Ta`lim ijtimoiy madaniy fenomen - Psixologiya - Referatlar

Ta`lim ijtimoiy madaniy fenomen

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Ta`lim ijtimoiy madaniy fenomen Reja: 1. Jamiyatning dastlabki rivojlanish bosqichlarida bola shaxsiga munosabat xususiyati. 2. Ta`lim jarayonini tuzish uchun asos sifatida inson haqidagi falsafiy-psixologik tasavvurlar. 3. Pedagogik jarayon konsepsiyalari va uning psixologik asoslari. 4. Hozirgi zamon ta`limi, kognitiv-oriyentirovkadan shaxsiy oriyentirovkali ta`lim paradigmalari.

Sharq allomalari asarlarida ta`lim-tarbiya jarayoni hamda bi lishga qiziqish masalalarining yoritilishi. Yuksak tafakkur namoyandalarining asarlarida bilim olishga keng o'rin berilgan bo`lib, o`tmishda ham, hozirda ham, qayerda ta`lim sohasiga e`tibor yuqori bo`lsa, o`sha yerda taraqqiyot doimo ilgan'ab borganligi yaqqol ko'rinadi. Sharqning qomusiy olimlari asarlarida ta`lim-tarbiya, shaxs kamoloti borasidagi fikrlari bilan birga bilim egallash, ilm olish yo`llari xususida qator ilmiy ma`lumotlar keltiriladi. Jumladan, Imom al-Buxoriy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy. Burhoniddin Zarnujiy, Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Umar Xayyom, Abu Hamid Fazzoliy, Alisher Navoiy, Muhammad Rizo Ogahiy, Abdulla Avloniy kabi olim va mutafakkirlarning asarlarida yuqoridagi muammolar yuzasidan atroflicha ma'lumotlar keltiriladi. Qomusiy olim Imom al-Buxoriy ham ilm o`rganishni yuqori darajaga qo`yib, o`z asarlarida quyidagi fikrlarni ilgari suradilar: «Kishi ilm bobida nafaqat o`zidan yuqori yoki tengdoshlaridan, balki o`zidan past bo`lganlardan hadis olmaguncha, yetuk muhaddis bo`la olmaydi». Imom Buxoriy ushbu fikri bilan o`quv faoliyatining ijobiy motivlari ustoz- muallim tomonidan shakllantirilishiga urg`u beradi. Abu Nasr Forobiy esa ko`plab asarlarida bilish masalasiga katta e`tibor beradi. U bilishda ikki bosqichni — hissiy va aqliy bilish ni farqlaydi hamda bilishda inson aqlining roliga ahamiyat beradi. Forobiy insonlarni ilmli bo'lishga chaqirib, o`quvchining ijtimoiy hayotda tuigan o`rni va uning o`ziga xos xususiyatlari to'g'risida ibratli g`oyalarni ilgari surgan. U o`quvchiga ta`lim berish, uni ilmli qilish uchun o`qituvchi tinmasdan mashaqqatli mehnat qilsagina o`quvchi o`qishga, ta`lim olishga, bilimli bo`lishga intilishi mumkinligini ta`kidlaydi. O`qituvchi o'quvchiga bilim beraman desa, o`quvchi oldida haqiqatgo`y boiishi kerak, o`zi fahm-faro- satli bo'lib, or-nomusini qadrlashi lozim, shogirdlariga nisbatan adolatli bo'lishi, ko`zlagan maqsadiga erishishida qat`iylik ko`rsata bilishi va o`rnak bo'lmog'i joiz, deya ta`kidlaydi mutafakkir. Foro biy tushunishni, bilimning mohiyatini uqib, anglab olishni quruq yodlashdan ustun qo`yadi, o`quvchiga umumiy qonun-qoidalarni o`zlashtirishni tavsiya etadi, chunki qonun-qoidalarni anglash, uning e`tirofiga ko`ra, juda

katta ahamiyatga ega. Allomaning mulohazasiga binoan, har qanday o'quvchi o'z xatti- harakatidan xa- bardor bo'lmog'i, ya`ni o'zini anglagani, zamonaviy psixologiya fani terminologiyasiga ko'ra, o'zini refleksiya qilish ko'nikmalariga ega bo'lishi va shu sa`y- harakatlari tufayli baxtga erisha oluvchi insonligini anglamog`i lozimdir. Forobiy o`quvchining shaxsiga xos qator fazilatlarga xolisona sharh bergan olimdir. Qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning fikricha, inson tafakkuri, aqlining kuchi bir necha bosqichdan iborat. Aqliy kuchlar dastlab mutlaq tinch, sokin holatda bo'ladi. Bolalardagi yozishni, oqisnni o'rganishdagi potensial kuchlar shunga misol bo`la oladi. Abu Ali ibn Sino bu kuchlarni moddiy kuchlar deb nomlagan, ya`ni mazkur kuchlarni tashqi motivlar deb tushunsa bo`ladi. Sekin-astalik bilan bu kuchlar harakatga aylanadi, bular mehnat quroli samarasidir. ya`ni mehnat quroli orqali harakatga keladi va namoyon bo'la di. Bu holatni bola yozishni xohlab turibdiyu, ammo yozish quroli bo'lgan qalamning yo'qligi bilan izohlash mumkin. Bu ikki kuchni Ibn Sino ro'yobga chiqishi mumkin bo'lgan kuch deb atagan. Nihoyat, uchinchi kuch esa irodaning yetishmasligi bilan tushuntirib beriladi. Ya`ni shunday holatning kuchi bor, ammo uni ishlatishga, ro'yobga chiqarishga bolada iroda yetishmaydi. Alloma nazarida, shu kabi uch holat bilan aql, bilim olish izohlanadi. « Тауг » asarida esa insonlarni do'stlikka, bilim o'rganishga chaqiradi. Ibn Sino «Xayy ibn Yaqzon» qissasida inson fe`l-atvorini, ruhiyatini tushunish uchun mantiq ilmini o'rganishga chorlaydi. Bu fan inson tafakkur doirasining kengayishiga katta yordam bera di. Insonlarning fe`l-atvorini bilish uchun o'qish, o'tkir bo'lish uchun farosat ilmidan xabardor bo'lish kerak. Darhaqiqat, ilm o'rganishga Forobiy musiqiy, falsafiy ilm bilan da`vat etgan bo'lsa, ibn Sino mantiq ilmi orqali da`vat etgan. Abu Ali ibn Sino bolalarning o'qish, ta`lim olishlariga mas`uliyat bilan qarash tarafdorlaridan bo'lgan. U bola 6 yoshga yetgach muallimga bilim olish uchun topshirilishini aytib o'tadi. Hozirda ham bolalarning 6-7 yoshdan boshlang'ich sinflarga qabul qili nishi ibn Sinoning o'sha davrdagi g'oyalarining naqadar ahamiyatli ekanligidan dalolat beradi, zotan ushbu hoi bolaning o'qishga bo'lgan muhabbatini kuchaytirishi mumkin. Lining fikricha. bolaga ta`lim asta-sekinlik bilan berilishi joiz. Uni birdaniga ki- tobga bog'lab qo'ymaslik lozim, deydi alloma. Ibn Sino kishilarning yashashga qobil bo'lishi va bekorga jabr ko'rmasligi uchun ularga ehtiyot boiib ta`lim berish kerakligini uqtiradi. Ya`ni ular ning

o`qishga bo`lgan ijobiy motivlarini so`ndirmaslikka undaydi. O`quvchilarning o`qish faoliyatiga oid fikrlar qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy asarlarida ham o`z aksini topgan. Uning fikriga ko`ra, bilim olish uchun o`quvchilarda avvalo intilish va qiziqish bo'lishi kerak. Darhaqiqat, nimanidir o'rganish, tadqiq qilish uchun insonda intilish, harakat va qiziqish bo`lmasa, u hech narsaga erisha olmaydi. Ilm olishning muhim yo`llaridan biri inson hammani o'ziga do`st tutishi va boshqa insonlarga ham yaxshilik qila olishi lozim. Olimning mazkur fikrlarini fan tilida o`quv faoliyatiga nisbatan ehtiyoj tug`ilsagina o quv motivlari shakllantirilishi mumkin, deya talqin qilsa bo`ladi. Beruniy ilm olishda axloqiy poklikni yuqori o`ringa qo`yib, ta`lim va tarbiyani bir xil izchillikda olib borganlar komil inson darajasiga erishadilar, deydi. Beruniy o`qitish uchun muallim o`z malaka va bilimlarini doimo orttirib, zamonga moslashib borishi lozimligini uqtiradi. U kitob o`qish usullariga alohida e`ti bor qaratadi. Kitoblarni shunchaki emas, fikrlab, kichik-kichik bo`limlarga bo`lib o`qish va umumlashtirib borish kerakligi haqi da ma`lumotlar beradi. Beruniy o`qitishda faqat induktiv (umu miy xulosa) yo`li bilangina emas, balki deduktiv (juz`iy xulosa) yo'li bilan ham ish tutish lozimligini ta`kidlaydi, zotan bunday o`qishda tafakkur kengayib, bilimlar ortib boradi. Abu Rayhon Beruniy o`qituvchilar o`quvchining e`tiborini taqqoslash, qiyoslash kabi operatsiyalarga qaratishlari lozimligiga alohida ahamiyat beradi. Zotan, bugungi kunda ham ongli, ifodali, to`g`ri va tez o`qish hozirgi zamon o`quvchilarining savodli bo`lishlarini ta`minlovchi asosiy tarkibiy qismlardandir. Abu Rayhon Beruniy ilm olishda takrorlashga zo`r berib, yosh o`quvchilarni toliqtirib va zeriktirib qo`ymasdan, turli psixologik usullarni qo`llashni, shu orqali ularning tafakkurini boyitib, bi limlarini chuqurlashtira borishni ilgari surgan buyuk zotdir. Ya`ni o'qishga nisbatan bo`lgan qiziqishni so`ndirmaslik uchun bolalarning yoshiga xos psixologik xususiyatlar albatta inobatga olinishi kerakligini e`tirof etadi. Beruniyning tafakkur operatsiyalari — analiz, taqqoslash, umumlashtirish kabilarni shakllantirish orqali o`qishga qiziqish uyg'otish haqidagi fikrlari to hozirgi kungacha o`z ahamiyatini yo'qotgani yo ` q. Sharqning boshqa bir yirik olimi Burhoniddin Zarnujiy o`zining -o`quvchiga ta`lim yo`lida qo`llanma» kitobida: «o`qib o`rganish uchun eng yaxshi vaqt yoshlik davri, erta tong

va qosh qoraygan payt. Bilim oluvchi ana shu vaqtni samarali tashkil etishga odatlansin, bordiyu, unga bir fan zerikarli bo`lsa, boshqasi bilan mashg`ul bo`lsin», — deya ta`lim beradi. «Ta`limul — mutaallim» nomli kitobida bo`lsa ta`limning uzviylik prinsipini e`tirof etadi. XI asrda yashab ijod etgan Mahmud Qoshg`ariy ham o`zining «Devonu lug`atit turk» asarida bilim olishga da`vat etgan. Asardagi: «Ey o`g`lim, mendan o`git, nasihat ol, odobli va tarbiyali bo'lishga tirish, toki el ichida zo`r olim bo`lib tanil va ular orasida odob va ilm tarqat» yoki «Ilm, hikmat o`rgan, o`rganishda havoyilik va takabburlik qilma, hech narsa o'rganmasdan, o'zini bilimdon ko'rsatib maqtangan kishi imtihon vaqtida uyaladi, achinadi» kabi fikrlari buning yorqin misolidir. O`rta Osiyoning yana bir buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Hojib ham o`z ijodida bilimni yuksak baholaydi. Alloma bilimni boylik, kiyim, yemish kabi narsa-hodisalarga qivoslaydi. Bilim va bilimdonlikni his eta olmoq, uni tushunmoq darkorligi, bilimdon bo`lishning tarbiya bilan chambarchas bog`liqligi, bola qanchalik erta tarbiya qilinsa, bilim olishga ishtiyoqi ortishi haqida yozadi. O`quvchining psixologik xususiyatlari va shaxsiy fazilatlariga oid mulohazalar qomusiy olim Umar Xayyom asarlarida chuqur yoritib berilgan. Umar Xayyomning fikricha, o`quvchilar o`qituvchidan olgan bilimlari bilan cheklanib qolmasdan, hayotda bo`layotgan voqea-hodisalarni o`rganish va kuzatish, amaliyot davomida bilim, malaka hamda ko'nikmalarini har xil usullarda ko`p martalab takrorlab borish jarayonida egallaydilar, ya`ni olim ta`limdagi predmet bilan hayot uzviy aloqadorligi prinsipini ilgari suradi. Uning fikricha, bilim olishni, ta`limni amaliyot bilan uzviy ravishda bog`lagan holda o`quvchilarda musta qil tafakkurni shakllantirib borish zarur. Buning uchun u «Sen osongina o`ylayapsan», «Ko`p o`ylab, maqsadga erishish mum kin», «Biroz o`ylagandan keyin, tushunib olasan» kabi so`zlarni ishlatib, o'quvchilarni mulohaza qilishga undab, sekin-astalik bi lan o`qishga bo'lgan ishtiyoqlarini oshirishga harakat qiladi. Inson hayotida ilm va amaliyotning birligi haqida Abu Hamid Fazzoliy ham fikr bildirgan edi. Darhaqiqat, inson olgan nazariy bilimlarmi amaliyotda qo'llay borishi kerak deb o'ylaymiz, chun ki bilim va ilmgina emas, balki fan va tajriba yutuqlarini amalda qo'llay bilish ham insoniy xislatlardan biridir.

Buyuk mutafakkir va alloma Alisher Navoiy inson tafakkuri, aqli-farosati hamda ilmmi yuksak qadrlagan. U: «Bilim va donishmandlik insonning bezagidir», - deb yozadi. Alisher Navoiy bolalarga kichik yoshligidanoq bilim, ma`lumot va tarbiya berish kerakligini aytib, ibn Sino kabi, 6 yoshdan muallim qo'liga topshirish kerakligini ta`kidlaydi. Iste`dodli shoir va tarjimon, tarixchi Muhammad Rizo Ogahiy asarlarida inson bekamu ko`st kamolga yetishishi uchun yoshlikdan ilm va kasb-hunar egallashi shart ekanligini aytib o`tadi. Uning fikricha, ilm-ma`rifat insonning ma`naviy kamolotida va jamiyat taraqqiyotida kuchli vositadir. Ilm inson aqlini boyitadi. Ogahiy ilmni ko'proq xalq o'yinlari orqali yetkazib berish uchun harakat qiladi, chunki bu narsa ijobiy o`quv motivini shakllan- tirishga xizmat qiladi. Xalq o'yinlari, aslida psixologik o'yinlar hisoblanadi. Bu vaqtda bola ham ta`lim oladi, ham shakllanadi. XIX asr boshlarida O`zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida pedagogik fikrlar rivojida yetakchi rol o'ynagan olimlardan bi ri Abdulla Avloniydir. Abdulla Avloniyning fikriga ko`ra, ilm in sonlarning madori, hayoti, rahbari, ne`matidir. Ilm o'rganmoq, olim bo`lmoq uchun maktabga kirmoq, muallimdan ta`lim olmoq lozimligini u qayta-qayta ta`kidlaydi. Ma`rifatparvar alloma Avloniy inson ma`naviy kamolotining yo`llari ustida to`xtalib o`tadi. Ilm dunyoning izzat. oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g'oyat muqaddas bir fazilatdir. Zeroki, ilm bizga o`z ahvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko`rsatur, zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o`tkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidir, deb ta`kidlab o`tadi. U ilmning nazariy ahamiyatini ko`rsatibgina qolmasdan, balki uning amaliy faoliyat uchun hayotiy zaruriyat ekanligini ham ta`kidlab o`tadi. Ilm bizni jaholat qorong`usidan qutqarishi, madaniyat, ma`rifat dunyosiga chiqarishi, yomon fe`llardan, buzuq ishlardan qaytarishi, yaxshi xulq, odob sohibi qilishini ta`kidlaydi. Shu bilan birga, u bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, rohatimiz, gayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog`liqligini qayta-qayta takrorlaydi. Ilm kishi zehnini, fikrini qilich kabi o`tkir qiladi. Ilmsiz inson mevasiz daraxtga o`xshaydi. Ilm daraxt mevalaridek har shaxsga ozuqa berib, madaniyat, ma`naviyat, ma`rifat dunyosiga olib kiradi. Yomon odamlardan, buzuq ishlardan qaytaradi. Yaxshi xulqli va odobli bo`lishga xizmat qiladi. Natijada, ilm kishilari har yerda aziz va hurmatli bo`ladilar.

Kishi hayotini haqiqiy va to`g`ri yo`lga soladigan vosita - bu ilmdir. Shuning uchun ham ilm orqali oliy fazilatlarga ega bo`lgan, ulug`likka va orzu-istaklariga erishgan buyuk kishilar xalq orasida yuksak qadrlanadilar. Ilm kasb va fazilatlarning eng afzalidir. Ilm orqali inson yaxshi-yomonni tanishi, halol- haromning farqiga borishi, do`stlik va qarindosh-urug`ning fazilatlarini anglashi, o`z haq- huquqlarini bilishi mumkin. Kishilarning bilimi, ilmi, amaliy malakalari rivojisiz jami yat taraqqiyotini tasavvur etib bo'lmaydi. Muayyan ma`naviy ehtiyojlarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo`lmagan kishilarda ilm-fanni o`rganishga, halol mehnat qilib, kasb-hunar egallashga, malaka oshirishga ishtiyoq ham boMmaydi. Shu sababli jami yat taraqqiyotining barcha bosqichlarida avval yoshlarni tarbiyalab, keyin ularga ta`lim berganlar. Haqiqatdan ham, bilimga, ilmga ehtiyoj anglangan motiv lar tizimidir. Biror muammoni hal etish imkoniyatlarini inson o`z aql-zakovati, bilimi, kuchi va irodasi bilan aniqlaydi. Bilim maz mun jihatidan kengroq bo`lib, insonning hayot tajribasi orqali orttirgan barcha tushunchalar, fikrlar, amaliy malakalarni o`z ichiga oladi. Ilm bilimning cho qqisidir. Bilimlar tabiat, jamiyat, inson ruhiyati qonunlarini chuqur o`rganish natijasidagina ilmga aylanadi. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Sharq mutafakkirlari o`quv motivlarini ehtiyojlar nuqtayi nazaridan tahlil qilishga harakat qilganlar. Mazkur ehtiyojlarni hosil qilishga, oshirishga, asosan o`qituvchilar tomonidan ta`lim jarayonining psixologik xususiyatlarini e`tiborga olish, ya`ni o`qish jarayonida bolalar ning fiziologik va psixologik xususiyatlarini inobatga olish, ular ga imkon qadar individual yondashish orqali erishish mumkinligini e`tirof etishgan. Shu bilan birga, Sharq mutafakkirlarining buyuk xazinasi, bolalarga ta`lim, tarbiya berishdagi ilg'or fikrlari hozirgi kungacha o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Pedagogik jarayon konsepsiyalari va uning psixologik asoslari Ta`lim va ta`lim jarayonida bolaning rivojlanishi muammosi yosh davrlari va pedagogik psixologiya fanining asosiy masalalaridan biridir. Ta`lim va rivojlanish muammosiga doir qator nazariyalar ishlab chiqilgan bo`lib, ulardan biri: 1. Aqliy xatti-harakatlar, bilim, ko`nikma va malakalarni bosqichma-bosqich

rivojlantirish nazariyasi (P.Ya. Galperin). P.Ya.Galperin nazariyasi bo`yicha bilimlarni o`zlashtirish ja rayoni olti bosqichni boshidan kechirib, ularga: 1. Motivatsiya. 2. Tushuntirish. 3. Moddiy formadagi xatti-harakatlarni bajarish. 4. Baland ovozda xatti-harakatlar va vazifalarni bajarish. 5. Bajariladigan xatti-harakatlarni ichki rejada ovoz chiqarmay bajarish. 6. Faoliyatni fikran bajarish kiradi. Usnbu nazariyada ta`limning uchta asosiy turi ajratiladi: — birinchi turda — xatti-harakatlarni o`zlashtirish xatolar bi lan kechadi, berilayotgan material yetarli darajada anglanilmaydi, ta`lim oluvchi ta`limning asl mohiyatini tushunib yetmaydi; — ikkinchi turda — materialni nisbatan dadil va to`la tushunilishi va material bilan bog`liq tushunchalarni ajratilishi bilan xarakterlanadi; — uchinchi tur — tez, samarador va bexato xatti-harakatlarni o`zlashtirilishini ta`minlab beradi. 2 .V.V. Davidov nazariyasi. Ushbu nazariya mazmunini kichik maktab yoshidagi o'quvchilarning ilmiy tushunchalarni o`zlashtirishi tashkil qiladi. Ushbu nazariyaga ko`ra ta`lim jarayonida o`quvchilar tomonidan nazariy tushunchalar tizimi o`zlashtirilishi lozim bo`lib, bu o`z o`rnida xususiydan umumiy bilimlarga o`tilishni ta`minlaydi. V. Davidovning ta`kidlashicha, o`quv materialini induktiv usul bilan bayon etish, o`quvchilarda fikrlash jarayonining faqat bir tomonini ya`ni, konkretdan mavhumlashtirishga tomon yo'nalgan mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan. Bunday mantiq natijasida bola tafakkuri bir tomonlama rivojlanadi, ilmiy tushunchalar va qoidalar bir tomonlama o`zlashtiriladi. 3 .Qator nazariyalar muammoli ta`lim bilan bog`liq bo'lib, L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan olib borilgan tad qiqotlar ta`limda muammoli darslarni tashkil etishga qaratilgandir. Ta`limning psixologik asoslari muammosi ko`pgina masalalarni qamrab oladi.

Ta`limning muvaffaqiyati qator psixologik omillarga bog`liq bo'ladi. Asosiy omillardan biri o`quvchining o'qishga bo'lgan munosabatidir. Bu munosabat o`quvchining diqqati, his- tuyg`ulari, qiziqishlari va irodasida, shuningdek, shaxsning tutgan yo`lida namoyon bo'ladi. Ta`lim jarayoni avvalo o`quvchilar diqqatini rivojlantirishni talab etadi. Darslarda ko`rgazmali qurollardan, axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ta`lim oluvchining diqqa tini rivojlantiradigan omillardan hisoblanadi. Ta`lim jarayonida ta`lim beruvchining vazifasi darsda o'quvchilarning faolligini yu zaga keltirishgina emas, balki o'quvchilarning darsda o'tiladigan materialni idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish hamdir. Dars jarayonida o'quvchilarning diqqati o'zgarib turadi. O'qitish jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish, o'quvchilar diqqati ni materialning asosiy jihatlariga hamda o'zlashtirilgan material ni takrorlashga jalb etish kerak. Ta`lim jarayonining samaradorligi ko'p jihatdan o'qituvchi to monidan beriladigan ko'rsatmalarga ham bog'liq. O'qituvchining roli shundan iboratki, u o'quvchilarda tegishli ustanovkani hosil qilishi, nimani vaqtincha, nimani umrbod esda olib qolish ke rakligini, nimani esda olib qolmasdan, faqat tushunib olish kifoya qilishini, nimani so'zma-so'z esda olib qolish kerakligini, nimaning ma`nosini o`z so`zlari bilan aytib berish uchun esda olib qolish zarurligini tushuntirib o`tishi lozim. Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, o`qituvchi tomonidan bunday ko`rsatmalar berilmaganda, o`quvchilarda ко pincha bilish va o`rganishga nisbatan noto`g`ri tasavvurlar vujudga keladi. O`qitishning emotsionalligi ta`limning muvaffaqiyatliligini ta`minlovchi omillardan biridir. Ta`lim berish jarayoni emotsio nal jarayon. Agar o`quvchilarga berilayotgan axborot ularda hech qanday his-tuyg`u uyg`otmasa, bunday ma`lumotni o `quvchilar yaxshilab esda olib qolmaydilar. O'quvchilarning ijobiy psi xik holatlari, ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida ham borishi kerak, albatta. Ulardagi quvonchli, optimistik kayfiyat o`quv faoliyatini juda samarali qiladi. 0`quvchilar emotsional ruhdagi materialni yaxshiroq o`zlashtirib oladilar. O`tkazilgan tajribalar hech qanday his-tuyg`u uyg`otmaydigan materialga qaraganda, emotsional ruhdagi materialni o`quvchilar yaxshiroq eslab qolishlarini ko`rsatadi. O'qituvchi o`quv jarayoni ning emotsional tomoni haqida ham qayg`urishi kerak. Bu muammo juda

muhim ahamiyatga ega. Chunki, birinchidan, ta`limning mazmuni nihoyatda murakkablashib, hajmi esa g`oyat kattalashib ketgan. Uning muvaffaqiyatli o`zlashtirilishiga erishish uchun o`quvchilarning o`quv faoliyatini kuchaytirish lozim. Ijobiy tuyg`ular o`quv mehnatining samaradorligiga kuchli ta`sir etadi. Hafsala bilan bajarilgan faoliyat yuzasidan beg`araz munozara paydo bo`ladi bahslashiladi, befarq qaralgan yoki salbiy munosabatda bo`lingan ishga esa, hech qanday hafsala bo`lmaydi. Jamiyatimizdagi mehnat - haqiqiy ijod, quvonch manbayi. O`qituvchi o`quvchilarida o`quv mehnatiga ijobiy munosabatni uyg'otib, mehnatning ha qiqiy ijodga, quvonch manbayiga aylanishiga ko`maklashishi kerak. Hozirgi zamon ta`limi: kognitiv-oriyentirovkadan shaxsiy oriyentirovkali ta`lim paradigmalari Ta`limda individual yondashuv deganda har bir o`quvchi in dividual, boshqalarga bog`liq bo`lmagan holda o`qitiladi, degan ma`noni bildirmaydi. Ta`limni individuallashtirishning ma`nosi shuki, u o`quvchining individual-psixologik xususiyatlariga taya- nadi, ana shu xususiyatlarni hisobga olgan holda quriladi. Sinf rivojlanishi va tayyorgarlik darajasi bir xil bo'lmagan, o'zlash- tirishi turlicha va o`qishga munosabati har xil bo'lgan o'quvchilardan tashkil topadi. O`qituvchi an`anaviy tashkil etilgan ta`lim jarayonida hammaga bir xil holda baravar e`tibor qarata olmaydi. Shuning uchun u ta`lmni o'rtacha darajaga — o`rtacha rivoj- lanishga, o'rtacha tayyorgarlikka, o`rtacha o`zlashtirishga tatbiq qilgan holda olib borishga majbur bo`ladi. Boshqacha aytganda, u ta`limni qandaydir afsonaviy «o`rta» o`quvchini ko`zda tutgan hol da tashkil etadi. Bu narsa shunga olib keladiki, «kuchli» o'quvchilar sun`iy ravishda o'z rivojlanishida ushlab turiladi. Bunday holda o'quvchilarning o'qishga qiziqishlari qolmaydi. chunki о qish ular da ko'p aqliy kuch sarflashni talab qilmaydi. «Kuchsiz» o'quvchilar esa surunkasiga orqada qolishga mubtalo bo'lganlar. ular ham o'qishga qiziqmay qo'yadilar, chunki o'qish ulardan ko'proq aqliy kuch sarflashni talab qiladi. «O'rtacha» darajaga kiruvchilar ham juda har xil bo'ladilar. qiziqish va mayllari turlicha, idrok, xoti ra, xayol va tafakkur xususiyatlari xilma-xil bo'ladi. Bir o'quvchi ko'rgazmali obrazlar va tasavvurlarga asosli ravishda tayanmog'i zarur, ikkinchisi bunga kamroq ehtiyoj sezadi; biri sekin fikrlaydi, ikkinchisining aqliy mo'ljali nisbatan tezligi bilan ajralib turadi; bi ri tez esda olib qolsada, mustahkam emas; ikkinchisi — sekin esda olib qolsada, ko'p narsani yodida saqlaydi; biri uyushgan hol da ishlashga o'rgangan, boshqasi

kayfiyatiga qarab, asabiylashib va notekis ishlaydi; biri astoydil, ikkinchisi majburan shug'ullanadi. Ta`limni individuallashtirish tamoyili o'qitishda o'quvchi larning real tiplariga tayanish zarurligiga asoslanadi. Bu tamoyilni programmalashtirilgan ta`lim juda yaxshi amalga oshiradi. O'quvchilarning individual psixologik xususiyatlari ta`limning ayrim metodlari va usullarini tanlash hamda qo'llanish vaqtida, uyga berilgan topshiriqlarni qismlarga bo'lishda, sinf va nazorat ishlarining variantlarini aniqlashda hisobga olinadi. Sinf bilan olib boriladigan ishni ayrim o`quvchilar bilan olib boriladigan individual ish bilan birga qo'shish mumkin. Shu bi lan birga dasturning xuddi shu masalalarini o`quvchilar qanday tayyorgarlik ko`rganliklari, individual moyilliklari, qiziqish va qo biliyatlari hamda individual ish sur`atlariga qarab turlicha to`lalik va teranlik bilan, har kim darsda optimal darajada band bo`ladigan qilib o`rganadilar. Ta`lim metodlari turlicha bo'lishi, o`quvchining individual xususiyatlariga qarab o`zgartirilishi kerak. Lekin bu 40 o'quvchi bor bo`lgan sinfda 40 xil individual yondashishni, ta`lim metodikasining 40 xil individual variantini amalga oshirish zarur de gan ma`noni anglatmaydi. Odatdagi maktab ta`lim sharoitida bunday haddan tashqari individuallashtirish mumkin ham emas, kerak ham emas. O`quvchilarning fikrlash faoliyatining asosiy tiplarini hisobga olish kifoya. Ta`limda individual yondashish kamchiliklarga barham berishnigina emas, balki o`quvchilar tafakkurini rivojlantirish, o`qishga to`g`ri munosabatda bo`lishni, bilishga oid qiziqishlarni tarkib toptirish ishlarini olib borishni ham anglatadi. O`qishga salbiy muno - sabatda bo`lish hollarida bunday munosabatni keltirib chiqargan sabablarga qarab, tarbiyaviy chora-tadbirlar ko`rish kerak bo`ladi. Bunday sabablar orasida o`qituvchi bilan bo`lgan kelishmovchilik, o`quvchi duch kelgan qiyinchiliklar, bilimdagi nuqsonlar, o`z kuchiga ishonmaslik va hokazolar bo`lishi mumkin. Rus psixologlari yakdillik bilan: barcha bolalar o`qishga qo- biliyatlidirlar, har bir normal va psixik jihatdan sog`lom o`quvchi o`rta ma`lumot olishga qodirdir. Maktab o`quvchilari davlat ta`lim standartlari doirasida o`quv materialini ma`lum darajada muvaffaqiyatli egallashga qodirdir, binobarin o`qituvchi hamma o'quvchilarning ham shunday bo`lishiga erishmog`i lozim, degan nuqtayi nazarda turadilar. Lekin bundan

hamma o`quvchilarga ham ta`lim berish bir xilda oson, deb aslo o`ylab bo`lmaydi. Har qanday ta`lim metodikasi sharoitida, bu ta`lim juda yaxshi tashkil etilgan sharoitda bir xil o`quvchilar yaxshiroq harakat qilib, bosh-qalardan ko`ra yuqori natijalarga erishadilar. Bir o`quvchi alohi da ko`p kuch va mehnat sarf qilmasdan nisbatan qisqa muddat ichida yuksak natijalarni, katta muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritadi, boshqa o`quvchi bo`lsa qanchalik intilmasin va harakat qilmasin, o`sha darajaga shunchalik tez va osonlikcha ko`tarila olmaydi. Bugungi kunda hech kim: «Yomon o`quvchilar yo`q, yomon o'qituvchilar bor» degan formulani hech so`zsiz qabul qilavermaydi, o`quvchilarning o`zlashtirmasligida hech kim o`qituvchilarni yoppasiga ayblab o`tirmaydi. Albatta, ta`limning muvaffaqiyatli bo`lishi bilimlar, ko`nikma va malakalarning juda yuqori darajasi asosan ta`limning mazmuni bilan, ta`lim metodikasining takomillashuvi, o`qituvchining mahorati bilan ta`min etiladi, lekin hamma narsa faqat ana shunga bog`liq deb o`ylab bo`lmaydi. Muvaffa- qiyat ichki shart- sharoitlarga - o'quvchimng individual-psixologik xususiyatlariga ham bog`liqdir. Har gal teng sharoitlarda bir xil mashqlar, bir xil ta`lim metodikasi g`oyat har xil natijalar beradi, bunda o`quvchilarning turli xususiyatlari haqida gapirish mumkin.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

O'xshashlar

Internat tarbiyalanuvchilarining moslashuviga ijtimoiy psixologik yordam

Sport jamoasi kichik ijtimoiy guruh sifatida

Ijtimoiy psixologik ta'sirlar nazariyasi va uning mohiyati

Psixologik treningni effektivligini baholash

Kasblar va professionalizm - mutaxassislikka kirish fanining asosiy tushunchasi sifatida