi. Psixologiya fanida «guruh», «jamoa» tushunchalari dolzarb iimammo sifatida qaraladi. Guruhning tuzilishi, shakllanishi, uning maqsad va vazifalari bevosita milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an`analar itsosida shakllanadi. Har bir guruh, u xoh

www.arxiv.uz katta yoki kichik guruh bo`lsin, o`z mavqeiga, an`anasiga, ichki va tashqi tartib- qoidalariga f^ndir. Norasmiy guruhlarning maqsad va vazifalari, tuzilishi, liderning guruh a`zolari bilan bo`lgan shaxslararo munosabatini psixologik iihatdan o`rganish va tahlil qilish muhim vazifa hisoblanadi.

O'xshashlar

Katta ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy-psixologik tavsifnomasi

Ijtimoiylashishning ijtimoiy-psixologik aspektlari

Shaxsning ijtimoiy - psixologik xarakteristikasi

Odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va muomalaning ijtimoiy - psixologik qonuniyatlari

Kommunikativ va ijtimoiy-perseptiv psixologik maslahat bo'yicha amaliy tavsiyalar