Amaliy munosabatlarda o'zini boshqarish muammolari bo'yicha amaliy tavsiyalar - Psixologiya - Referatlar

Amaliy munosabatlarda o'zini boshqarish muammolari bo'yicha amaliy tavsiyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

163.5 KB

Ko'chirib olish

Amaliy munosabatlarda o'zini boshqarish muammolari bo'yicha amaliy tavsiyalar Reja: 1. Hayotda hayajonlarini boshqarishdagi muvaffaqiyatsizliklar 2. Talab va ehtiyojlari rivojlanishidagi muvaflaqiyatsizliklar 3. Emotsiya va sezgilari o'zgarishida muvafTaqiyatsizlik 4. Temperamenti va xarakteri kamchiliklarini tuzatishdagi muvaf faqiyatsizliklar 5. Kamchiliklarini yo'qotishdagi muvaftaqiyatsizliklar 6. Kasbiy, ish joyi va sharoitlarini tanlashdagi muvaffaqiyatsizliklar 7. O'zining ish qobiliyatini ta'minlab va saqlab turishdagi muvaffa- 8. qiyatsizliklar 9. Boshqa odamlar bilan raqobatda muvaffaqiyatsizliklar

Hayotda hayajonlarini boshqarishdagi muvaffaqiyatsizliklar Emotsional o'zini boshqarishdagi kamchiliklar bilan bog'liq hayotiy muvaffaqiyatsizliklar turli sabablar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Lekin ulardan ko'pchiligi odamning ichki, psixologik xususiyatlariga yoki unda atrofdagi odamlar bilan yuzaga keladigan o'zaro munosabatlar bilan bog'liq bo'ladi. Agarda muammolar odamning psixologiyasi bilan bog'liq bo'lsa, ular ichki yoki subyektiv deb ataladi, agarda muammo odamga bog'liq bo'lmagan vaziyatlarga taalluqli bo'lsa, ular tashqi yoki obyektiv deb ataladi. Emotsional o'zini boshqarishda muvaffaqiyatsizliklar ichki sabablariga quyidagilar kiritilishi mumkin: 1) odamning bir-biri bilan raqobatlashuvchi qarshiligini yenga olishga qodir bo'lmagan turlicha, teng kuchli motivlari o'rtasidagi kurash; 2)odamning irodasi bo'shligi; 3)odamning xulqida noaniqlik va tartibsizlik yuzaga keltiradigan, bir-biriga mos kelmaydigan xarakteri xususiyatlari mavjudligi; 4)odamning o'zi boshqara olmaydigan kuchli emotsional qo'zg'aluvchanligi; 5) odamning o'ziga ishonchsizligi; 6)qaror qabul qilishda va amalga oshirishda sustkashligi; Tashqi xususiyatdagi mumkin bo'lgan sabablarga quyidagilar kiradi: 1)odamning yuzaga kelayotgan vaziyatga juda ham kuchli bog'liqligi; 2) odamning atrofdagilarga haddan tashqari shaxsiy va amaliy bog'liqligi; 3)odam tushib qolgan vaziyatning noaniqligi va obyektiv sabablarga ko'ra unda oqilona qaror qabul qilish yoki amalga oshirish qiyin bo'lishi; 4) atrofdagi odamlar bilan insonning murakkab qarama-qarshi munosabatlari. Bu sabablarning har birini ко 'rib chiqamiz: Teng ahamiyatli va teng kuchli motivlar orasidagi kurash deganda, odamning xulqi motivatsiyasida ikki yoki undan ko'p motivlar, ikki yoki undan ko'p bir-biri bilan mos kelishi qiyin bo'lgan ehtiyojlar, shu bilan birga ulardan har biri dolzarb va ancha kuchli bo'lgan ehtiyojlari bir-biri bilan raqobat qilgan holatlari tushuniladi. Natijada odam ulardan birortasini afzal deb tanlay olmaydi va shu bilan birga ularning biridan to'la voz

ham kecha olmaydi. Agarda haqiqatda amal qilayotgan motivlaridan faqat birini tanlasa, unda birmuncha vaqt o'tgach ushbu motivi qisman qoniqtirilganda, darhol boshqa qoniqtirilmagan motivi dolzarb bo'Iib qoladi. Natijada odam doimiy nima qilishi va nimani afzal bilishi kerak, degan tanlov oldida turadi. U bir-biri bilan mos kelmaydigan xulqi motivlari nizolari bilan bog'liq o'z hayajonlarini nazorat qila olmaydi. Ushbu nizoli vaziyatdan chiqishning yo'li quyidagicha bo'Iadi. Odam qandaydir yo'l bilan sun'iy ravishda ba'zi ehtiyojlar (motivlar, qiziqishlari, manfaatlari) qimmatini o'zi uchun oshirishi va bir vaqtning o'zida boshqalari ahamiyatini pasaytirishi kerak bo'Iadi. Yuzaga kelgan vaziyatdan chiqishning mumkin bo'lgan yana bir yo'li bir ehtiyojlarini qoniqtirish mumkinligi ancha yuqori va boshqa ehtiyojlarini qoniqtirishi imkoniyati kam bo'lgan sharoitlar yaratishdan iborat bo'Iadi. Mana shu vaziyatda o'zini tutish uchinchi usuli teng kuchli ehtiyojlarini (motivlari, manfaatlarini) qoniqtirish ma'lum ketma-ketligi to'g'risidagi anglab yetilgan qarorini qabul qilish va irodasi kuchi bilan amalga oshirishdan iborat b o ' I a d i . Mana shu barcha holatlarda motivatsion istaklari bir- biri bilan raqobatlashmasligi uchun ularni iloji boricha kamaytirish kerak. Shunda odam uchun o'z xulqini nazorat qilish ancha oson bo'Iadi va har qanday vaqtda u bir motivatsion yo'nalishni amalga oshirish vazifasiga qaratilgan bo'Iadi. Odamning irodasi bo'shligi o'zini samarali emotsional boshqarishda yo'qotilishi qiyin bo'lgan to'siq hisoblanadi. Biroq motivlar kurashi ba'zida insonning irodasi bo'shligi deb qabul qilinib, xatoga yo'l qo'yiladi. Irodasi kuchsizligiga ko'pincha odamning qaror qabul qilishni yoki qabul qilingan qarorni bajarishni bilmasligi sabab bo'Iadi. Shuning uchun, mijoz psixologik maslahatga irodasi bo'shligiga shikoyat qilib murojaat etsa, shunda uning o'z muammosini shaxsiy tushuntirishiga darhol ishonish kerak emas. Awal uning muammosi motivlar kurashi yoki qaror qabul qilish hamda bajarishni bilmasligidan iborat emasligiga ishonch hosil qilish kerak. Hozirgi kungacha odam irodasi hayotiy muammolarini hal qilinadigan yoki belgilangan maqsadga borish yo'lida yuzaga keladigan to'siqlar yengiladigan qandaydir jismoniy kuch to'g'risidagi tasawur bilan bog'lab xatoga yo'l qo'yiladi. Aslida esa bu har doim ham shunday emas. Inson irodasining faqat ba'zi, eng oddiy

ko'rinishlari jismoniy kuch. aniqrog'i uning yetishmasligi bilan bog'liq bo'Iadi. Uning ancha murakkab ko'rinishlari intellekti va aqli bilan bog'liq bo'Iadi. Odamda bir-biri bilan raqobatlashadigan xarakter xususiyatlari mavjud. Misol uchun bir odamning psixologiyasida ba'zan ham mehribonlik, ham g'azab, ekstroversiya va introversiya birgalikda bo'lishi mumkin. Shaxsning mana shunday turlicha xususiyatlari oqibatida kelib chiqadigan o'zaro raqobatlashuvchi qo'zg'alishlardan har biri unga qarama-qarshi tendensiya qarshi ta'siri bilan kuchsizlantiriladi, shuning uchun bunday sharoitlarda odamning xulqini o'zi boshqarishi samaraliligi juda qiyin bo'Iadi. Ushbu holatni odamning xarakteri qarama-qarshi xususiyatlarini aniqlash va baholashga imkon beruvchi shaxsiy, xarakterlar, psixologik testlar yordamida tashxis qilish mumkin. Mijozda shunday xarakter xususiyatlari mavjudligi va ancha rivojlanganligi aniqlansa, unda shu psixolog-maslahatchi haqiqatda muhokama etilayotgan muammoga duch kelganligini bildiradi. Muhokama etilayotgan muammoni motivlar qarama-qarshiligida qo'llaniladigan metod bilan ham, xususan hayajonli vaziyatda yuzaga keladigan impulslari ta'siri ostida emas, odamda oqilona yo'l tutish odatini ishlab chiqarish hisobiga ham hal etishga urinib ko'rish mumkin. Albatta, bu holatda ham muammo darhol va to'la hal etilmasligi mumkin, chunki odam oqilona qaror qabul qilishdan awal u baribir qandaydir vaqt ikkilanadi va tashvishlanadi, demak o'zini yaxshi boshqara olmaydi. Biroq bu ma'lum qarorga kelishi va uni bajarishga kirishishi bilan o'z xulqini nazorat qilishi darhol kuchayib boradi. Talab va ehtiyojlari rivojlanishidagi muvaflaqiyatsizliklar Mijoz uning o'zida yoki unga yaqin odamlarda qandaydir talab va ehtiyojlari bo'sh rivojlangan! igidan shikoyat qilsa, psixolog-maslahatchi mijoz motivatsiyasi aniq diagnozini qo'yishi, keyin esa uning muammolarini amaliy hal etish bo'yicha tavsiyalarni taklif etishi kerak. Misol uchun ota-onalar bolaning yoshi katta bo'lsa ham masalan, katta sinf o'quvchisi hech birjiddiy narsaga qiziqmasligidan shikoyat qiladilar. Katta yoshdagi odam psixologik maslahatchiga uning o'zi yoki unga yaqin odamlardan birortasi hayotga, ilgari qiziqib shug'ullangan ishiga qiziqishini

yo'qotganligidan shikoyat qilib murojaat etishi mumkin. Mana shu va shunga o'xshash holatlarda faqat mijozning so'zlaridan kelib chiqib vaziyatni baholash kerak emas, balki aniq va mustaqil tashxis qo'yish talab etiladi. Aniq tashxis qo'yishdan keyin aslida muammo awal mijoz tushunganidek bo'Iib chiqmaydi. Aytaylik, psixologik maslahatga murojaat etgan ota-onalarda ularning bolalarida bir alohida qiziqishlari yo'q, degan tasawur yuzaga kelishi mumkin bo'ladi, aslida esa bunday qiziqishlari bo'ladi, faqat ota-onalar ularni bilmaydilar. Ko'pincha ota- onalar bolaning qiziqishlariga e'tibor bermaydilar va bola boshqa bir ish bilan shug'ullanishga majbur etadigan ota-onalaridan o'z qiziqishlarini yashiradi. Muhokama etilayotgan mavzuda psixologik maslahat o'tkazishda quyidagi holatlarni ham ko'zda tutish kerak. Yangi qiziqishlari har qanday odamda ham hech qachon atrofdagilaming ta'sir ko'rsatishlari bilan paydo bo'lmaydi. Odam ularning muhimligini va o'zi uchun ahamiyatini tushunib yetgandagina qiziqish paydo bo'ladi. Bundan tashqari yangi qiziqishlar o'z-o'zidan bo'sh joyda emas, balki har doim mavjud bo'lganlari asosida paydo bo'ladi va faqat shundan keyin awalgi qiziqishlaridan alohida, mustaqil bo'ladi. Shuning uchun har gal odamda biror-bir qiziqishlari paydo bo'lishi va mustahkamlanib borishi uchun unda mavjud qiziqish va ehtiyojlarini bilib olishimiz zarur. Shundan keyin shakllantirilayotgan qiziqishni ularga bog'lash mumkin bo'ladi. Insonda yangi talab va ehtiyojlarning shakllantirilishi hamda rivojlantirish masalasi bo'yicha maslahatlarni bosqichma-bosqich, quyidagi harakatlar rejasiga amal qilib o'tkazish tavsiya etiladi: 1-bosqich. Mijozda qaysi mavjud muhim talab va ehtiyojlari bo'sh rivojlanganligini hamda o'zida yoki uning uchun yaqin odamlarda ularni rivojlantirish to'g'risida tashvishlanishini aniqlash. 2-bosqich. Mijozda mavjud talab va ehtiyojlarini aniqlab olish. Ulardan qaysi biri mijoz uchun eng muhim hisoblanishini va qaysilari yordamida yangi talab va ehtiyojlarini amaliy shakllantirish mumkinligini belgilab olish.

3-bosqich. Kerakli talab va ehtiyojlarini shakllantirish bilan bog'liq bo'lgan uning uchun yangi faoliyat turlari bilan shug'ullanishga kirishishga mijozni chorlash. 4-bosqich. Yangi talab va ehtiyojlarini ahamiyatli rag'batlantirish bilan mustahkamlash. Odamda yangi talab va ehtiyojlarni rivojlantirish ustida ish lash har bir ko'rsatilgan bosqich zarurligini asoslab beramiz va mazmunini tushuntiramiz. Birinchi bosqich mijozning xulqi haqiqiy motivatsiyasini tashxis qilishni, xususan, quyidagi savollarga aniq javoblar olishni o'z ichiga oladi: Qaysi talab va ehtiyojlarning yo'qligi yoki yetarlicha emasligi mijozni nima uchun ko'proq tashvishlantiradi? Mijozda qaysi talab va ehtiyojlar yetarlicha rivojlangan hisoblanadi? Mijozni tashvishlantirayotgan yangi talab va ehtiyojlar paydo bo'lsa, uning hayotida qanday o'zgarish yuz berishi kerak? Mijoz unda haddan tashqari rivojlangan talab va ehtiyojlaridan xoli bo'lishga erishsa, nima sodir bo'ladi? Ishning mazmun mohiyatini aniqlovchi va uni hal etish amaliy yo'llarini belgilovchi mana shu psixodiagnostik bosqich yakunlangandan keyin maslahatchi ma'lum savollarga mijozning javoblarini tahlil qiladi hamda qaysi talab va ehtiyojlariga haqiqatan ham ta'sir ko'rsatish kerakligi, qaysilariga ega bo'lish hamda qaysilarini yo'qotish kerakligi to'g'risida xulosaga keladi. Agarda mijoz maslahatchining xulosalarini to'g'ri deb tan olmasa, unda maslahatchi bu bosqichdagi ishlarni mijoz maslahatchi haq deb tan olmagunicha davom ettiradi. Aks holda mijoz psixolog- maslahatchi keyingi bosqichida ishni davom ettirishga psixologik tayyor bo'lmaydi. Psixologik maslahatning ikkinchi bosqichida mijozning yangi qiziqish va ehtiyojlarini shakllantirish hamda rivojlantirishga kirishishda unga tayanish mumkin bo'lgan psixologik yetarlicha mustahkam asosni topish muhim. Mijozni faoliyatning yangi turlariga jalb etishda ahamiyatga ega bo'lgan qiziqish va ehtiyojlari qanchalik muhim bo'lsa, faoliyatning ushbu turi bilan funksional bog'liq bo'lgan yangi qiziqishlari, ehtiyojlari unda

shunchalik tez shakllanadi. Mijozning bazasini (tayanch, asosiy) motivatsiyasini aniqlash uchun u hayotida nimani ko'proq qadrlashini va nima uchun hamda qaysi faoliyat turlari nima sababdan uni ko'proq qoniqtirishini aniqlash zarur. Mijozdan bu savollarga keng javob olgandan so'ng psixologik maslahat uchinchi bosqichini o'tkazishga kirishish mumkin. Maslahatning ikkinchi va uchinchi bosqichlari orasida mijozning yangi ehtiyojlari va talablarini uning uchun ham ahamiyatini yo'qotmagan eskilari bilan bog'lagan holda uni psixolog-maslahatchi majburlamay faoliyat yangi turlariga jalb etish uchun yetarli bo'lgan biroz vaqtli tanaffusni amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo'ladi. Psixolog mijozni yangi faoliyat turlari bilan shug'ullanishiga ishontirishga yordam beradigan asoslarni oldindan o'ylab qo'yish kerak. Mijozda yangi ehtiyojlari va qiziqishlarini shakllantirish jarayonini faollashtiruvchi yangi psixologik omillarni aniqlab olish va ishga jalb etish ham muhim. Psixologik maslahatning to'rtinchi bosqichi asosan mijozda yangi ehtiyojlar va qiziqishlarini o'zida shakllantirishi va rivojlantirishi bo'yicha mijozning o'zining ishlaridan iborat bo'ladi. Mijoz bilan ishlashning ushbu bosqichida psixologning vazifasi uning ishini kerakli konstruktiv yo'naltirish va yangi etiyojlar hamda qiziqishlarini rivojlantirishdagi uning muvaffaqiyatsizliklarini mustahkamlashdan iborat bo'ladi. Bu ishda mijoz uchun kerakli qiziqishlar va ehtiyojlarni egallash shaxsiy ma'noga ega ekanligini, ahamiyatini asta-sekin ochibberish kerak. Emotsiya va sezgilari o'zgarishida muvafTaqiyatsizlik Sodir bo'Iayotgan hodisalardan odamlar qanday emotsiyalarini jilovlash va chin ko'ngildan ta'sirlanayotganliklarini kuzatib, o'rtacha emotsionai odam ayniqsa, uning ijobiy sezgilarini ifoda etishi to'g'risida gap borayotganida haddan tashqari emotsional va sezgisiz, odamdan tashqaridan qaraganida yaxshiroq ko'rinishini anglagan holda o'rtacha emotsionai odam bo'lish yaxshi degan, umuman, to'g'ri xulosaga kelish mumkin. Emotsionai ta'sirchan emasligi va emotsionai holatini mos ravishda tashqi ifoda etmaslik inson shaxsi va shaxslararo xulqining yaqqol kamchiligi sifatida ishtirok etadi. Hayotda ko'pchilik odamlar sodir bo'Iayotgan

hodisalarga ularda kerakli emotsionai ta'sirlanish yo'qligi sababli atrofdagi odamiardan o'z istakiariga tanqidni tinglashga majbur bo'ladilar. Emotsionai ijobiy ta'sirlanishni kutish haqli ravishda unga yaqin bo'lgan odamlar ayniqsa, ko'proq mana shunday tanqid qiladilar. Bunday tanqidlarni eshitaverib, odam oqibatda uning emotsionai hayotida haqiqatda hali hammasi joyida emas degan, xulosaga keladi. Ko'pincha unga yaqin bo'lgan odamlar bunday tanqid qilmasalar-da, unga kuchliroq ta'sir ko'rsatadilar. Emotsionai xususiyatdagi muammolariga mijozlarning odatiy shikoyatlari quyidagicha bo'ladi: - mijoz emotsionai ta'sirlanishdan o'zini (ushlashga) tutishga o'rganib olib, haddan tashqari kuchli emotsionalligini birmuncha bostirishni xohlaydi; - deyarli befarqlik va sovuqqonlikka yaqin bo'lgan emotsionalligi juda past ifodalanganligi; - emotsionai ta'sirlanishning tashqi ifodalanishi mos emasligi, inson imo- ishoralari, mimikasida ichki hayajonlarining ularni tashqi ifodasiga mos emasligi; - inson xulqida aqldan emotsiyalarning yaqqol ustunligi; Puxta o'ylangan holda oqilona qarorga kelish, xotirjam o'ylab ish qilish kerak bo'lgan hollarda inson emotsiyalari ta'siri ostida jahl bilan harakat qiladi. Inson tomonidan emotsiyalarning ifodasi mos emasligi ko'rsatilgan holatlarini alohida ko'rib chiqamiz. Bunda inson tanqid q i l i s h , shu jumladan emotsionai o'zini tutish mazmunida namuna deb bilgan boshqa odamlar bilan o'zini taqqoslab, uning o'zi haddan tashqari emotsionai va o'z emotsiyalarini bostirishi kerak degan, xulosaga keladi. Mana shu odam uchun yaqin bo'lgan odamlarning juda ko'plab tanqidlari, uning emotsiyasi juda ham me'yoridan ortiqchaligini aytishlari ham shunday istak paydo bo'lishiga sabab bo'ladi. Turli maktablardan axborot olish, misol uchun adabiyotlami o'qish haddan tashqari emotsional — bu to'laqonli (sog') odamlar emas, degan fikrga olib kelishi emotsional reaktivligini ancha pasaytirish zarur, degan ko'rsatmaga mumkin bo'lgan uchinchi sabab bo'lishi mumkin. Aytaylik, emotsional bo'lish erkaklar uchun nomunosib degan fikrga duch kelish mumkin. Bunday nuqtayi nazaro'smirlar hamda asosiy kuch hisoblangan faoliyatlarga qiziqadigan katta odamlarda ancha keng tarqalgan. Mijozlar shu masala bo'yicha

psixologik maslahatga murojaat etib, go'yo ular haddan tashqari emotsional ekanliklaridan shikoyat qiladilar va psixologdan ortiqcha emotsionalligidan xoli bo'lish xususida maslahat so'raydilar. Ba'zan ancha katta yoshli kishilar ayniqsa, boshqa ishbilarmon odamlar bilan amaliy uchrashuvlarda haddan tashqari ko'p emotsiya namoyon etadigan, o'zini tuta olmaydigan ishbilarmon odamlar psixologdan kerakli tavsiyalarni kutadilar. Bo'sh ifodalangan emotsionallik muammo sifatida psixologik maslahat o'tkazish amaliyotida haddan tashqari emotsionallikka qaraganda kamroq uchraydi. Inson hayotida bunday muammo yuzaga kelishi odatiy holatlari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin. Ko'pincha bu muammo oilaviy munosabatlar sohasida, ayniqsa, yosh oilalarda, er-xotinlarning biri ikkinchisida emotsiyasi yo'qligiga shikoyat qiladigan holatlarda yuzaga keladi. Tabiiy insoniy munosabatlarda namoyon bo'ladigan emotsiyalar to'g'risida gap bormoqda. Ba'zida mana shu xususda tashvishlanib, endigina turmush qurish arafasida turgan insonlar psixologik maslahatga murojaat etadilar. O'z raqobatchilaridan ko'ra atrofdagi odamlarga kuchliroq ta'sir ko'rsatishni xohlagan ishbilarmon odamlar va siyosatchilar ham mana shu kamchilikdan shikoyat qilib, psixologga murojaat etishlari mumkin. Ba'zida inson hayotida biror-bir hodisa ta'siri ostida ancha sezilarli salbiy o'zgarishlar bo'sh ifodalangan emotsionalligiga shikoyat qilishi sabab bo'lishi mumkin. Ular insonning umumiy hayotiy tetikligi pasayishiga olib keladi, demak oqibatda odamlar bilan, shu jumladan o'ziga yaqin bo'lgan odamlar bilan o'zaro munosabatlarda befarqlik va sovuqqonlik, tushkunlik hamda depressiyaga olib keladi. Tibbiyotda bunday holatlar jiddiy asabiy va organik kasalliklar bilan bog'liqligi, shuning uchun ular odatda ortiqcha tashvishlanish keltirib chiqarishi ma'lum. Emotsiyalarning tashqi tomondan noto'g'ri ifoda etilishi hayotda ko'p uchraydi. Shunday holatlardan bir nechtasini ko'rsatib o'tamiz; - inson umuman olganda , mehribon , oq ko ' ngilli , tashqi xulqi va emotsional ko ' rinishi bilan mehribon emas , balki jahldor ko ' rinadi ; - odam boshqa odam uchun qayg ' uradi , unga xayrixohligini namoyon etishga urinadi , lekin bu ishni shunchalik ishonchsiz va qo ' pol bajaradi - ki , boshqa odam uning xulqini ikkiyuzlamachilik , ayyorlik , tahqirlash kabi tushunadi ;

- ko'nglida biror narsadan yoki kimdandir norozi odam o'zining noroziligini mos ravishda tashqi ifodalay olmaydi. U o'zining noroziligini yoki ochiq namoyon eta olmaydi, yoki buni shunchalik yaqqol va aniq ifoda etadigan boshqa odam uni yomon ko'radi, deb tushunadi; - insonning gavda harakatlari va ekspressiyasi (o'zini tutishi) uning mimikasi va imo-ishoralari uning ko'nglidagi emotsiyalariga mos kelmaydi. Idrokidan emotsiyalarining ustunligi inson xulqida ko'p uchraydigan quyidagi xususiyatlarida namoyon bo'lishi mumkin: - inson qandaydir maqsadga erishish yo'lida biror-bir to'siqqa duch kelib yuzaga kelgan vaziyatni xotirjam tushunib olishi, obyektiv baholashi, oqilona qarorga kelishi va unga amal qilishi o'miga vaziyatdan juda kuchli emotsional ta'sirlanadi va shu vaziyatdagi emotsional ta'sir ostida harakat qiladi; - hattoki inson o'zining emotsional ta'sirlanishi noto'g'ri ekanligini tushunib yetganida ham, u baribir ko'pincha o'z emotsional ta'sirlanishini yenga olmaydi awaliga vaziyatdan baribir emotsional ta'sirlanadi, faqat keyingina boshqacha yo'l tutish, to'g'ri harakat qilish kerakligini tushuna boshlaydi; - o'zining ongidan tashqari irodasini ham bo'ysundiruvchi haddan tashqari kuchli emotsiyasi sababli o'z xulqini nazorat qila olmaydi hamda to'g'ri fikrlashni bilmaydi. Bu holat ayniqsa, muhim hayotiy vaziyatlarda sodir bo'ladi. Ko'rib chiqilgan emotsional buzilishlar holatlarida psixolog-maslahatchi mijozga qanday tavsiyalarni taklif etishi mumkin: Birinchi vaziyatda, emotsionallik muammosi mijozga emotsionalligi haddan tashqari kuchli ifoda etilgan bo'lib tuyulgan holatda psixolog-maslahatchiga quyidagi sxema bo'yicha harakat qilish tavsiya etiladi. Birinchi navbatda mijozning emotsional ta'sirlanishi ko'pchilik hollarda haddan tashqari emasligi va psixikasida biror-bir jiddiy buzilishlar mavjud emasligiga ishontirib uni tinchlantirishga harakat qilish kerak. Ko'pincha bu holati uning odatiy, tabiiy temperamenti, masalan xolerik temperamentining namoyon etilishi oddiy tipologik xususiyatidan iborat bo'lishi mumkin. Baribir maxsus psixologik test yordamida mijozning temperamentini o'rganish, o'tkazilgan test sinovlari natijalarini kuzatilayotgan xulqi va maslahat

davomida o'zi to'g'risida aytadigan axborotlari bilan solishtirish zarur. Shundan keyin bunday solishtirishga tayanib, mijozning yuksak emotsionalligi uning temperamenti tabiiy xususiyati hisoblanishi yoki hisoblanmasligi to'g'risida xulosa chiqarish mumkin bo'ladi. Ish yakunida o'z xulosalarini mijozga aytishi mumkin. Mijozga unda aniqlangan temperamentiga mos ravishda odamlar bilan munosabatlarda o'zini tabiiy tutishni va o'zini go'yo munosib bo'lmagan emotsional reaksiyalari xususida tashvishlanaverishni esdan chiqarishni tavsiya etadi. Mijozga o'zini tabiiy temperamentiga mos, juda yaxshi tutayotganligini unga tushuntirish va ishontirishga harakat qilish kerak. Mijozga o'zini va boshqa odamlarni diqqat bilan kuzatishni, shaxsiy emotsional reaksiyasini boshqa odamlaming reaksiyalarini aniqlab solishtirishni tavsiya etadi. Bu harakatlar mijozga o'zini boshqa odamlarga qaraganda unchalik kuchli emotsional tutmayotganligiga ishonch hosil qilishiga va xulqi emotsionalligi — bu salbiydan ко ' га ko'proq ijobiy xususiyat belgisi ekanligini aniqlashga imkon beradi. Mijozning juda ham sust emotsional] igiga shikoyat qilishidan iborat bo'lgan ikkinchi holatda psixolog- maslahatchi quyidagicha usulda yo'l tutishi tavsiya etiladi. Birinchi navbatda mijoz shikoyat qilayotgan uning temperamenti shunchaki tabiiy xususiyati ekanligini bilish uchun iloji boricha temperamenti turini aniqlab olish zarur. Agarda haqiqatda ham shunday bo'lib chiqsa, buni mijozga tushuntirib, unga o'zini bemalol tabiiy tutishini va uning emotsionalligi sustligi to'g'risida qayg'urmaslikni maslahat berish zarur. Bu holatni tushuntirayotganda insonning tashqi ifodali emotsional reaksiyasi har doim ham uning emotsiyalari ichki kechinmalari kuchiga mos kelmasligini aytibo'tish yaxshi bo'ladi. Agarda mijozning bo'sh namoyon bo'ladigan emotsionalligi uning tabiiy temperamentiga mos emas bo'lib chiqsa, unda bu holatning boshqa sabablarini izlash kerak bo'ladi. Emotsional reaksiyasini yuzaga keltiruvchi holatga qiziqishi yo'qolishi, insonning ehtiyojlari darajasi pasayishi, shular qatoriga kiradi. Ma'lumki, emotsiya kuchi insonning motivatsiyasi kuchiga to'g'ri proportsional bo'ladi. Mijozning emotsional reaksiyasini muvofiqlashtirish uchun uning motivatsiyasini tuzatish zarur. Agarda bu ham yetarli bo'lmasa unda mijozni yanada chuqurroq tibbiy-psixologik o'rganish mumkin. Unga shunday tekshiruvdan o'tishni tavsiya

etish mumkin, chunki emotsional reaksiyasining susayishi sabablari ko'pincha boshlanayotgan jiddiy kasalliklar belgisi bo'lishi mumkin. Bunday holatda emotsional kamchiligi bo'yicha yuzaga kelgan muammosini to'la hal etish uchun psixolog maslahatlari yetarli bo'lmaydi va shifokor tomonidan malakali yordam talab etiladi. Mijozning ichki his etayotgan emotsiyalari unda tashqi to'la mos ravishda ifoda etilmagan uchinchi holatida psixolog-maslahatchiga quyidagicha yo'l tutish tavsiya etiladi. Avval aniq psixologik tashxis qo'yish kerak. Qaysi emotsiyalari va qaysi tashqi reaksiyalarida mos ravishda namoyon bo'lmasligini aniqlash zarur. Shundan keyin u yoki bu emotsiyalarini qanday qilib to'la va to'g'ri ifoda etish mumkinligini mijozga misollar orqali ko'rsatib berish kerak. Shundan so'ng mijozda nima uchundir ifoda etilmayotgan emotsiyalarini u to'g'ri ifoda etishga o'rganib olishiga qaratilgan maxsus mashqlarni bajarishi kerak. Ushbu mashqlarni bajarishda emotsional reaksiyalari paralingvistik tarkibiy qismlarini (ovozi balandligi, ohangi, urg'u berilishi, nutqi ohangi, tekisligi va tanaffuslari) mimika, imo-ishoralarini aniq ifoda etilishiga alohida e'tibor qaratiladi. Awaliga emotsiyalarini hatto biroz ortiqroq, kuchliroq qilib, biror-bir belgilarini alohida kuchaytirib ifoda etish tavsiya etiladi, keyinchalik ular avtomatik o'z-o'zidan yuzaga keladigan bo'lib qoladi va ichki holatini emotsional ifoda etish ko'nikmalariga aylanadi. Mijoz bu vazifani qanchalik yaxshi bajara olayotganligini ko'rishi va tushunishi kerak. Barcha awalgi hollarda bo'lgani kabi bu ishda ham mijozning xulqi emotsional- ekspressiv vaziyatlarini misol uchun audio yoki video tasmalarga yozib olib tinglash (ko'rish) va tahlil qilib chiqish juda foydali bo'ladi. Emotsiyaning aql-idrokdan ustun bo'lgan emotsional to'rtinchi muammoli holati bo'yicha mijozga quyidagilarni maslahat berish mumkin. Birinchidan, eng awal ushbu kamchilik mijozda eng ko'p namoyon bo'Iadigan hayotiy vaziyatlar va holatlarni aniqlab olish zarur. Ikkinchidan, mijoz bilan birgalikda bu holatning mumkin bo'lgan sabablarini aniqlash zarur. Bunday sabablar bir nechta bo'lishi mumkin: - mijozning jismoniy yoki psixologik sog ' lig ' idagi buzilishiar . Bunday holatda maslahatchining mijozga tavsiyalari uning salomatligini mustahkamlash bilan bog'liq maslahatlardan iborat bo'lishi kerak;

- mijozning noto'g'ri hayot tarzi, undagi doimiy xavotir va emotsional keskinlikni keltirib chiqaruvchi odatlari borligi hamda o'z-o'zidan qoniqmashgi. Bunday holatda psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda uning hayot tarzini va odatlarini tahlil qilib chiqishlari, unda mos bo'lmagan emotsional hayajonlanishni yuzaga keltiradigan sababni aniqlashlari zarur bo'ladi. Shundan keyin maslahatchi tavsiyalar beradi va bundan keyin kuchli emotsional keskinlikni yuzaga keltirmasligi uchun mijozga o'z odatlarini va hayot tarzini o'zgartirishiga amaliy yordam beradi. Mijozning muammosi birinchidan hal etilishi mumkinligi, ikkinchidan muammoni muvaffaqiyatli hal etish uchun uning o'zi harakat va vaqt talab qilishi, uchinchidan, bularning barchasi mavjud hayot tarzi, o'rganib qolgan odatlari va qarashlarini qayta ко 'rib chiqish bilan bog'liq ekanligiga mijozni ishontirish muhim bo'ladi. Temperamenti va xarakteri kamchiliklarini tuzatishdagi muvaf faqiyatsizliklar Inson temperamenti xususiyatlarini va xarakteri xislatlarini tuzatishda muvaffaqiyatsizliklardan shikoyat q i l i s h psixologik maslahat amaJiyotida ko'plab uchrab turadi. Bu holatga quyidagilar sabab bo'ladi. Birinchidan, bu kamchiliklar inson psixologiyasida uzoq vaqt davomida mavjud bo'lganligi, juda erta yuzaga kelishi va mustahkam bo'lib qolishi demak, qiyinchilik bilan tuzatilishi mumkinligidan iborat bo'ladi. Ikkinchidan, bu kamchiliklar inson tomonidan yaxshi tushunib yetiladi, chunki ular hayotida katta to'sqinlik qiladi. Uchinchidan, insonda bunday kamchiliklar ko'p bo'ladi. Ularning ba'zilarini yo'qotishi bilan boshqalari saqlanib qoladi, demak kamchiliklardan butunlay qutula olmaydi. To'rtinchidan, inson temperamenti barcha xususiyatlarini deyarli tuzatib bo'lmaydi, shu bilan birga hatto ularning faqat tashqi ko'rinishlari darajasida, ular bilan bog'liq bo'lgan beixtiyoriy ichki reaksiyalari to'g'risida gapirmasa ham bo'ladi. Xarakteri xislatlari to'g'risida gapiradigan bo'lsak, ular insonning genotipiga kamroq bog'liq bo'Isa ham, lekin ular ham insonda ancha ilgari shakJlanadi va bolalik davridayoq shunchalik mustahkam bo'lib qoladi-ki, ularni o'zgartirish, ayniqsa, katta yoshdagi

insonlarda o'zgartirish mumkin emas. Agarda psixolog-maslahatchiga yordam so'rab murojaat etib, o'zining temperamentiga ta'sir ko'rsatishga uringani yoki xarakterini o'zgartirishga bir necha bor uringanligj, lekin baribir bu urinishlari natija bermaganligidan shikoyat qilgan holatda u nima qilishi zarur? Birinchi navbatda mijoz psixologga yordam so'rab murojaat etganda o'zi nima haqida gap ketayotganligini, temperamenti va xarakterida qanday kamchiliklari to'g'risida gap borayotganligini aniqlab olish zarur. Ko'pincha mijoz gapirayotgan holatlar aslida, haqiqatga juda to'g'ri kelmaydigan bo'lib chiqadi. Birinchidan, bu holat hayotda va umuman ilmiy adabiyotlarda ham ko'pincha "temperament" va "xarakter" tushunchalarini adashtirib yuborishi sababli bo'ladi. Ikkinchidan, insonning temperamenti va xarakteri xislatlarini ilmiy va hayotiy tushuntirish odatda to'la mos kelmasligi sababli ham yuzaga kelgan muammoning mohiyatini aniqlash talab etiladi. Temperament deb hisoblanganlari inson xarakteriga taalluqli va aksincha bo'lib chiqishi ham mumkin. Uchinchidan, yuqorida aytilgan ikki odatiy xatolarga yo'I qo'yilmaganda ham mijoz baribir o'zining muammosini tushunishida qattiq adashayotgan bo'lishi mumkin. Insonlar ko'pchilik hollarda o'zlarining ko'plab temperamenti xususiyatlarini va xarakteri xislatlarini haqiqiy tushunib olmaydiiar. Mijozning muammosini aniqlab olgandan keyin psixolog-maslahatchi uning o'z temperamenti va xarakterini o'zgartirish uchun urinishlari muvafFaqiyatsiz yakunlanganligini tushunib olishi kerak. Bunga bir necha sabablar bo'lishi mumkin, ulardan eng ko'p uchraydigan muhimlarini ko'rib chiqamiz. Biroq buning uchun avval mijozga bir necha savollar berib, u tushib qolgan vaziyatni aniqlab olish zarur bo'ladi. Ularga quyidagi savollar kiradi: O'z temperament va xarakteringiz qaysi xususiyatlarini nima uchun o'zgartirishga harakat qildingiz? Birinchi bor bunday urinishni amalga oshirdingiz va ushbu muammoni qancha vaqt davomida mustaqil hal etishga harakat qildingiz? Temperamentingizni o'zgartirishga urinishlaringiz nimadan iborat bo'ldi? Buni siz qanday amalga oshirdingiz?

Qanday qilib xarakteringizni o'zgartirmoqchi bo'ldingiz? Qaysi belgilarga qarab temperamentingiz yoki xarakteringiz o'zgargan yoki o'zgarmay qolayotganligini aniqladingiz? Fikringizcha, nimalarni o'zgartirishga erishdingiz? Nima uchun muvaffaqiyat-sizlikka uchraganligingizni tushundingizmi? Mana shu barcha savollarga mijozning javoblarini tahlil qilib chiqish psixolog- maslahatchiga mijozning muammosini aniqlab olishga, maslahat berish jarayonini to'g'ri yo'naltirishga yordam beradi. Bundan tashqari mana shu tahlillar mijoz temperamenti yoki xaraktenni o'zgartirishga urinib yo'l qo'ygan xatolarining oldini olish imkonini beradi. Bunday muvaffaqiyatsizliklaming mumkin bo'lgan, shu bilan birga odatiy sabablari qanday bo'lishi mumkin? Sabablardan biri ko'pincha mijoz o'zining temperamenti ba'zi xususiyatlarini va xarakterining ba'zi xislatlarini salbiy deb, xato baho beradi va ularni yo'qotishga harakat qiladi. Mana shunday xususiyat va xislatlari orasida ko'pincha yuqorida aytilgan asoslar bo'yicha o'zgartirilishi qiyin bo'lganlari uchrab turadi. Bunday hollarda psixolog-maslahatchining vazifasi ushbu holatni mijozga ishonchli tushuntirishi, temperamenti xususiyatlari va xarakteri xislatlarini o'zgartirishga samarasiz urinishlarini davom ettirmaslikka ishontirishdan iborat bo'ladi. Agarda bu temperamenti xususiyatlari va xarakteri mijozga hayotida haqiqatan ham ko'plab noqulaylik tug'dirayotgan bo'lsa unda mijozni iloji boricha o'z xarakteri yoki temperamentini o'zgartirishga urinmay, balki qanday bo'lsa shundayligicha qabul qilishga harakat qilishiga ishontirish zarur, ya'ni shunchaki moslashib olishi, mavjud xarakteri xislatlariga va temperamenti xususiyatlariga mos bo'lgan xulqi oqilona usullarini topishi kerak. Muvaffaqiyatsizliklar kelib chiqishi mumkin bo'lgan ikkinchi sababi - bu mijozning maksimalizmi bo'lib, u mijozning temperamenti yoki xarakterida vaqt davomida haqiqatan asta-sekin sodir bo'layotgan ijobiy o'zgarishlardan qoniqmasligi, lekin deyarli mukammal yoki ideal shaxs bo'lishga intilishida ifodalanadi. Albatta, buni amalda deyarli, bajarib bo'lmaydi. Ushbu holatda maslahatchining vazifasi bunday bo'lishi mumkin emasligidan tashqari, unga hojat yo'qligini ham mijozga to'la asoslar bilan isbotlab berishdan iborat bo'ladi. Insonning bolaligida hosil bo'lgan temperamenti yoki xarakteri deyarli o'zgarmay uning butun hayoti davomida saqlanib qoladi. Inson

yo'qotishni xohlayotgan temperamenti xususiyatlari uning shaxsiy hayotiy tajribasida odatda faqat yomon emas, balki yaxshi tomonlari bilan ham bog'liq bo'lganligi sababli uni buzish va sun'iy ravishda o'zgartirish kerak emas. Temperamenti har qanday xususiyati va inson xarakterining deyarli har bir xislati unga hayotida qandaydir foyda keltiradi va ularni to'la o'zgartirish kutilmaganda juda yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Agarda masalan, kattalar bolaning qaysarligi, uning quloqsizligiga duch kelgan ota-onalar uni doimo jazolab va tazyiq o'tkazadigan bo'Isalar, oqibatda ular albatta, o'z bolalarining quloq solishiga erishishlari mumkin. Lekin shu bilan birga uning o'zi irodasiz odam bo'lib qolishi mumkin. Bu esa oqibatda uning hayotida ko'plab muvaffaqiyatsizliklarga olib keladi. Inson temperamenti vaxarakterini tuzatishdagi muvaffaqiyatsizliklaming uchinchi sababi — bu mijozning o'z xarakteri va temperamentida haqiqatan sodir bo'layotgan ijobiy o'zgarishlarai yetarlicha anglab yetmasligi bo'lishi mumkin. Gap shundaki, inson xarakteri va temperamentidagi o'zgarishlar aslida juda sekin, insonning o'zi uchun sezilmay sodir bo'ladi. Bu inson o'zi sezmaydigan, masalan soat strelkasi harakatini sezmasligi kabi sabablar bo'yicha sodir bo'ladi: bu harakat mavjudligini biz bilamiz, lekin harakatni sezuvchi sezgi organlarimiz ishlashidan ko'ra sekinroq sodir bo'ladi. Bunday hollarda temperamenti va xarakterini tuzatishdagi muvaffaqiyatsizlikka insonning o'zida sodir bo'Iayotgan o'zgarishJarni tushunmasligi, to'g'ri baholay olmasligi sabab bo'ladi. Bunday holatda psixolog- maslahatchining vazifasi mijozga o'z xarakteri va temperamentini o'zgartirishiga urinishlari aslida muvaffaqiyatsiz emasligini ko'rsatib, isbotlab berishdan iborat hisoblanadi. Bu ishni uchta usullardan bin bilan amalga oshirish mumkin: - mijozga yaqin , u bilan ko ' p aloqalarda bo ' ladigan odamga murojaat etib , undan o ' zining psixologiyasi va xulqini o ' zgartirishga faol harakat qilgan paytida biror o ' zgarish sodir bo ' lganligini aytishini so ' rash mumkin . Yaqin odam bilan bunday suhbat ochiq bo ' lishi kerak . Xarakteri yoki temperamentiga ta ' sir ko ' rsatishga qilgan urinishlarini muvaffaqiyatli hisoblash mumkinligiga ishonishi uchun iloji boricha psixolog - maslahatchining o ' zi bu suhbatni qanday tashkil qilsa

va o ' tkazilsa yaxshi bo ' lishini , yaqin odamiga qanday savollar berish kerakligini aytib berishi kerak ; - mijozning o ' z ustidan shikoyat qilayotgan o ' zgartirilishi mumkin bo ' lmagan temperamenti va xarakterining namoyon bo ' lishlarini puxta ishlab chiqilgan test sinovlari asosida o ' tkaziladi . Bu ishda mijoz yo ' qotishni xohlayotgan temperamenti xususiyatlari va xarakteri xislatlaridagi o ' zgarishlarni ko ' rsatuvchi belgilariga mijozning e ' tiborini qaratishi juda muhim ; - tuzatish ishlarini yakunlagandan keyin, yakuniy psixologik testlar o'tkazish va uning natijalarini dastlabki test sinovlari natijalari bilan solishtirish zarur. Bunday solishtirish yo'li bilan mijozga psixologiyasi va xulqida haqiqatda muhim ijobiy o'zgarishlar sodir bo'layotganligini, lekin buni u to'la his etmayotganligini amaliy isbotlab berish mumkin bo'ladi. Kamchiliklarini yo'qotishdagi muvaftaqiyatsizliklar Birinchi navbatda insonning o'zida mavjud bo'lgan kamchiliklarini yo'qotishdagi muvaffaqiyatsizliklari sabablarini aniqlab olamiz, chunki psixolog- maslahatchining mijozga berishi mumkin bo'lgan tavsiyalari hamda sabablarini bilishiga bog'liq bo'ladi. Insonning haqiqatda kamchiligi borligini tushunmasligi kamchiliklarini yo'qotishdagi muvaffaqiyatsizligi mumkin bo'lgan sabablardan birinchisi hisoblanadi. Bu sabab hayotda eng ko'p uchraydigan sabablardan biri hisoblanadi va u insonda mavjud bo'lgan kamchiliklarning ko'p qismini u aslida sezmasligi bilan bog'liq bo'ladi. Bundan tashqari kamchiiiklar odatda anglab yetilmagan holda rivojlanadi va saqlanib qoladi. Ularni tushunib yetish odatda insonda juda ko'ngilsiz tashvishlar keltirib chiqaradi va buning oqibatida odob doirasida ular to'g'risidagi axborotlarni insonning ongiga kirib kelishiga to'sqinlik qiladi. Insonning kamchiliklarini yo'qotishdagi muvaffaqiyatsizlikning ikkinchi mumkin bo'lgan sababi — inson ularni mavjudligini tushunib yetib va ularni yo'qotishga ancha kuchli istagi bo'lsa ham ularni deyarli to'la yo'qotish mumkin bo'lmagan juda mustahkam psixologik hodisadan iborat kamchiliklarining o'zi

bunga sabab bo'ladi. Kamchiliklari mustahkamligiga bir necha psixofiziologik sabablar bor, shu bilan birga bu tushuntirishlardan har biri alohida olinganda kamchiiiklar nima uchun mustahkamligi va yo'qolmasligini tushunish uchun yetarli hisoblanadi. Lekin agarda inson hayotida bu sabablar birgalikda amal qilishini ham e'tiborga olsak, unda kamchiiiklar juda ham mustahkam bo'lishi va ularni o'zgartirishga urinishlar qarshilik keltirib chiqarishi yanada tushunarli bo'ladi. Bu holatga tegishli ayrim misollami keltiramiz: Birinchidan, kamchiiiklar odatda kichik bolalik chog'idan hosil bo'ladi. U juda kichikligida miyasiga kelib tushayotgan axborotlarni tahlil qilish va ajratish uchun hali yetilmagan davrida yuzaga keladi. Ko'rsatilgan holatlardan birinchisining kamchiliklari yuzaga kelishi va faoliyati bilan bog'liq shartli refleksli reaksiyalari murakkab sistemasi hali yetilmagan miya asosida shakllanishiga olib keladi. Ma'lumki, bunday reaksiyalar umumlashgan va juda mustahkam bo'ladi. Ikkinchi holat kamchiligiga ega inson aslida bu kamchilik uning psixologiyasi va xulqida qanday namoyon bo'lishini bilmasligi mumkin. Kamchiliklari mustahkamligining keyingi sababi quyidagicha: Shaxs tuzilishida ko'pincha kamchiliklari bir-biri bilan o'zaro bog'liq va himoyalanish reaksiyalariga ega, ular umuman olganda, inson hayotida faqat salbiy emas, balki ijobiy rol ham o'ynaydi. Albatta, ularni yo'qotish har doim ham to'g'ri bo'lavermaydi. Agarda bunday kamchilikni yo'qotilsa, unda shu bilan bir vaqtda inson psixologik himoyalanmagan bo'lib qolishi mumkin va uning uchun yaxshi bo'lishi noma'lum. Endi o'ylab ko'ring, mavjud kamchiliklari bilan qolish, psixologik himoyalangan shaxs bo'lgan yoki kamchiliklarini yo'qotib, lekin psixologik himoyasiz bo'lib qolgan yaxshimi? Shaxsning himoyalanish reaksiyalari harakati natijasida kamchiliklarini yo'qotishga urinishlarga ongsiz ravishdagi qarshiliklar odatda kuchayadi. Nihoyat, sof texnik, lekin juda muhim muammoni hisobga olish zarur. Gap shundaki, hozirgacha psixologlar kamchiliklarni psixodiagnostika qilishning to'la va shu bilan birga ishonchli vositalariga ega emaslar. Mana shu sababli psixolog-maslahatchi mijozga chin ko'ngildan yordam ko'rsatishini xohlasa ham ko'pincha o'zi buni

qanday amalga oshirish, maslahatni nimadan boshlash kerakligini bilmaydi. Demak, bu ishni deyarli har doim mavjud kamchiliklarni aniqlash psixodiagnostikadan boshlash kerak. Shunga qaramay muhokama qilinayotgan muammoni hal qilishda psixolog mijozga yordam ko'rsatishi qiyin bo'ladi. Birinchidan, kamchilik nima ekanligini, hayotda qanday rol o'ynashini va shaxs tuzilishida qanday o'rin egallashini mijozga u tushuntirib berishi mumkin. Shundan keyin maslahatchi mijozni kamchiliklari, uning hayoti uchun hech qanday xavf tug'dirmasligiga ishontiradi. Ikkinchidan, kamchiliklar faqatgina unda emas, balki ko'pchilik boshqa odamlarda ham borligini, bu ma'noda u boshqalardan yaxshi tomonga ham, yomon tomonga ham farq qilmasligini mijozga isbotlash zarur. Uchinchidan, mijozning kamchiliklarini yo'q deb hisoblamay, ularning mavjudligini bilgani yaxshi bo'lishiga va iloji boricha ularni yo'qotishga urinishi kerakligiga ishontirishi kerak. Nihoyat to'rtinchidan, kamchiliklarni yo'qotish yoki hech bo'lmasa mijozning atrofidagi odamlar bilan munosabatlari va xulqida ularning mavjud ta'sirini kamaytirish uchun nimalar qilish kerakligini tushuntirib berish kerak. Mijozda kamchiliklari borligi to'g'risida xususan quyidagi belgilari bo'yicha fikr yuritish mumkin: - mijozning o'z xulqi va boshqa odamlar harakatlariga o'zining nomunosib javobi sababli ko'pincha hamda kuchli hayajonlanishi; - turli hayotiy vaziyatlar va boshqa odamlarning xulqlariga mijozning ta'sirlanishi mos emasligi; - boshqa insonlar tomonidan baholanadigan masalalarni hal etishda psixologik va jismoniy tanglik hissi; - muhim insonlar bilan bo'lajak uchrashuvlar va suhbatlar kutilganida qo'rquv hissi yoki xavotirlanishi kuchayishi. Mijoz o'zini o'zi kuzatib yoki bo'lmasa psixolog-maslahatchi mijozning xulqini kuzatib yuqorida aytilgan belgilaridan bin yoki bir nechtasi namoyon bo'lishi asosida kamchiliklari mavjudligi to'g'risida xulosaga kelish mumkin. Bunday belgilari qanchalik ko'p bo'lsa, mijozning kamchiliklari shunchalik ko'p

bo'ladi va ular turli tuman bo'lishi mumkin. Kamchiliklarni yo'qotish bo'yicha psixologik masiahat ishlarida keyingi qadam aniqlangan belgilari qachon, qayerda va qanday namoyon bo'lishini qaysi kamchiliklarga kirishini aniqlashdan iborat bo'ladi. Bu mijozdagi mavjud kamchiliklari xususiyatini aniqlashga, ularni ma'lum kategoriyalardan biriga kiritish imkonini beradi. Kamchiliklar quyidagi turlarda bo'lishi mumkin: - insonning tashqi, jismoniy kamchiliklari, shu jumJadan uning gavdasi, yuzi, qo'li, tanasi boshqa qismlari kamchiliklari; - ichki, psixologik kamchiliklari, shu jumladan aqli, nutqi, xotirasi, diqqati, bilimi, qobiliyati, malaka va ko'nikmalari, xarakteri xislatlari. Quyidagi sohalardan birida ustunlik hissi (ulug'vorlik vasvasasi deb ataluvchi hissi o'rtacha namoyon bo'lishi): - ma'lum go'yo eng yaxshi mamlakat yoki "yaxshi" deb ataluvchi millat, naslga mansubligi hissi; - ma'lum go'yo oliy irqqa (misol uchun xo'jalar) mansubligi; - go'yo o'zining mavqei bo'yicha boshqa ijtimoiy guruhlardan ustun bo'lgan ijtimoiy guruhga mansubligi (misol uchun bankirlar, biznesmenlar, siyosatchilar va shu kabilar); - go'yo oliy alohida sifatlar, madaniyat, qobiliyatlar, bilimlarga ega ekanligi. G'arazlilik kamchiligi. U quyidagilarda namoyon bo'ladi: - kuchga ega bo'lgan inson va kuchga ega bo'lish unga boshqa insonlar ustidan hukmron bo'lish huquqini beradi deb, ishonib boshqalarga nisbatan tajovuzkorligi; - ishoning, barcha odamlartabiatan bir-birlariga dushmanlar, ayyorlar va yovuzlar, demak tajovuzkorlik — bu bir odamning xiylasiga ikkinchisining majburiy javob harakatlari ekanligiga ishonishi. Aybdorlik hissi. Bu vijdoni va mas'uliyat hissi kuchli rivojlangan inson o'zi, o'zining qilgan ishlari va boshqa insonlarning shunday harakatlaridan, shu bilan birga bunga to'Ia asossiz doimiy qayg'urishida ifodalanadi. U har doim o'zi bilan va atrofdagilar hamda boshqa odamlar bilan sodir bo'layotgan hodisalar uchun aslida bunday bo'lmasa ham o'zini shaxsan aybdor his qiladi.

Hirooyalanish hissi. Bu holat insonning atrofldagi barcha odamlar unga qarshi va unga yomonlik qilmoqchi ekanliklariga ishonishda ifodalanadi. Mana shu sababli inson doim odamlardan himoyalanishga tayyor, aslida esa bunga hech ham hojat yo'q bo'ladi. Mijozning psixologiyasi va xulqida aslida qanday kamchilikJar namoyon bo'lishini taklif etilgan turlar bo'yicha aniqlab olib maslahatga tegishli kamchiliklarini yo'qotish bo'yicha unga aniq tavsiyalar taklif etishi mumkin. Endi mana shu tavsiyalarni ko'rib chiqamiz. Insonning jismoniy nuqsonlari sababli yuzaga kelgan kamchiliklarini to'la tuzatib bo'lmaydi. Shu bilan birga insonlarning unga munosabatlari va insonlar orasidagi uning hurmati hech ham uning tashqi ko'rinishi bilan belgilanmasligiga har bir inson ishonch hosil qilishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan bu omil ma'lumki, bolani va yoshlik davridagiga qaraganda kam ahamiyatli bo'lib qoladi. Bundan tashqari inson tashqi ko'rinishini maxsus jismoniy mashqlar, kiyim, pardoz va shu kabilar hisobiga ancha yaxshilashi mumkin. Bunga xulqi tashqi shakllarini mashq qilish va ishlab chiqish, ekspressiv-ifodali harakatlari, ovozni moslashtirish yo'li bilan ham erishish mumkin. Mijozga aniq yordam ko'rsata olishi uchun tegishli sohalardan kerakli axborotlarni psixolog- maslahatchi awalo foydalanishni bilishi ma'qul hisoblanadi. Nuqsonlilik kamchiligi insonda yangi, tegishli kamchiligi o'rnini to'ldirishga xizmat qila oladigan to'laqonli psixologik sifatlarni ishlab chiqish hisobiga yo'qotiladi. Faqat bu sifatlari mijozga yetishmayotgan xislatlarni yetarlicha to'la o'rnini bosa oladigan bo'iishi muhim. Iloji bo'lsa unga o'zining kamchilikiari deb hisoblagan shaxs sifatlaridan mijozni xoli qiiishga qaratilgan qo'shimcha parallel ishlarni faol olib borish kerak. Ulardan ba'zilari masalan, salbiy ijtimoiy ko'rsatmalarini, biror narsani bilmasligi, tushunmasligi kabilarni nisbatan oson yo'qotish mumkin. Boshqalari — qobiliyatlari, xarakteri xislatlaridagi o'rganib qolgan odatlari va shu kabi kamchilikiari juda qiyin yo'qotiladi. Lekin bu ikkala holatda ham mijozning o'z ustida jiddiy ishlashi talab etiladi. Mana shu mazmunda psixolog-maslahatchining vazifalari quyidagilardan iborat bo'ladi: - mijoz bilan birgalikda qaysi aniq kamchilikJar to ' g ' risida gap borayotganligini aniqlash ;

- bu kamchiliklar sabablarini aniqlash va ularni yo'qotish rejasini belgilab olish; - mijozga tegishli amaliy tavsiyalar berish; ustunJik hissi kamchiligini yo'qotish bo'yicha mijoz bilan ishJarni birmuncha boshqacha ravishda olib borish kerak. Birinchi navbatda unda haqiqatda mana shunday kamchiliklar borligini mijozga isbotlab berish zarur. Bu ishni amalga oshirish har doim ham oson bo'lmaydi. Lekin awal maslahatchining o'zi mijozda shunday kamchilik mavjudligini aniqlab olishi kerak. Uning mavjudligi to'g'risida xususan quyidagi belgilari bo'yicha fikr yuritish mumkin: - mijozning kuzatilayotgan xulqi usuli bo'yicha: bunday kamchiligi bor bo'lgan inson odatda o'zini takabburroq tarzda tutadi, o'zi va boshqa odamlar orasida jismoniy va psixologik masofani saqlashga harakat qiladi; - kuzatilayotgan gaplashish usuli bo'yicha: ustunlik hissi kamchiligi bo'lgan mijoz odatda psixolog-maslahatchi bilan nasihat, maslahatchilik qilish ohangida gaplashadi, oxirigacha tinglamay ko'pincha gapni bo'ladi, deyarli barchasini qat'iy usulda tasdiqlaydi, go'yo o'zini barchasini oldindan biladigan va ancha yaxshi yoki psixolog-maslahatchi kabi tushunadigan qilib ko'rsatadi. U odatda psixolog- maslahatchiga nisbatan o'zini yuqori tutadi, so'zini rad etishlarini yomon ko'radi va maslahatchiga unga yordam bera olmasligini aytadi. Mijozda haqiqatan ham ustunlik hissi kamchiligi borligiga va bu kamchilikni yo'qotishi kerakligiga uni ishontirish uchun mijozdan bunga odob bilan ruxsat so'rab, uning biror kishi bilan, misol uchun psixolog-maslahatchining o'zi bilan suhbatini videoga yozib olishi mumkin. Shundan keyin ko'pincha mijozga o'zining so'zlarini tinglashi va suhbat chog'ida tashqaridan tomosha qilish, odamlar bilan munosabatlari usulida haqiqatan ham durust bo'lmagan tomonlari borligiga ishontirish uchun yetarli bo'ladi. Faqat mijozning o'zi birinchidan, o'zida shunday kamchilik borligini tan olganda, ikkinchidan uni yo'qotishga rozi bo'lganida mijozga ustunlik hissi kamchiligini yo'qotish bo'yicha amaliy tavsiyalar berish mumkin bo'ladi. Milliy - estetik yoki urug'chilik asosida yuzaga kelgan yoki ijtimoiy madaniy omil bilan bog'liq bo'lgan ustunlik hissi kamchiligini yo'qotishning amallari ma'Ium o'ziga xos xususiyatlari

mavjud. Hozir mana shu xususiyatlami ко 'rib chiqamiz. - Milliy urug'chilik asosidagi ustunlik hissi kamchiligi juda kuchli bo'ladi va afsuski, inson tug'ilgan va yashayotgan ijtimoiy muhit tomonidan faol qo'llab- quvvatlanadi. Bu kamchilikni faqatgina awalgi turmush muhiti uchun odatiy bo'lgan odatlar va an'analardan katta farq qiladigan boshqa ijtimoiy-madaniy muhit sharoitida inson uzoq vaqt davomida bo'lgani holatidagina yo'qotishi mumkin. Natijada, u albatta, yangi madaniyatni qabul qilishga, bu madaniyat u o'sib katta bo'lgan madaniyatdan hech ham kam emasligiga ishonishga majbur bo'ladi. Bu shu inson turli millatlar, elatlar, urug'lar insonlarning madaniyati, odatlari, an'analari, shaxsiy qadr-qimmatlari dcyarli bir ekani, o'zining taxminan bir xil ustunliklari va kamchiliklarga ega ekanligini amaliy tan olishga olib keladil Ijtimoiy madaniy xususiyatdagi ustunlik hissi kamchiligini insonni har qanday ijtimoiy guruhlarda ham (diniy, iqtisodiy, siyosiy va boshqa) ko'plab ijobiy va salbiy tomonlari ham borligiga ishonch hosil qiladigan yangi, yanada boyroq va turli xil hayotiy tajribalar egallashi hisobiga yo'qotilishi mumkin. G'araz, dushmanlik kamchiligidan qanday qilib qutulish mumkin? Ko'pchilik hollarda dushmanlik yoki tajovuzkorlik bu insonning unchalik muvaffaqiyatli bo'lmagan hayotiy tajribasi oqibati hisoblanadi. Faqat tajovuzkorlik organik asosga ega bo'lgan va inson miyasi patologik faoliyati, xususan "tajovuzkorlik markazi" deb ataluvchi faoliyati bilan bog'liq holatlar bundan mustasno. Tajovuzkorlik o'ziga xos ichki va tashqi rag'batlar bilan qo'llab turiiadi, uning ta'sirini yo'qotib insonda tajovuzkor xulq yuzaga kelishi va namoyon bo'lishining oldini olish mumkin bo'ladi. Tajovuzkorlik ichki rag'batlari qatoriga quyidagilar kiradi: - insonning barcha odamlar bir-birlariga nisbatan dushman ekanliklariga ishonishi; - mehribonlik shaxsning ijobiy xislati sifatida umuman mavjud emasligiga ishonishi, insonning bunday harakatlari ortida aslida uning shunchaki kuchli shaxs bo'la olmasligi va boshqa insonlardan ustunlik qila olmasligi yotadi, deb hisoblashi; - faqatgina insonlarga nisbatan dushmanlik yoki tajovuzkor harakatlar bilan kerakli natijaga erishish mumkinligiga ishonishi;

- atrofdagi barcha odamlar unga nisbatan dushman ekanliklari va yomonlik qilish uchun sabab izlayotganliklariga ishonishi. Odamning to'g'ri tashkil etilmagan hayot tarzi, masalan, jismoniy va psixologik ortiqcha kuch sarflash, frustratsiyaga yaqin holatni yuzaga keltiradigan juda ko'p hayotiy muvafaqqiyatsizliklar uning haddan tashqari emotsional qo'zg'aluvchanligi sababli bo'lishi mumkin. Bularning ikkalasi ham odamning asab sistemasini bo'shashtiradi, uni ancha kuchli qo'zg'aluvchan, ta'sirchan qiladi. Ushbu holatda mijozning emotsional qo'zg'aluvchanligi muammosini faqat bir yo'l bilan hal etish mumkin bo'ladi. Kelajakda jismoniy ortiqcha kuch ishlatilishi va frustratsiya yuzaga kelmaydigan qilib uning hayot tarzini o'zgartirish kerak. Odamning o'ziga ishonmasligi — bu baravariga bir necha sabablar bilan yuzaga kelishi mumkin bo'lgan alohida psixologik holatdir. O'ziga ishonchsizlik, o'zini past baholash hamda muvaffaqiyatsizliklardan qo'rqish oqibati ham bo'lishi mumkin. O'ziga ishonchsizlik kamchilik, nuqsonlari kompleksi o'ziga xos himoyalanish reaksiyasi, muvaffaqiyatga erishish ehtiyojidan muvaffaqiyatsizlikdan qochish ehtiyoji ustunligi sifatida ishtirok etishi mumkin. Mana shu mazmunda mijozga amaliy tavsiyalar berishdan awal o'ziga ishonchsizligi sababi aslida nimadan iboratligini aniqlab olish kerak. Agarda sababi o'zini past baholashda bo'lsa, unda uni oshirish kerak. Bunga xususan mijozda u boshqalardan kam bo'lmagan, balki ulardan ustun bo'Igan qobiliyatlari va shaxsiy sifatlarini aniqlash hisobiga erishish mumkin. Agarda mijozning ishonchsizligi sababi doimiy muvaffaqiyatsizlikdan qo'rqish bo'lsa, unda mana shu ko'rsatmalami qanday yo'l bilan muvafTaqiyatga ishonchini o'zgartirish zarur. Bunda muvaffaqiyatsizlikka oldindan yo'l qo'ymay va maksimal darajada muvaffaqiyatga erishishni ta'minlaydigan qilib, o'z harakatlarini puxta o'ylab chiqishni taklif etib erishish mumkin. Bundan tashqari, mijozning o'z faoliyati sharoitlarini diqqat bilan tahlil qilib borishga, ulardan muvaffaqiyatga erishishda oqilona foydalanishga o'rgatish muhim hisoblanadi. Agarda mijozning o'ziga ishonchsizligi himoyalanish psixologik reaksiyasi sifatida ishtirok etsa, uni yuqorida muhokama etilgan metodlar bilan yo'qotish mumkin. Odamning o'ziga ishonchsizligi sababi sifatida sekin qaror qabul qilishi to'g'risida gapirsak, bu sabab

bilan quyidagicha kurashish tavsiya etiladi. Birinchi navbatda mijozga qaror qabul qilish va amalga oshirish sustligi, o'z-o'zidan muvaffaqiyatsizliklar sababi va odamning jiddiy psixologik kamchiligi hisoblanmasligini tushuntirish zarur. U shundayligicha qabul qilinayotgan qarorning to'la tayyorgarligi va boshqarilishi aniqligi bilan to'ldirilishi mumkin. Bundan tashqari nisbatan tabiiy sekin reaksiyasini odam uchun minimum vaqt talab etadigan standart eng qulay harakatlar usullarini topish va o'zlashtirib olish hamda kelajakda ularga amal qilishga harakat qilish foydali bo'ladi. Kasbiy, ish joyi va sharoitlarini tanlashdagi muvaffaqiyatsizliklar Hayotiy muvaffaqiyatsizliklarning bu turi odatda quyidagi odatiy belgilarga ega bo'ladi: odamning tanlagan kasbi, shug'ullanishi kerak bo'Igan ishdan qoniqmasligi, o'z kasbini o'zgartirish istagi, ishdagi past natijalari. Ko'pincha odam o'z kasbidan qoniqadi, lekin uni nimagadir ish joyi va sharoitlari qoniqtirmasligi hamda ularni o'zgartirish kuchli istagi bor holatlar uchraydi. Lekin bunday istak har doim ham ish joyi va sharoitlariga yangi aniq talablar bilan bo'lmaydi. Bunday holatda odam kasbini almashtirishni, har doim ham boshqa kasb faoliyatini tushunib, anglab yetib almashtirishga intilmaydi. Mijozni muvaffaqiyatsizlikning mana shunday turiga shikoyati yaqqol (ochiq) va yaqqol bo'Imasligi (yashirin) mumkin. Mijoz ma'lum kasbga va ish joyiga ega bo'lib psixologik maslahatga mana shu ishda nimanidir o'zgartirishda unga yordam ko'rsatishini so'rab murojaat etganda, biz ochiq shikoyatlarga duch kelamiz, odamda mavjud kasbi bo'yicha ishga joylashtirishga qodir yoki ishsiz qolgan odamlar bo'lganida, yashirin shikoyatga kiradi. Bunday vaziyat ko'pincha mijozda tanlagan kasbiga qiziqishi yo'qolishiga olib keladi, oqibatda u o'zini to'la ishga bag'ishlamaydi. Shuningdek, u bilan bir xil ish bajarayotgan odamlar bilan kasbiy raqobatga chiday olmaydi. Shunda odam o'z kasbi, ish joyi va sharoitlari uni qoniqtiradigan qilib o'zgartirishni istaydi. Muhokama etilgan holatda mijoz tanlagan kasbiga to'g'ridan to'g'ri shikoyat qilmasligi mumkin, lekin bu masala bo'yicha psixologik maslahatga murojaat

etganligini o'zi o'z kasbidan qoniqmasligiga yashirin shikoyati borligini ko'rsatib turadi. Mana shunday muammo bilan psixologik maslahatga murojaat etgan mijozga psixolog-maslahatchi qanday aniq yordam ko'rsatishi mumkin? Birinchi navbatda yoshi ancha katta bo'Igan mijozga ushbu masalada haqiqiy, to'la yordam ko'rsatish imkoniyati ancha cheklanganligini tushunishga harakat qilish kerak. Bunga quyidagilar sabab bo'ladi: Birinchidan, ishsizlar soni oshib borayotgan hozirgi zamonda katta yoshdagi odamga o'z kasbini ancha obro'li va yuqori haq to'lanadigan ishga almashtirish juda qiyin masala. Kasbiy faoliyat sohasida juda kuchli raqobat mavjud. Bundan tashqari o'z kasbida muvaffaqiyatga erishish uchun juda ko'p kuch va vositalar talab etiladi. Ikkinchidan, har bir odam ham o'zining mavjud imkoniyatlari sababli obro'li va yuqori haq to'lanadigan ishga ega bo'la olmaydi. Lekin hatto u bunga munosib bo'lsa ham har doim talab etiladigan ishiga erisha olmaydi. Ushbu holatda mijoz hal etishi kerak bo'Igan masalalaming ko'pchiligi odatda, psixolog-maslahatchining faoliyati bilan bog'liq bo'lmaydi. Psixolog-maslahatchi birinchi navbatda, mijozga vaziyatni obyektiv bahoiashi va barcha holatlarni hisobga olib to'g'ri, oqilona hamda puxta o'ylangan qaror qabul qilishiga yordam berishi kerak. Shundan keyin maslahatchi yuzaga kelgan muammoni eng to'g'ri yechimiga deyarli, albatta, olib kelishi niumkin bo'lgan kerakli harajatlar o'ylab chiqilgan rejasini belgilab olish va amalga oshirishda mijozga yordam berishi kerak. Bu reja xususan, quyidagi savollarga javoblarni o'z ichiga olgan bo'lishi kerak: — nima uchun mijozni uning kasbi, ish joyi va sharoitlari to'la qoniqtirmaydi? — yuzaga kelgan vaziyatni tubdan o'zgartirish natijasida mana shularning barchasidagi mijozning qoniqmasligi sabablarini yo'qotish mumkinmi? — Mijoz awalgi kasbi o'rniga qaysi yangi kasbni egallashni xohlaydi; — qanday ish sharoitlari va qanday ish joyi uni to'la qondirishi mumkin; — mijozga yangi kasb nima berishi mumkin? — yangi kasbi yuzasidan mijozda qanday muammolar bo'lishi mumkin?

— mijoz yangi paydo bo'lgan muammolarni hal eta oladimi? — buning uchun mijoz nimalar qilishi kerak bo'ladi? — mijoz uchun qaysi biri foydaliroq: awalgi kasbida qolib ish joyi va sharoitlarini yaxshilashga harakat qilganimi yoki yangi kasbni egallash; yangi ish joyi va sharoitlari foydali bo'ladimi? Psixolog-maslahatchi va mijozning mana shu barcha savollarga batafsil, to'la javoblari, ularni tahlil qilish, qabul qilinayotgan qarorni har tomonlama puxta o'ylab chiqish mijozga mumkin bo'lgan xatolarni ancha kamaytirishga imkon beradi. Ushbu masala bo'yicha psixologik maslahatda keyingi qadam, mijoz yangi kasbni o'zlashtirishi, ish joyi va sharoitlarini o'zgartirishi uchun unda kerakli iste'dod va qobiliyatlar borligini aniqlashga mo'ljallangan, mijozni har tomonlama psixodiagnostik tekshiruvdan o'tkazishdan iborat bo'lishi mumkin. Psixolog- maslahatchi mijozni tekshiruvdan o'tkazayotganida birinchi navbatda mijoz o'zi uchun yangi kasbni yaxshi o'zlashtirishi, yangi ish joyi va sharoitlariga tez va muvaffaqiyatli moslashib olishi uchun qanday kasbiy, ijobiy sifatlarga ega ekanligini aniqiab olishi kerak. Mijozning psixologik test sinovlari natijalarini ishlab chiqib, psixolog-maslahatchi kasbini, ish joyi va sharoitlarini o'zgartirishi mumkinligi yoki mumkin emasligi to'g'risida kerakli tavsiyalar bilan birga mijozga o'z xulosalarini aytishi mumkin. Xizmat lavozimlari bo'yicha ko'tarilishdagj rnuvaffaqiyatsi/liklar Mana shunday muvaffaqiyatsizlik ham turli sabablar bilan kelib chiqishi mumkin. Shuning uchun bunday muvaffaqiyatsizlik sababli amaliy tavsiyalarni izlashga kirishishdan awal ularning sababini aniqiab olish kerak bo'ladi. Shunday muvaffaqiyatsizliklar sabablaridan ba'zilari obyektiv xususiyatga ega bo'ladi va faqat ta'sir ko'rsatish psixologik vositalari yordamida to'la yo'qotilishi mumkin emas. Boshqalari subyektiv xususiyatdagi omillar sababli sodir bo'ladi, mana shunday holatda psixologik maslahat mijozga amaliy foyda keltirishi mumkin. Mana shu sababli biz faqat subyektiv psixologik xususiyatdagi sabablami aniqlash va muhokama qilishga to'xtalib o'tamiz. Bu sabablar qanday bo'lishi mumkin va shunday sabablar bilan bog'liq har bir aniq hollarda psixolog-maslahatchi qanday

amaliy harakat qilishi kerak. Xizmat lavozimi bo'yicha ko'tarilishda muvaffaqiyatsizlikning umumiy psixologik sabablaridan eng ko'p tarqalganlari quyidagilar bo'lishi mumkin: 1. Mijozning sharoitlarni bilmasligi, mana shu sababli u haqiqatda xizmat lavozimida o'sishga da'vogar bo'la oladi yoki da'vogar bo'la olmaydi. 2. Mijoz o'zining xizmat lavozimi o'sishi bilan bog'liq bo'lgan odamlarda yaxshi taassurotlar hosil qila olmasligi. 3. Xizmat lavozimida o'sish bo'yicha mijozning istagi juda yuqoriligi, uning qobiliyati va haqiqiy imkoniyatlariga mos kelmasligi. Bu umuman, mijoz xizmat lavozimi yaxshi o'sib borayotgan, lekin bu qanday sodir bo'layotgani uni to'la qoniqtirmasligi holatidir. 4. Ko'rsatilgan sabablardan birinchisini bartaraf qilish nisbatan oson va bu sababni psixolog-maslahatchining mijoz bilan shaxsan suhbatlari natijasida aniqiash mumkin. Buning uchun mijozga quyidagi savollarni berish yetarli bo'Iadi: - sizning xizmat lavozimingiz o ' sishi nimaga bog ' liqligini va uni amalda kirn ta ' minlashi mumkinligini bilasizmi ? - siz xizmat lavozimingizda muvaffaqiyatli o ' sib borishingiz uchun qanday sharoitlar bo ' lishi kerak ? - siz va sizning imkoniyatlaringiz bu sharoitlarga mos keladimi? - yuqorida aytilgan sharoitlardan qaysi biriga siz to'la mos kelmaysiz? - bu savollarga siz nimalarga asoslanib javob berayapsiz? Agarda fikringiz qandaydir aniq faktlarga asoslangan bo'lsa ularni ayting. Agarda mijoz bu barcha savollarga aniq va tez, osongina javob bersa, unda xizmat lavozimining o'sib borishidagi uning muvaffaqiyatsizligi asosiy sababi mana shunday o'sib borish sharoitlarini bilishi bilan bog'liq emas, deb xulosa chiqarish mumkin. Lekin bir tomondan mijoz mana shu savollarga to'la va aniq javob bermasligi ham mumkin. Ana shunda balki xizmat lavozimi o'sishidan qoniqmaslik muammosi mijozning xizmat lavozimida o'sish sharoitlarini bilmasligi bilan hech bo'lmasa, qisman, bog'liq bo'Iadi. Bu holatni psixologik maslahat

amaliyotida quyidagi belgilari bo'yicha aniqiash mumkin: agarda mijoz yuqorida ifoda etilgan savollardan birinchilariga javob bersa, keyingi savollarga javob qaytarishda qiynalsa, unda birinchi savollarga javoblari ishonchli bo'lmasligi mumkin. To'g'rirog'i, mijoz ushbu holatda xizmat lavozimida o'sish uchun o'zining haqiqiy imkoniyatlarini bilmaydi. Bunday holatda mijozga tavsiyalar quyidagicha bo'lishi mumkin: qanday sharoitlarda xizmat lavozimida uning o'sishi mumkinligini, bunga nima yordam va nima to'sqinlik qilishi mumkinligini aniqiash kerak. Agarda mijozning muvaffaqiyatsizliklari sababi uning taqdiri bilan bog'liq bo'lgan odamlarda yaxshi taassurot qoldirishni bilmasligi bo'lsa, unda mijozni bu ishni qanday qilib amalga oshirishga o'rgatilsa yaxshi bo'Iadi. Nihoyat, mijozning muvaffaqiyatsizligi u xizmat lavozimida o'sish istagi juda ham yuqoriligi bo'lsa, unda maslahatchining vazifasi mijozni o'z istaklari darajasini pasaytirishdan iborat bo'Iadi. O'zining ish qobiliyatini ta'minlab va saqlab turishdagi muvaffa- qiyatsizliklar Odamning ish qobiliyatining pasayishi bir necha sabablari mavjud va ularni ikki psixologik va fiziologik guruhga ajratish mumkin. Ular ko'pincha birgalikda mavjud bo'Iadi va odamning ish bajarish qobiliyatiga kompleks ta'sir ko'rsatib birgalikda harakat qiladi. Lekin shunga qaramay bu turli sabablar va ularni alohida muhokama qilish zarur. Quyidagi omillardan biri ta'siri ostida ish bajarish qobiliyatining pasayishiga olib keluvchi sabablar -psixologik sabablar deb ataladi: - faoliyat ko'rsatishga yetarlicha motivatsiyasi, mashg'ulot turiga odamning qiziqishi yo'qligi sababli ish bajarish qobiliyati pasayishi; - odamning asosiy ishidan uni chalg'itayotgan bir holatdan ancha kuchli tashvishlanishi; - shu vaqt davomida odamning yomon emotsional holati, masalan, frustratsiya, apatiya, befarqlik, zerikish; - quyidagi holatlardan biri bilan bog'liq ishning muvaffaqiyatli bo'lishiga ishonmaslik; - odamning o'ziga ishonmasligi, ushbu aniq sharoitlarda muvaffaqiyatga ishonchining yo'qligi.

Ish bajarish qobiliyati pasayishiga quyidagi sabablar - fiziologik sabablar, deb ataladi: - kasallik; - toliqish, asab sistemasi bo'shligi, uning tez charchaydigan bo'lishi; - organizmning umumiy jismoniy bo'shashganligi; Ko'rsatib o'tilgan sabablar haqiqatda mavjudligini qanday aniqiash uchun har bir holatda psixolog-maslahatchi mijozga taklif etishi mumkin bo'lgan tavsiyalarni ko'rib chiqamiz. Ko'rsatilgan sabablardan birinchisi — motivatsiyasi yo'qligini quyidagicha aniqiash mumkin. Uni mijoz bilan to'g'ridan to'g'ri muloqot qilish natijasida va unda kerakJi faoliyat turi bilan shug'ullanishga qiziqish borligini aniqlab bilib olish mumkin. Agarda mijozga to'g'ri berilgan savolga u aniq «yo'q» deb javob bersa, bu mijozda shunday qiziqish haqiqatda yo'qligini aniq ko'rsatadi. Agarda mijoz «ha» deb javob qilsa, bu har doim ham haqiqatda shunday ekanligini anglatmaydi. Mijozga unda shunday qiziqish bordek tuyulishi mumkin, lekin aslida qiziqishi bo'lmasligi ham mumkin. Bundan tashqari mijoz ko'pchilik hollarda beixtiyor «ha» deb javob qiladi, uningcha «yo'q» deb javob qilsa, maslahat to'xtatiladi deb, o'ylaydi. Bunday holatda haqiqatdan ham uni davom ettirishdan foyda yo'q, chunki mijozda ishga qiziqishning yo'qligini boshqa choralar bilan o'rnini to'ldirish mumkin emas. Mijozda faoliyatga keraklicha motivatsiyasi yo'qligini unga quyidagi savollarni berib va ularga javob olish kabi yordamchi yo'l bilan ham aniqlash mumkin: l)siz o'z ish qobiliyatingiz pasayayotganini his etgan holda o'zingiz uchun qanday qiziqarli tomoni bor, deb hisoblaysiz; 2)bu ish sizga qiziqarli va yoqadigan bo'lishi uchun nimalar qilish kerak deb, o'ylaysiz; 3)agarda bu ish bilan siz umuman, shug'ullanmay qo'ysangiz, hayotingizda qanday o'zgarish bo'ladi; 4)bu ishni siz uchun biror-bir ish bilan almashtirish mumkinmi? Agarda berilgan savollardan birinchisiga mijoz uzoq o'ylamasdan, aniq bu ishda uni qiziqtiradigan tomonlarini ko'rsatib bersa, unda kerakli faoliyat turi bilan

shug'ullanishga mijozda motivatsiyasi ancha kuchliligi to'g'risida xulosa qilish mumkin. Shuning o'zi ish bajarish qobiliyati pasayishi sababi qiziqishi kamligida emas (motivatsiyasi yetishmasligi), boshqa bir sababi bor deb hisoblashga asos bo'ladi. Ushbu savolga javob aniq bo'lmasa, shu bilan birga mijoz uzoq o'ylab javob beradigan bo'lsa, motivatsiyasi yetishmaydi degan fikrni to'la rad etish mumkin emas. Agarda mijoz ikkkinchi savolga javob qaytarishda qiynalsa, unda uning ish bajarish qobiliyati pasayishi sababli faoliyatga yetarlicha ijobiy bo'lmagan motivatsiyasi hisoblanadi. Ushbu savolga ishonchli javob berganida esa gipoteza aksincha, ishonchliligiga gumon paydo bo'ladi. Agarda mijoz uchinchi savolga javob berib, ishni to'xtatishni faqat mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarini aytadigan bo'lsa, unda bu mavjud faoliyat turi bilan shug'ullanishga uning motivatsiyasi ancha kuchli deb hisoblashga asos bo'ladi. Agarda bu savolga mijozning javoblari noaniq bo'lsa yoki mijoz ushbu faoliyat turi bilan shug'ullanishni to'xtatishi mumkin bo'lgan ijobiy oqibatlari to'g'risida gapirsa, mijozning motivatsiyasi yetarlicha kuchli emas, deb hisoblash mumkin bo'ladi. Nihoyat, to'rtinchi savolga mijoz «ha» deb javob qaytarsa, unda psixolog-maslahatchining xulosasi quyidagicha bo'lishi mumkin: ushbu faoliyat turi mijoz uchun qiziqarli emas. Agarda «yo'q» deb javob qilsa, faoliyat turi «qiziqarli emas» deb aniq aytish mumkin emas. Yuqorida ko'rsatilgan sabablardan birinchisi mavjudligini aniqlab, aniqrog'i faoliyatga ijobiy motivatsiyasi borligini tekshirib, shundan keyin psixolog- maslahatchi ikkinchi - diqqatni chalg'itishi yoki raqobatchi motivatsiyasi borligini aniqlashga o'tadi. Mana shu mumkin bo'lgan sababi mavjudligini quyidagi usul bilan aniqianadi. Mijozdan uning hayoti hozirgi davrda ishga to'la diqqatini qaratishga xalaqit qilayotgan, ish bajarish qobiliyatining pasayishiga u shikoyat qilayotgan muammolari borligini so'raydi. Agarda shunday muammolari borligi aniqlansa, unda bu mijozning ish bajarishi qobiliyati pasayishiga aynan, mana shu muammolar sabab ekanligini anglatadi. Yomon emotsional holati, frustratsiya, apatiya va boshqalarni bajarish qobiliyati pasayishi sababi sifatida quyidagicha aniqianadi. Birinchi navbatda, bu emotsional holatlarini maslahat paytida mijozning xulqini kuzatish yo'li bilan aniqlash mumkin- Agarda psixolog-maslahatchi bilan

suhbatlashish davomida mijoz doim kuchli emotsional qo'zg'alish va psixologik keskinlik holatida bo'lsa, unda ish bajarish qobiliyati pasayadigan ish davomida ham u xuddi shunday holatda bo'ladi, deb hisoblash mumkin. Shundan keyin mijozga qator savollar berish mumkin, bu savollar u ishlayotgan paytida yuzaga keladigan salbiy emotsional hayajonlanish haqiqatan ham unga xos ekanligini ko'rsatib beradi. Masalan, quyidagilar shunday savollar qatoriga kirishi mumkin: «Ish davomida odatda, siz qanday emotsiyalar his etasiz? Ijobiy yoki salbiy?» «Siz ish davomida biron nima to'g'risida tashvishlanasizmi? Agarda shunday bo'lsa, nimalar to'g'risida tashvishlanasiz?». Ish bajarish qobiliyati pasayishi sababi sifatida muvaffaqiyatga erishishga ishonmasligi yoki bajarayotgan ishi bilan bog'Iiq salbiy taxminlari mayjudligi qator belgilar bo'yicha qayd etiladi. Birinchi navbatda quyidagi turdagi savollarga mijozning javoblari bilan aniqianadi: «Sizning ishlaringiz muvaffaqiyatli ketmoqdami?» «Oxir-oqibat muvaffaqiyatga erishishingizga ishonasizmi?» Agarda mijoz bu savollarga ijobiy javob bersa, unda bu mijozning taxminlari ham ijobiy ekanligi to'g'risida xulosaga kelishga imkon beradi. Ushbu savollarga salbiyjavoblari mijozning salbiy taxminlari to'g'risida xulosaga kelishga sabab bo'ladi. Ish bajarish qobiliyati pasayishi sababi sifatida o'ziga ishonmaslik, mijozning xulqi va psixologik maslahatchining savollariga lining javoblariga qarab aniqlanishi mumkin. Agarda mijoz o'zini ancha ishonchli tutsa, u shunday ishonch bilan berilgan savollarga javob qaytara olsa, bunday ishonchlilik ishda ham unga xos bo'ladi, deb hisoblash asoslidir. Agarda mijoz o'zini ishonchli tutmasa va savollarga ham shunday ishonchsizlik bilan javob qaytarsa, bunday ishonchsizlik ishda ham mavjud bo'lsa kerak, deb hisoblash mumkin bo'ladi. Biroq bu holda mijozning ishonchsizligini faraz sifatida tasdiqlashidan qat'iy nazar qo'shimcha tekshirishni talab etadi. Mijozning quyidagi savollarga javoblari buni tasdiqlashi mumkin: «Ish bilan shug'ullanayotganingizda o'zingizni har doim ishonchli his etasizmi?». «Siz mana shu ishda muvaffaqiyatga erishishingizga ishonasizmi?» Agarda shu savollarga mijoz «ha», deb javob bersa, unda uning xarakteri ishonchsizligi to'g'risidagi gipotezani o'rinsiz, deb hisoblashga to'g'ri keladi. Bu

savollarga mijoz «yo'q», deb javob qilsa, bunday gipoteza o'rinli bo'ladi. Agarda mijozning ish bajarish qobiliyati pasayishi sababi faqat fiziologik xususiyatga (organizmning ahvoli yaxshi emasligi) ega bo'lsa, unda mijozga psixologik xususiyatdagi ba'zi tavsiyalarni berish kerak bo'ladi, chunki psixologik omillar odamning jismoniy holatiga ma'lum ta'sir ko'rsatadi. Bu yerda birinchi navbatda ijobiy emotsiyalar ish bajarish qobiliyatini oshirishini, salbiy emotsiyalari pasaytirishini nazarda tutish kerak, bo'ladi. Demak, ish odamda asosan, ijobiy emotsiyalarni yuzaga keltirishiga va iloji boricha salbiy emotsiyalarga yo'l qo'ymasligiga i n t i l i s h zarur. Toliqish holatini oldini olish, odam charchagandan so'ng uni yo'qotishdan osonroq bo'lishini ham esda saqlash kerak. Mana shu sababli ish bajarish qobiliyatini ta'minlab turish uchun qulay ish sharoitlarini yaratish to'g'risida qayg'urish kerak. Bunday ish sharoiti yaqqol jismoniy toliqish holati yuzaga keimasligi uchun ishda tez-tez, kuchini tezlikda tiklab olishga mo'ljaliangan kichik tanaffuslar qilib, dam olishdan iborat bo'ladi. Bu to'g'risida yana bir muhim qoida mavjud: odam ko'pincha bajarib bo'lgan ishidan charchamaydi, boshqa bajarishi kerak bo'lgan lekin, ba'zi sabablarga ko'ra muddatida bajarilmagan ishlardan ko'proq charchaydi. Demak, o'z ish kunini rejalashtirishda yoki biror vaqt davomida ma'lum ish hajmini bajarishni belgilaganda, unga faqat albatta va har qanday holatda ham belgilangan muddatda bajarilishi mumkin bo'Iganlarini kiritish zarur. Boshqa odamlar bilan raqobatda muvaffaqiyatsizliklar Ko'pchilik odamlar bunday muvaffaqiyatsizlikni his etadilar, shu bilan birga muvaffaqiyatsizlikni o'zidan emas, ko'proq ularning sabablari bo'yicha tashvishlanadilar. Muvaffaqiyatsizlikning sabablari turlicha bo'lishi mumkin. Biz bunday muvaffaqiyatsizliklar odatiy holatlari va ularning muhim bo'lgan sabablarini ko'rib chiqamiz. Birinchi navbatda boshqa odamlar bilan musobaqalashishda muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik tushunchasining o'zi juda taxminiy tushuncha hisoblanishini, muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik sifatida odam yutuqlarini baholashi, u o'zini kim bilan solishtirishi va o'zi uchun nimani

muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik deb hisoblashiga bog'liq bo'ladi. Odam o'zini va o'z yutuqlarini ko'pchilik odamlarga qaraganda yutuqlari yomon bo'lgan odam bilan solishtirishi mumkin, shunda odamning qilgan ishi ko'pincha o'zi tomonidan muvaffaqiyat, deb qabul q i l i n i s h i mumkin. Odam o'z muvaffaqiyatini boshqa odamlarga qaraganda muvaffaqiyatga ancha yuqori bo'lgan odam bilan solishtirishi mumkin. Bunday hollarda uning muvaffaqiyatlari o'zi uchun nisbatan muvaffaqiyatsizlik sifatida tushunilishi mumkin. Bu holat ushbu odamning muvaffaqiyati ko'pchilik boshqa odamlar muvaffaqiyatlaridan ustun bo'lishiga qaramay sodir bo'ladi. Demak, insonda masalan, boshqa odamlar bilan musobaqalashishda yutug'i yoki mag'lubiyatini, u o'zining yutug'i yoki kamchiligi, deb hisoblashiga qarab muvaffaqiyat mezonlari pasaygan yoki yuqori bo'lishi mumkin. Misol uchun, boshqalar bilan musobaqalashishda inson ulardan ancha ustun bo'lishga intilsa va shunchaki yaxshilar orasida bo'lishdan qoniqmasa, unda u o'z muvaffaqiyatlaridan qoniqmaydi. Agarda u boshqalardan orqada qolmaslikni yutuq deb qarasa, u boshqa odamlar bilan musobaqalashishda qoniqish his etishi aniq. Bundan tashqari, ko'pincha turlicha qadriyatlar tizimi bo'lishi mumkin, mana shu farqlarni hisobga olmay nima uchun bir odam uchun muvaffaqiyatsizlik hisoblanadi, boshqa odam uchun esa muvaffaqiyatsizlik hisoblanmasligini tushunib bo'lmaydi. Agarda, masalan, shu odam uchun sport bilan shug'ullanish qiymatga ega bo'lmasa, unda sport musobaqasida boshqa odamga yutqazib qo'yishni u o'zining jiddiy muvaffaqiyatsizligi deb qaramasligi va bu xususida qattiq tashvishlanmasligi mumkin. Lekin agarda bilimdonlik va intellektual rivojlanganlik uning uchun so'zsiz qiymatga ega bo'lsa, bu masalada boshqa odamga yutqazib qo'yganida juda qattiq tashvishlanadi. Boshqa odamlar bilan musobaqalashishdagi muvaffaqiyatsizliklar mavzusida psixologik maslahat o'tkazganda bularning barchasini albatta, hisobga olish zarur bo'ladi. Psixoiog- maslahatchi mijoz bilan suhbatlashayot-ganda mana shunday holatda birinchi navbatda, hal qilishi kerak bo'Igan masalalaridan biri boshqa odamlar bilan musobaqalarda muvaffaqiyatsizlikni nima uchun shaxsiy muvafFaqiyatsizlik deb hisoblashini aniqlashdan iborat bo'ladi. Mijoz bilan kerakli psixodiagnostik suhbat

o'tkazish strategiyasini quyidagicha tuzish mumkin. Mijozning shikoyatini diqqat bilan tinglab va uning so'zlaridan uning muammosi dastlabki mohiyatlarini aniqlab, psixoiog-maslahatchi keyin mijozga quyidagi iltimos bilan murojaat etishi mumkin bo'ladi: «Boshqa odamlar bilan musobaqalashishda sizning muvaffaqiyatsizliklaringiz to'g'risida to'laroq gapirib bera olmaysizmi?» Mijozning o'z muammosi mohiyati to'g'risida so'zlab berishini osonlashtirish uchun unga qator savollar berish kerak bo'ladi, bu savollarga iloji boricha to'la javob olishga harakat qilish kerak. Agarda savollardan ba'zilariga mijoz javob berishga qiynalsa, bu savollarni vaqtinchalik qoldirish yoki umuman, o'tkazib yuborish kerak. Agarda berilgan savollarga javoblardan tashqari mijoz qandaydir qo'shimcha fikrlar aytishni xohlasa, unda psixoiog-maslahatchi mijozni diqqat b i l a n tinglashi kerak. Mijozdan psixodiagnostik suhbatni davom ettirishga ruxsat olib, maslahatchi unga quyidagi savollarni berishi mumkin: — Boshqalar bilan bo'Igan musobaqalarda oxirgi marta qachon muvafTaqiyatsizlikka uchradingiz? — Shunday bo'lsa k i m bilan va qaysi masalada raqobatlashdingiz? — Hozirgacha biz muhokama qilgandan tashqari sizning hayotingizda yana qanday muvaffaqiyatsizliklar bo'Igan? — Hayotiy muvaffaqiyatsizliklaringizni qanday tushuntirasiz? — Muvaffaqiyatsizliklarning oldini olishga urinib ko'rganmisiz? Agarda shunday bo'lsa bu urinishlar nimadan iborat bo'Igan? — Bu urinishlarning natijalari qanday bo'Igan? Mijozdan mana shu savollarga keng javoblar olib va mijozning hayotiy muvaffaqiyatsizligi bilan bog'liq vaziyatni o'zi uchun aniqlab, oydinlashtirib, psixoiog-maslahatchi boshqa odamlar bilan shaxsiy musobaqalarda mijozning muvaffaqiyatsizliklari sabablarini aniqlashga kirishadi. Muvaffaqiyatsizliklar xususiyatini hamda ularning mumkin bo'Igan sabablarini aniq bilmay turib, mijozga amaliy foydali yordam ko'rsatish qiyin bo'ladi. Odamning boshqa odamlar bilan musobaqadagi muvaffaqiyatsizliklari obyektiv va subyektiv xususiyatli bo'lishi mumkin. Shunga binoan ularning sabablari ham mana shu guruhlardan

biriga taalluqli bo'ladi. Muvaffaqiyatsizliklar subyektiv sabablari mijozning o'zining shaxsiga tegishli bo'ladi va ko'pchilik hollarda psixoiog-maslahatchi yordamida bu sabablar ko'p jihatdan yo'qotilishi mumkin bo'ladi. Muvaffaqiyatsizlikning obyektiv sabablari mijozning o'ziga bog'liq bo'lmagan vaziyat, sharoitlardan kelib chiqadi. Bunday sabablar bilan kelib chiqadigan muvaffaqiyatsizliklarga yo'l qo'ymaslik uchun yoki yuzaga keigan hayotiy sharoitlarga ta'sir ko'rsatish, iloji boricha, tushungan holda, bilib turib ko'pchilik hayotiy vaziyatlarda albatta, muvaffaqiyatsizlikka olib keluvchi vaziyatlarga tushib qolmaslikka harakat qilish kerak. Boshqa odamlar bilan musobaqalashishda mijozning muvaffaqiyatsizligi masalasi bo'yicha psixologik maslahat o'tkazilayotganda odatda mana shu muvaffaqiyatsizliklar tabiati va sabablarini aniqlash va mijozga tushuntirish yetarli bo'lmaydi. Muhimi, mijozga tushuntirib berish, kerak bo'lsa, muvaffaqiyatsizlikka yo'l qo'ymaslikka uni o'rgatish kerak. Mana shu masalada maslahatlar o'tkazish turli hollarida psixolog-maslahatchi foydalanishi mumkin bo'lgan bir necha umumiy maslahatlarga misollar: I-holat. Odamlar b i l a n raqobatchilikda mijozning muvaffaqiyatsizligiga sabab, juda oshirib yuborilgan istaklari, muvaffaqiyatga obyektiv erishib bo'lmaydigan ortiqcha taxminlardan iborat. Bunday hollarda psixolog-maslahatchi mijozga quyidagicha yo'l tutishni tavsiya etishi mumkin bo'ladi: har gal odamlar bilan musobaqalashganda o'ziga umuman qoniqtirmaydigan muvaffaqiyat darajasini belgilash va birinchi navbatda, aynan, mana shu darajaga erishishga intilishi. Bundan tashqari, mijozga ko'pchilik odamlar yutuqlaridan past bo'lmagan darajada o'zi uchun muvaffaqiyatga istaklar belgilab, o'z yutuqlarini boshqa odamlar muvaffaqiyatlari bilan doimiy taqqoslash odatini o'zida ishlab chiqishi muhim hisoblanadi. Mijoz quyidagi savollar to'g'risida o'ylab ko'rishi va o'zi uchun ularga qoniqarli javoblar topishi ham foydali bo'ladi. «Men uchun boshqalar orasida albatta, birinchi bo'lish nima uchun kerak?» «Boshqalardan ustun bo'lsam. bundan qanday foyda bo'ladi?» «Kerakli natijalarga erishishim uchun nimalar qilishim kerak?» «Bunga kuch va vositalarni sarflash to'g'ri bo'ladimi?».

Mana shu va shu kabi savollar ustida o'ylash, mijozni odatda odamlar bilan musobaqalashishda muvaffaqiyatga o'zining istaklari, intilishi darajasini biroz pasaytirishi kerakligini tushunishga olib keladi. Buning oqibatida mijoz o'zini-o'zi awal o'ylagandan ko'ra, kamroq omadsiz deb hisoblaydi. 2-holat. Muvaffaqiyatsizlikka sabab mijoz o'z imkoniyatlariga ishonmasligi bo'lib, shuning uchun boshqa odamlar bilan musobaqalashganida o'z imkoniyatlarini amaliy qo'llay olmasligi sababli ko'pincha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi (imkoniyatlari yo'q deb, o'ylaydi). Bunday holatda psixolog-maslahatchi, mijozga o'zining mavjud imkoniyatlarini aniqlash va anglab yetishiga yordam berishi, bu imkoniyatlardan hayotda qanday qilib foydalanishi mumkinligini tushuntirib berishga harakat qilishi kerak. Buning uchun psixolog- maslahatchi awal boshqa odamlar bilan musobaqalashganida mijoz o'zini qanday tutishini aniq b i l i b olishi kerak. Shundan keyin mijozning xulqida bo'sh tomonlarini aniqlashi, unga o'zini boshqacharoq, oqilona, to'g'ri tutishga urinib ko'rishini taklif etish kerak bo'ladi. Mijoz bilan ishlashdan keyingi qadam taklif etilayotgan raqobatchilik xulqi yangi shakllari awalgisidan ko'ra samaraliroq ekanligini mijozning o'zi aniqlab olishi uchun imkoniyat berishdan iborat bo'ladi. Shundan keyin mijozga boshqa odamlar bilan musobaqalarda o'zining xulqini ко 'proq tahlii qilib borishini aytish kerak. Xulqidagi bo'sh va kuchli tomonlarini o'zi mustaqil aniqlashi, boshqa odamlar bilan musobaqalashishda xulqi turli shakllarini qo'llab va ular qanday natijalar berayotganligini kuzatib borish, o'zi ustida tajribalar o'tkazib borishni tavsiya etish mumkin bo'ladi. O'zida hayotda foydali odatlarni ishlab chiqib, mijoz nihoyat o'z muammolarini o'zi hal etadigan bo'ladi. 3-holat. Mijozning muvaffaqiyatsizligi u raqibini yutishi mumkin bo'lmagan sharoitlar, holatlarda boshqa odamlar bilan musobaqalashishdan iborat bo'ladi. Bunday holatda mijoz bilan ishlaganda psixolog-maslahatchi unga xayolan o'z raqibiga mag'lub bo'lgan, boshqa odamlarga musobaqalarda yutqazgan holatlarni xotirasida tiklashni taklif etadi. Shundan keyin mijozga mana shu musobaqalarda muvaffaqiyatga erishishda o'z imkoniyatlarini obyektiv baholashni taklif etish va

amaliy yordam berish kerak bo'ladi. Mijoz bilan ishlashning ushbu bosqichida psixolog-maslahatchining vazifasi o'z raqibi chaqirig'ini qabul qilgan musobaqalashish vaziyatlarida uning imkoniyati juda kichik bo'lganligini va musobaqa uning uchun boshidanoq muvaffaqiyatsiz tugashi aniq bo'lganligini mijozga isbotlab berishdan iborat bo'ladi. Shundan keyin maslahatchi dastlab muvaffaqiyatga o'zining mavjud imkoniyatlarini puxta aniqlab olmasdan, umuman, odamlar bilan musobaqalashish kerak emasligiga mijozni ishontirishga harakat qilishi kerak. Mijoz bilan maslahatlar ishi yakuniy bosqichida, uni muvaffaqiyatga o'z imkoniyatlarini obyektiv, to'g'ri aniqlash uchun yuzaga kelgan vaziyatni qanday qilib tahlil qilishga uni o'rgatish foydali bo'ladi. Bunga quyidagi savollarga aniq javob olish yordam berishi mumkin (mijoz mana shu savollarni o'ziga berishi va boshqa odamlar bilan musobaqalashishdan awal ularga javob topishi kerak bo'ladi): - Musobaqada g'oliblikni qo'Iga kiritishim uchun qanday sifatlarga ega bo'lishim kerak? - Bu sifatlar hozirgi vaqtda menda bormi? - Agar bo'lsa, ular qay darajada rivojlangan? - Men bilan raqobatlashmoqchi bo'lgan raqibim ham shunday sifatlarga egami? - Agarda ega bo'lsa qay darajada? - G'alaba uchun zarur bo'lgan imkoniyatlarda mijoz raqibidan ustunmi? - Ushbu raqib bilan musobaqa vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishishda mavjud imkoniyatlarim qanday? - Bu musobaqalarda raqibimning muvaffaqiyatlari qanday? - U bilan musobaqalashsam bo'ladimi? - Agarda musobaqada raqibim g ' olib bo ' lsa , men qanday yo ' l tutishim kerak bo ' ladi ? Mana shu savollarga javob olib , shundan keyin mijoz oqilona , asosli qaror qabul qilishi va boshqa odamlar bilan musobaqalarda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkinligini kamaytirishi kerak bo ' ladi .

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997. 2. Munavvarov A. K. Pedagogika. T.1996. 3. Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari. T. 1994. 4. Nishonaliyev U., Tursunov I. Pedagogika kursi. T. 1996. 5. Pedagogika. O‘quv qullanma. T. 1996. 6. G‘aybullayev N.R. va boshqalar. Pedagogika. Universitetlar uchun dastur. T. 1996. 7. G‘oziyev E. Pedagogik psixologiya asoslari. T. 1997. 8. G‘aybullayev N., Yodgorov R., Mamatqulova R., Toshmurodova K. Pedagogika. T. 2000.

O'xshashlar

Shaxslararo muammolar bo'yicha psixologik maslahat va amaliy tavsiyalar

Kommunikativ va ijtimoiy-perseptiv psixologik maslahat bo'yicha amaliy tavsiyalar

Sotsial psixologiyaning amaliy tadbiqiy sohalari

Psixologiya fanining predmeti, amaliy vazifalari

Psixologiya nazariy va amaliy fan sifatida