Sportda shaxsni tarbiyalash - Psixologiya - Referatlar

Sportda shaxsni tarbiyalash

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Sportda shaxsni tarbiyalash Reja: 1. Sportchilarning startdan oldingi ruhiy holati 2. Sportchining musobaqa jarayonida ruhiy hayajonlanish holati 3. Sportchining startga tayyorgarlik holati

Sportchilarning startdan oldingi ruhiy holatini murabbiylar, fiziologlar, psixologlar katta qiziqish bilan ko‘p yillardan buyon o‘rganib kelmoqdalar. Lekin sportchilarning startdan oldingi ruhiy tayyorgarlik holati haqidagi ko‘plab muammolar, masalalar shu kungacha yaxshi ishlab chiqilmagan yoki ilmiy hal qilinmagan. Faqat Z. Myuller ayrim risola va maqolalarida xalqaro sport musobaqalarida sportchilarning yomon ko‘rsatkichlari faqat ularning jismoniy, texnik yoki taktik tayyorgarligiga bog‘liq bo‘lmasdan, balki ularning musobaqadan oldingi tayyorgarlik holatiga ham bog‘liq ekanligini ancha batafsil tushuntirib berishga erishgan. Sportchining musobaqa jarayonida ruhiy hayajonlanish holati xilma-xil shakllarda ifodalanadi. Ularning musobaqadan oldingi yuqori darajadagi ruhiy tayyorgarlik holati qiyin va murakkab sharoitlarda ham o‘zini tuta bilishi, o‘zini to‘g‘ri boshqarishida ko‘rinadi. Sportchining musobaqadan oldingi ruhiy holati uning oldingi turli xil musobaqalarda erishgan muvaffaqiyatlariga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Ayrim olimlarning fikricha, miyada hosil bo‘lgan o‘rtacha qo‘zg‘alish musobaqada yaxshi natijalarga erishish imkonini beradi. Agar miyadagi qo‘zg‘alish start olish vahimasi darajasigacha yetib borsa, qo‘zg‘alish yuqori bo‘ladi, oqibatda sportchining musobaqadagi natijalari yomon ko‘rsatkichlar bilan tugallanadi. Sportchining musobaqaga tayyorgarlik holati asab tizimining ta’sirchanligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Sportchining startga tayyorgarlik holatini A.S. Puni quyidagi uch turga ajratib ko‘rsatgan: 1. Sportchining startda qaltirashi, jonsizlik holati. 2. Sportchining startga yuqori tayyorgarligi va jangovarlik holati. 3. Sportchining ruhan tushkunlik va yomon kayfiyatlilik holati. Shulardan sportchi uchun eng muhimlari: startga jangovar tayyorgarlik va startdagi ta’sirchanlik holatlaridir. Kuchli muvozanatsiz asab tizimiga ega bo‘lgan sportchilar startda qaltirash, jonsizlik holatiga ko‘p uchraydilar. Kuchli muvozanatli, serharakat asab tizimiga ega bo‘lgan sportchilarda startda jangovarlik holati yuqori bo‘ladi.

Sportchining startga tayyorgarlik holati oldingi musobaqalarda o‘z kuchini qanday safarbar etganligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Bulardan tashqari, startga tayyorgarlik holati quyidagi sabablarga ham bog‘liq: 1) musobaqaning xarakteriga; 2) tomoshabinlarning xulq-atvoriga; 3) sportchining musobaqa oldidan bajargan jismoniy mashqlari sifatiga; 4) o‘z kuchiga ishonch hosil qilishiga; 5) sportchining individual o‘ziga xos xususiyatiga. Bu sabablar sportchining startga tayyorgarligiga ta’sir qiladi. Ba’zi sportchilarda uchraydigan ruhiy faollikning zaifligi, dangasalik, fikrlash qobiliyatining torligi, tashabbussizlik qanday va qayerdan paydo bo‘ladi? Tabiiyki, bolalikdan ma’lum bir sport turiga intilish hayotiy zaruratdir. Biroq ayrim hollarda ota-onalar, tarbiyachi va murabbiylarning e’tiborsizligi natijasida ba’zi sportchilar o‘z faoliyatlarida tabiat va jamiyat sirlarini tushuna olmay turli qiyinchiliklarga duch keladilar. Sportchilarning jismoniy mashg‘ulotlar va sportning odam organizmiga ijobiy ta’sirini chuqur anglab yetmasligi, ularda irodaviy sifatlarning yaxshi rivojlanmaganligi bois, sport mashg‘ulotlaridan ko‘ngli soviy boshlaydi, natijada musobaqalarda ijobiy ko‘rsatkichlarga erisha olmaydi. Buning sabablari quyidagilar: ota-onalarning o‘z farzandlariga bilim olish va mustaqil ravishda jismoniy mashg‘ulot va sport bilan shug‘ullanishi uchun yetarli shart-sharoit yoki oqilona kun tartibi yaratib bermaganligi; ba’zi murabbiylarning sport mashg‘uloti yuklamalari va mashq uslublarini egallashda, mantiqan tushunishda qobiliyatsizligi, murabbiyning hozirgi zamon sport psixologiyasiga oid uslublarni to‘liq o‘zlashtirmaganligi hamda ularni sport faoliyatida tatbiq etishdagi o‘quvsizligi, sportchilarda jismoniy harakat va sportga oid ko‘nikma va malakalarning qiyinchilik bilan hosil bo‘lishi, ularning yoshiga, qobiliyatiga, kuchiga nisbatan qo‘yilayotgan talablarning mos kelmasligi, kabilar. Bu sabablar sportchilarning haddan ortiq charchashiga, zo‘riqishiga va ularda asabiy holatning

paydo bo‘lishiga olib keladi, ularning sport mashg‘ulotlariga bo‘lgan qiziqishlarini pasaytirib yuboradi. Hozirgi davrda ba’zi sportchilarning o‘zlari tanlagan jismoniy faoliyat va sport sohalarini to‘liq yaxshi o‘zlashtira olmasliklari sabablarini o‘rganish Sport psixologiyasi fanining eng muhim muammolaridan biri bo‘lib kelmoqda. Bu fan ba’zi sportchilardagi jismoniy va psixologik jihatdan tayyorgarlikning talab darajasida emasligining quyidagi sabablari mavjud ekanligini aniqladi: 1) otaonaning ichkilikka berilishi oqibati-da sportchi aqlining pastligi, jismoniy jihatdan zaifligi; 2) yoshlikdan bola tarbiyasiga alohida e’tibor berilmaganligi yoki ruhiy asab kasalligiga chalinganligi; 3) sportchining o‘zi tanlagan sport turi bilan doimiy shug‘ullanishida uchraydigan qiyinchiliklar oldidagi irodasizligi-bu salbiy holatlar natijasida sportchi jismoniy chiniqishda va bilim olishda nochor ahvolga tushib qoladi. Ruhiy zaiflikdan qiynalayotgan, o‘zi bilan o‘zi ovora bo‘lib, bunday ahvolga tushib qolgan sportchilar ota-onalari, murabbiy va psixolog tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi lozim. Ba’zi murabbiylar bunday sportchilarga kamroq e’tibor berishi oqibatida ularning sportga bo‘lgan qiziqishining mutlaqo pasayib keti-shiga sabab bo‘ladi. Murabbiyning sportchilarga nisbatan e’tiborsizligi yoki ularni ma’lum darajada nazar-pisand qilmasligi ularning jismoniy mashg‘ulotlarga qiziqishini susaytiradi. Bunday noxush vaziyat sportchilarga xavotirlanish va tashvishlanish holatini vujudga keltiradi. Murabbiyning uzluksiz ravishda sportchi shaxsini hurmat qilmasligi, masalan, «Sen gavdangni ko‘tara olmaysan», «Sen musobaqalarda kutilgan natijalarga erisha olmaysan» kabi iboralar bilan tanbeh beraverishi sportchi ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi: sportchi xarakterida qaysarlik, o‘jarlik xususiyatlarini paydo qiladi. Vaholanki, murabbiyning psixologik bilim va malakalarini yetishmasligi bois u o‘z shogirdlarini nochor ahvolga tushirib qo‘yganligini o‘ylab ham ko‘rmaydi. Natijada sportchining ongida: «Mening jismoniy zaifligimning asosiy sababi qobiliyatsizligimda bo‘lsa kerak», — degan fikr paydo bo‘ladi va sportchining ruhan qiynalishiga olib keladi.

Hatto ba’zi bir sportchilar mashg‘ulotlarga faol qatnashmaydigan, asta-sekinlik bilan sport bilan shug‘ullanmaydigan bo‘lib qolishadi. Har bir sportchi musobaqalarda yuqori natijalarga erishish tashvishida bo‘ladi, irodaviy sifatlari yaxshi rivojlanmagan sportchilarni vahima bosadi. Bunday holatlarda ba’zi sportchilarda o‘z kuchiga ishonmaslik, ruhan charchashlik. noxushlik holati yuz beradi: sportchining yurak urishi oshadi, qon bosimi ko‘tariladi, qo‘l kafti va badanidan ter chiqishi kuzatiladi. Tajribasiz sportchilarda hissiy ta’sirlanish holati kuchayadi, vahimaga tez beriladigan sportchilar jismoniy va ruhiy to‘siqlarni yengishda qiynaladi, musobaqadan oldin badanida qaltirash holati paydo bo‘ladi, labi va og‘zi quriydi, yuzlari oqarib ketadi. Dadil, o‘z kuchiga ishongan, irodaviy sifatlari kuchli sportchilar esa musobaqagacha va musobaqa paytida o‘zining jismoniy va ruhiy imkoniyatidan ijobiy ko‘rsatkichlarga erishish uchun yuqori darajada foydalana oladi butun kuchini safarbar qiladi va maksimal (yuqori) natijalarga erishadi. Murabbiyning asosiy vazifasi sportchilarning sevimli sport mashg‘ulotlari yordamida aniq sport turiga, qolaversa, hayotga bo‘lgan qiziqishini oshirish, mustaqil mashq qilishga odatlantirish, umidsizlik va dangasalikka berilishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. Murabbiy zarur bo‘lganda psixolog vazifasini ham bajarib, sportchilarni kelajakka ishonib yashashga o‘rgatsa, ularning o‘z kuchiga ishonchi oshadi, axloqli va odobli bo‘ladi, mustaqil fikr yuritish qobiliyati o‘sadi, sportchilarda irodaviy sifatlar va xarakterning ijobiy xislatlari shakllanadi, ongli ravishda ijtimoiy faoliyat turlariga bo‘lgan qiziqishlari ham ortib boradi. Sport murabbiysi jamoa psixologi bilan birgalikda sportchining mashg‘ulotlarga bo‘lgan qiziqishini oshirsa yoki mashqlarni o‘zlashtirishdagi ruhiy va aqliy to‘siqlarni yengishiga yordamlashsa, sportchining o‘qish va sport faoliyatida uchraydigan sovib ketish kabi salbiy hissiyotlarini o‘z kuchi bilan yengib o‘tishga o‘rgatsa, sportchining mashg‘ulotlarga bo‘lgan faollik darajasi yanada rivojlanadi. Murabbiy o‘z shogirdlarini jismoniy mashqlarni bajarayotganida, boshqa bir sportchi shaxsi bilan taqqoslamasligi maqsadga muvofiq. Sportchining mashg‘ulotlarga qiziqishining susayishi, yalqovlanib borishi, mashqlarni puxta

o‘zlashtirmasligining asosiy sabablari ko‘p jihatdan murabbiyning sport mashqlarini sifatsiz o‘tishi, jismoniy madaniyat va sportga doir bilimlarni puxta egallamaganligi, ijtimoiy tafakkurining zaifligi; shogirdlarining ruhiy holatlarini chuqur tahlil qila olmasligi pedagogik mahorati, bilimi va malakalarining yaxshi tarkib topmaganligidadir. Ayni bir xildagi qiziqish-havaslarning kuchi turli sportchilarda turli darajada bo‘ladi. Kuchli qiziqish, ko‘pincha, kuchli hissiyotlar bilan bog‘liq bo‘lib, sportchida ehtiros tarzida namoyon bo‘ladi. Masalan, o‘zbek bokschisi Muhammadqodir Abdullayev boksga yuqori darajada ehtirosli qiziqishi hamda zo‘r havas, chidam, sabrtoqat va sabotlilik singari irodaviy sifatlarining kuchliligi bois Olimpiada chempioni bo‘ldi. Sportchining o‘zi tanlagan sport turi shug‘ullanishga qiziqishining o‘sib borishi uning ichki dunyosiga, ma’naviy tarbiyasiga, hissiyotlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Murabbiyning sport mashg‘ulotlarini qiziqarli tashkil etishi sportchilarning mashg‘ulotlarga qiziqishini oshiradi, ularning xotirasida o‘rganilgan harakatli o‘yin turlari va nomlarining uzoq muddat saqlanishini ta’minlaydi. Sportga qiziqish va sport bilan shug‘ullanish yoshlarda aqliy, axloqiy sifatlarni rivojlantirish bilan birga, ular shaxsini to‘g‘ri yo‘naltirishga ham katta ta’sir etadi. Sportchilarning mashg‘ulotlarga qiziqishlarini o‘stirish, musobaqalarda g‘oliblik shohsupasiga ko‘tarilishlari uchun quyidagilarga e’tibor berish zarur: 1. Murabbiy sport mashg‘ulotlari jarayonida sportchilar oldiga mashqlar bilan bog‘liq bo‘lgan muammoli masalalarni qo‘yishi va bu muammolarni yechishda har bir sportchini mustaqil izlanishga odatlantirishi lozim. Natijada sportchi musobaqalarda yuqori ko‘rsatkichlarga erishishda yuqori ehtiroslilik bilan yangi taktik musobaqalashish uslublarini izlaydi va qiyinchiliklardan qo‘rqmaydigan bo‘ladi. 2. Murabbiy sport mashg‘ulotlari va sport o‘yinlarini qiziqarli tashkil etsa, mashg‘ulotlarda shogirdlarini zeriktirib yoki charchatib qo‘ymasa, sportchilarning o‘zlari o‘rganayotgan har bir mashq turining musobaqalar jarayonida, umuman, kelajak faoliyati uchun muhim ekan-ligini tushunib oladi.

3. Sport mashg‘ulotlari jarayonida o‘rgatilayotgan mashqlar haddan ortiq yengil yoki qiyin bo‘lsa, sportchilardagi mashg‘ulotga bo‘lgan qiziqishni pasaytirib yuboradi. Buning uchun murabbiy shogirdlarining yoshi, kuchi, qobiliyatiga qarab mashqlar tanlashi, ularning jismoniy sifatlarini ko‘proq kuzatib borishi, baholashi, tekshirishi, sportchilarni bajariladigan mashqlarga qiziqtira bilishi lozim. 4. Murabbiy shogirdlarining yetuk sportchi bo‘lishi to‘g‘risida qancha ko‘p qayg‘ursa, g‘amxo‘rlik qilsa, o‘quv va sport jarayoniga nisbatan kuchli hissiyot uyg‘otsa, shogirdlarida sportga bo‘lgan qiziqish shunchalik kuchli bo‘ladi. Sport amaliyotida shu holat kuzatilganki, ba’zi murabbiylar bajarilgan mashqlarni yanada mustahkamlash maqsadida o‘rgatilgan mashqni takrorlayveradi, bilib-bilmay shogirdlarini zeriktiradigan vaziyatlar vujudga keltiradi. Bunday holatlarning qayta-qayta takrorlanishi sportchilarni zeriktirib qo‘yadi va sport mashg‘ulotlaridan bezdiradi. Ammo o‘z bilimini muttasil oshirib boradigan, mustaqil ijod qiladigan, shogirdlari ruhiyatini chuqur tushunadigan murabbiylar bu muammoni bartaraf etishga harakat qiladi va pedagogik mahoratlariga tayanib, mashg‘ulotlarda o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni mas’uliyat bilan uddalaydi. Fikrimizni quyidagi holatlar orqali isbotlaymiz: Birinchi variant. Murabbiy sportchilarga birorta jismoniy mashqni, masalan, ikki oyoqda o‘tirib turish yoki qo‘lda tortilish mashqlarini bajarishni uyga vazifa tariqasida beradi. Murabbiy ertasiga shogirdlaridan mashqlarni ko‘rsatishni talab qiladi. Berilgan mashqlarni sportchilar bir necha marotaba takrorlaganidan so‘ng, ularda siqilish va zerikish holatlari paydo bo‘ladi. Bu holat mashg‘ulot samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchi variant. Murabbiy shogirdlariga o‘zlari sevgan harakatli o‘yin yoki jismoniy mashq turlaridan birini tanlab, uni bajarishni talab darajasida o‘rganib kelishni tavsiya etadi, Albatta, navbatdagi mashg‘ulotda uyga vazifaning bajarilishi tekshiriladi. Murabbiyning bunday mashg‘uloti birinchi variantga qaraganda qiziqarli bo‘ladi. Har bir sportchining mustaqil o‘rgangan mashqlari boshqa sportchilarda ham qiziqish uyg‘otadi. Sportchilar, albatta o‘zlari tanlagan sport

turiga oid har bir harakatni diqqat bilan kuzatib, har xil harakatli o‘yin va mashq turlarini o‘zlashtirib oladilar. Sportchilarning harakatli o‘yin hamda mashqlarni bajarish uslublari ular shaxsini va ichki dunyosini ochib beradi. Sportchilar o‘zlarida namoyon bo‘ladigan qiziqishlar yoki barqarorlik darajasi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Ba’zi sportchilar bo‘ladiki, ularda hosil bo‘lgan muayyan qiziqish-havaslar doimiy bo‘lib, umrbod saqlanib qoladi. Masalan, Rufat Risqiyev, Artur Grigoryan, Muhammadqodir Abdullayev singari sportchilarda bo‘lgan qiziqishlar doimiy va barqaror qiziqishlardir. Ba’zi sportchilar o‘zlari tanlagan sport turiga juda qattiq qiziqadilar, mehr qo‘yadilar, lekin ularning qiziqish-havaslari uzoqqa bormaydi. Bunday sportchilarda biror faoliyatga bo‘lgan zo‘r qiziqish, havas o‘rnini darrov boshqa bir qiziqish, havas egallaydi. Bunday sportchilarning qiziqishlari tez o‘zgaruvchan hamda nihoyatda kuchsiz bo‘lib, tez o‘tib ketadi. Biroq, shu o‘rinda ta’kidlash joizki, to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan jismoniy mashg‘ulot va sport ishlarining o‘ziyoq yoshlarda sportga bo‘lgan qiziqishni tarbiyalaydi. Har qanday sport mashg‘uloti va har qanday sport musobaqasi sportchi uchun qiziqarlidir. Boshlovchi sportchilarda tanlangan sport turiga bo‘lgan qiziqishlarning barqarorligini saqlab qolish uchun, avvalo, mashg‘ulotlarning emotsional, yorqin va jonli bo‘lishi, tashkil etiladigan sport musobaqalari kelgusida kasb egallash ma’lumotini oshirish va sog‘ligini mustahkamlash uchun zarurligini sportchilarga anglatib borish katta ahamiyatga egadir. Qiziqishlari past yoki tartibsiz bo‘lgan sportchilarning ma’naviy hayoti mazmunsiz va tartibsiz bo‘lib, bunday sportchilar o‘zlarining nima uchun sport bilan shug‘ullanayotganliklarini, nima uchun yashayotganliklarini ko‘pincha bilmaydilar va hayotda o‘z o‘rnini topishga qiynaladilar. Sportchilarda qiziqishlarning susayib yoki yo‘qolib ketishi ularning faoliyatini susaytirib yuboradi, boshqa ma’naviy fazilatlariga putur yetkazadi; sportchini bekorchilikka moyil, yalqov qilib qo‘yadi. Bunday sportchilar bo‘sh qolgan vaqtlarida nima bilan mashg‘ul bo‘lishlarini bilmay zerikadilar yoki vaqtni o‘tkazadigan biror bekorchi ermak topishga urinadilar. Muayyan aniq bir sport turi bilan doimiy izchil shug‘ullangan sportchilar har doim tetik, faol bo‘ladilar. Bunday sportchilarning

hayoti ma’noli va sermazmun kechadi. Ular doim biror maqsad yo‘lida olg‘a intiladilar. Qalban Vatan hissini teran idrok etadilar, murabbiylar va do‘stlari, ota- ona oldidagi burch va mas’uliyatni yaxshi anglay oladilar.

Adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. —T.: O‘zbekiston, 1992. 2. I.A. Karimov. O‘zbekiston XXI asrbo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. —T.: O‘zbekiston, 1997. - 326-bet. 3. I.A. Karimov. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O‘zbekiston, 2000, 352-bet. 4. I.A. Karimov. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. - T.: O‘zbekiston, 2002. 5. I.A. Karimov. Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog‘liq. — T.: O‘zbekiston, 2004. 6.1.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008, 176-bet. 6. O‘zbekiston Respuu’ikasining ta’lim to‘g‘risidagi qonuni. — T.: O‘zbekiston, 1997. 8. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. — T.: O‘zbekiston, 1997. 9. O‘zbekiston Respublikasida Oliy ta’limning me’yoriy hujjatlari. - T.: 2001. 7. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. I qism. — T.: 2001. II qism. - T.: 2003. 8. Oliy ta’limning davlat ta’iim standartlari, asosiy qoidalar. Oliy ta’lim to‘plami. - T.: 2001.

O'xshashlar

Shaxsni rivojlantirish treninglari

Sportchilarning individual – psixologik xususiyatlarini o`rganish

Sport psixologiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Sportchini jismoniy tayyorlashning psixologik asoslari

Sport musobaqalarining psixologik tavsifi