Sportchilarning individual – psixologik xususiyatlarini o`rganish - Psixologiya - Referatlar

Sportchilarning individual – psixologik xususiyatlarini o`rganish

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89.5 KB

Ko'chirib olish

Sportchilarning individual – psixologik xususiyatlarini o`rganish Reja: 1) Sportchilarda irodalilik, g`alabaga intiluvchanlik 2) Sportchi xarakterining rivojlanishi 3) Sportchining shaxs sifatida rivojlanishi

Biz sportchilar erishayotgan yutuqlarni o`rganish va tahlil etish jarayonida ularning kelajakda nimalarga qodir yoki qodir emasligi haqida ma’lum darajada tasavvurga ega bo`lamiz. Ammo sportchi ruhiy olamining aqliy, axloqiy, ma’naviy imkoniyatlari to`g`risida oldindan bashorat qilish qiyin. Sportchilarda irodalilik, g`alabaga intiluvchanlik, epchillik, o`zini tuta bilishlik, chidamlilik kabi sifatlarning shakllanishida sport mashg`ulotlarining ahamiyati katta. Shu ma’noda sportchiga xos xarakter xislatlar sport faoliyatida asta-sekin vujudga kela borib, keyinchalik bu xislatlar uning doimiy xarakteriga aylanadi. Masalan, irodaviy sifatlari yaxshi rivojlangan sportchi musobaqalarda yuqori natijalarga erishadi. Bu sportchining ham irodaviy, ham jismoniy jihatdan chiniqqanligidan, ham mustahkam xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. Ammo uning barqaror xarakter xislatlari, ijobiy axloqiy va irodaviy sifatlari sport mashg`ulotlari va musobaqalarda, ta’lim va tarbiya jarayonida, mehnatda shakllanib boradi. Ushbu jarayonning uzluksiz davom etishi esa sportchining yanada yuqori natijalarga erishishiga sabab bo`ladi. Aksincha, sportchining mashg`ulotlarda intizomsizligi, bilim olishga layoqatsizligi, o`qish va mehnatdan bo`yin tovlashi, qo`polligi yoki aldamchiligi kabi salbiy sifatlari uning ham sportda, ham hayotda to`siqlarga bardosh bera olmaslikka, ruhiy tushkunlikka olib keladi. Ibn Sino ta’biricha, kishidagi eng yaxshi sifatlar, avvalo, chidamlilik, axloqiylik va mardlikda ko`rinadi. Mana shu uch ijobiy xislat birgalikda uning xarakterida adolat va mo`tadillikni yuzaga keltiradi. Agar kishida mana shu sifatlar bo`lsa, u hech qachon yomon yo`llarga kirmasdan, o`zini faqat oilasi, jamoasi va jamiyat ravnaqini ta’minlovchi ishlarga bag`ishlaydi. Binobarin, hayotning har bir davri o`ziga xos go`zallikka ega. Shu ma’noda sportchi talabalik yillarida puxta bilim olishi, umuminsoniy xislatlarni o`zida shakllantirishi, ijtimoiy hayotda faol bo`lishi hamda qiyinchiliklardan qo`rqmaydigan shaxs bo`lib yetishishi uchun o`z xarakterini toblab borishi lozim. Buning uchun sportchi o`zida quyidagi xarakter xislatlarni shakllantirishga erishmog`i shart:

1) hayotning hamma sohalarida sermahsul ruhiy faollik holatini vujudga keltirishga odatlanishi; 2) yaxshi xulq, ijodiy bilim va sportchilar uchun zarur xislatlarni egallashi; 3) hayotda qiyin va murakkab sharoitlarga duch kelganida yoki muammoli masalalarni hal etishda, o`z maqsadiga erishishda vijdonli bo`lishi hamda aniq va to`g`ri yo`lni tanlay bilishi lozim. Ba’zi bir sportchilar o`zining xarakteriga mos sport turini tanlashda xatolikka yo`l qo`yadi. Masalan, agar talabalarda insonparvarlik his-tuyg`ulari yaxshi rivojlangan bo`lsa, sportning tajovuzkor harakat qiladigan turlari bilan shug`ullanmagani maqsadga muvofiq. Lekin sportning ayrim turlari uchun tajovuzkorlik juda zarur. Busiz sportda g`alabaga erishish juda qiyin kechadi. Ba’zi bir sportchilar yuqori jismoniy tayyorgarlikka ega bo`lsalarda, sport musobaqalarida tajovuzkor harakatlar ko`rsata olishmaydi. Lekin shu jamoadagi do`sti urtacha jismoniy tayyorgarligi bilan musobaqada tajovuzkor harakatlar yordamida yuqori natijalarga erisha oladi. Shuningdek, ba’zi sportchilar o`qish va mashqlar jarayonida kattalar va murabbiylar tomonidan yetarli tarbiya olmaganligi sababli ulardagi vijdonsizlik va beodoblik sifatlari tez rivojlanadi. Yoki sportchi yoshining o`tishi va sportda ketma-ket mag`lubiyatlarga uchrayverishi natijasida oxiri sport bilan tamoman xayrlashadi. Biroq shundan keyin ham o`zining tajovuzkorlik harakatlarini to`xtata olmaganidan sportchi ruhiy qiyinchiliklarga ko`p uchraydi. U o`zining xulq-atvorini o`zgartira olmaganidan, boshqa odamlardek osoyishta hayot kechira olmay juda qiynaladi. Shuning uchun murabbiy sportchilarni tajovuzkorlik harakatlarini faqat raqibga qarshi sport musobaqasi qoidalari asosida qo`llashga odatlantirishi lozim. Fransuz faylasufi K.A. Gelvesiy aql, yetuk iste’dod, zo`r talant, yaxshi fazilat, yaxshi xislat faqat tarbiya natijasi deb qaragan. Buning uchun ta’lim-tarbiya va sport muassasasi rahbarlari hamda murabbiylari sportchilar yashayotgan ijtimoiy muhitni va sport mashg`uloti jarayonini yanada go`zalroq qilishi, sportchilarni ehtiyot qilishi va sevishga odatlantirishi, ularning aqliy va ma’naviy his-

tuyg`ularini yanada o`stirishi, sportchilarda keng qamrovli dunyoqarashni tarkib toptirishi, ularni insondagi go`zallikni his qilish kabi fazilatlarga ega bo`lishga odatlantirishi lozim. Sportchi xarakterining rivojlanishi faol sport faoliyati jarayonida hamda jismoniy mashq harakatlariga bog`liq ravishda sodir bo`ladi. Sport faoliyati jarayonida sportchilarga xos bo`lgan xarakter-xislatlar nihoyatda xilma-xil bo`lib, bu xarakter-xislatlar sportchi ruhiyatining hamma tomonlari bilan uzviy bog`liq holda shakllanadi. U sportchining harakatlarida, qiliqlarida, fe’l-atvorida takrorlanib turadi. Shu bilan birga, xarakterning ayrim xislatlari sportchi ruhiyatining biror jihatida, ayniqsa ravshan namoyon bo`ladi. Masalan, sportchining o`ziga bo`lgan talabchanligi, tanqidiy qarashi, fahmi, farosati, kuzatuvchanligi, xushyorligi singari xarakter xislatlari sportchining aqliy va sport faoliyatida yaqqol sezilib turadi. Sportchidagi quvnoqlik, mehribonlik, sportdagi har qanday adolatsizlik va nohaqliklarga nisbatan sezgirlik singari sifatlari ko`proq sportchining hissiyotlarida o`z aksini topadi. Ba’zi bir sportchilar irodasining bo`shligi yoki xarakterining zaifligi tufayli arzimagan to`siq va kamchiliklarni ham yenga olmaydi. Bunday sportchilar qo`rqoq, jur’atsiz bo`lib, ozgina qiyinchilik yoki muvaffaqiyatsizlikka duch kelsalar, o`zlarining qilayotgan mashqlarini ma’lum bir muddatgacha to`xtatib qo`yadilar, o`z qarorlarini o`zgartiradi, ko`zlagan maqsadidan voz kechish uchun ham tayyor bo`ladi. Ular sport faoliyatida talab qilingan darajada sabot, sabr-toqat, matonat va chidam ko`rsata olmaydilar. Bunday sportchilar yuraksiz, dangasa, «ko`ngli bo`sh» bo`ladilar. Ularning xatti-harakatlarini, odatda, o`zlaridan ko`ra ko`proq sharoit idora qiladi. Bunday xarakterli sportchilar umidsizlikka moyil bo`lib, sport turlarini tez-tez o`zgartirib turadilar, lekin birorta sport turidan yaxshi ko`rsatkichlarga erisha olmaydilar, chunki ularda iroda va qat’iyat yetishmaydi. Ular hamma vaqt, hamma yerda, hamma sportchilarda faqat salbiy, yomon tomonlarnigina ko`radilar xolos. Ular o`zlaridagi barcha shaxsiy kamchiliklarga murabbiylar aybdor deb hisoblaydilar. Bunday xarakterli sportchilar beparvo, ko`ngilchanlikka moyil bo`lishadi. Murabbiylar bunday xarakter xislatlariga ega

bo`lgan sportchilar bilan alohida tarbiyaviy ishlar olib borishi va sportchining xatti-harakatlaridagi yaramas qiliqlarni yuqotishga, aksincha, ularda ijobiy, odatlarni mustahkamlashga yordam beradigan vositalarni izlab topishlari lozim. Sportchi xarakteri tug`ma, doimiy va o`zgarmaydigan xususiyat emas. Har bir sportchining xarakteri ijtimoiy muhit, sport faoliyati va musobaqalar ta’siri bilan ta’lim va tarbiya jarayonida yoki o`z-o`zini tarbiyalash vositasida taraqqiy qilib, o`zgarib boradi. Shu sababli har bir sportchi ma’lum yoshdan boshlab, o`z xarakteri va uning ayrim xislatlari uchun o`zi javobgardir. Sportchi o`z xarakterini tarbiyalashda yaxshi fazilatlar va olg`a yetaklovchi barhayot g`oyalarni o`zida mujassamlashtirib bormog`i lozim. Shu bilan bir vaqtda sportchi o`z xarakteridagi salbiy jihatlarni tan olishi, kamchiliklariga iqror bo`lishi zarur. O`z kamchiliklarini o`zi tan olishi sportchi xarakterining ijobiy jihatidir. O`z kamchiliklarini ko`ra bilmagan sportchi g`alaba qilishga, o`sishga, kamolotga erishishga va yaxshi sportchi bo`lib yetishishga layoqatsiz bo`ladi. Sportchining shaxs sifatida rivojlanishi murakkab va uzoq davom etadigan jarayondir. Chunki bir avlod sportchilar tomonidan egallangan xususiyatlar ikkinchi avlod sportchilariga o`tadi va ular tomonidan o`zlashtiriladi. Shuning uchun har kungi tarbiyaviy faoliyat kelajakni nazarda tutgan holda olib borilishi kerak. Sportchi o`zini-o`zi tarbiyalash jarayonida o`zini-o`zi nazorat qilishi, o`zini- o`zi kuzatishi va o`zi-o`ziga baho berishi alohida ahamiyatga ega. O`zi-o`ziga baho berish jarayoni sportchining o`z imkoniyatlarini hisobga olgan holda u yoki bu maqsadni qo`yish bilan bog`liq. O`zi-o`ziga to`g`ri baho berish sportchida ma’naviy qoniqish hissini kamol toptiradi, o`z qadr-qimmatini ardoqlashga, o`z qadr-qimmatiga ishonishga yordam beradi. Murabbiy sportchiga tarbiyaviy ta’sir ko`rsatish jarayonida uning ta’sirchanligi va hissiyotini ham hisobga olishi kerak. Chunki ularning o`zgarishi sabablari tashqi ta’sirlar bilan bir qatorda sportchining o`ziga ham bog`liqdir. Affektiv reaksiyalarning paydo bo`lish qonuniyatlarini anglash va ularni to`g`ri hal etish uslublarini bilish sportchi xulq-atvoridagi ijobiy jihat — axloqiylikni ta’minlabgina qolmay, turli qiyin va janjalli vaziyatlardan chiqishiga yordam

beradi. Shuningdek, bunday bilimlarga egalik sportchiga o`z ruhiy salomatligini saqlab qolishga ham imkon beradi. Sportchilarning guruh va jamoada, o`zlari yashab turgan jamiyatda qabul qilingan axloqiy talablarni ado etishlari boshlang`ich ma’naviy hislardan tarkib topgan murakkab, sermazmun va kuchli hislarga; o`rtoqlik va do`stlik hislariga; muhabbat, rashk, yoqtirmaslik, nafrat hislariga; insonparvarlik, vatanparvarlik hislariga; ishchanlik munosabatlariga, huquq va burchlar tengligiga asoslanishi lozim. Shuningdek, sportchilar mashq, mashg`ulot va musobaqalarda biror g`arazli, xudbin maqsadni ko`zlamasligi; jamiyat foydasiga bo`ladigan ishlarni bajarayotganlarida yuksak ma’naviy hislarga to`lib-toshib, buni o`zlari uchun baxt deb bilishlari kerak. Sportchining ma’naviy burch hissi sport mashg`uloti va o`qish jarayonida yanada ko`proq, xilma-xil holatlarda namoyon bo`ladi. Sport amaliyotida shu narsa aniqki, sportchilarni o`qitish va tarbiyalash jarayonida murabbiy va o`qituvchilar hamisha tashvish, xursandlik va mamnuniyat his qiladilar. Bundan tashqari, yuksak ma’naviy mas’uliyat ularning zimmasida bo`ladi. Sportchilar kechiradigan ma’naviy hislar, shaxsiy tuyg`ular, ya’ni sportchining shaxsiy xatti-harakatiga bog`liq bo`lgan hislar bilangina cheklanib qolmaydi. Sportchidagi ma’naviy hislarning xususiyati shundan iboratki, kishilarning xattiharakati jamiyat axloqiy me’yorlariga muvofiq bo`lgan taqdirdagina u xursand bo`ladi, bu xatti-harakatlar jamiyat axloqiy me’yorlariga nomuvofiq bo`lganida g`azablanadi. Sportchilardagi tashabbuskorlik ularning boshqa sportchilarda tug`ilgan hislarni o`z tuyg`u-kechinmalaridek qabul qilish qobiliyatlarida ham ifodalanadi. Sportchilar kishilarga xayrixoh bo`lib, ularning xursandchiligiga va g`am- g`ussasiga, do`stlari va jamoadoshlarining dushmanlariga nisbatan g`azab va nafratiga sherik bo`lishdan o`zlarini chetga tortmaydilar. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, shunday xulosa chiqarish mumkinki, sportchining barcha individual-psixologik hususisiyatlari asosan sport faoliyati jarayonida namoyon bo`ladi. Xarakter, temperament, qobiliyat va qiziqish kabilar

sportchining individual xususisyatlaridir. Sportchilar turli sport faoliyatlarida, mashg`ulotlarda biror mashq yoki sport o`yinlarini tez yoki sekin bajarishlarida taktik xarakatlar rejasini amalda katta mahorat bilan namoyish etishda birbirlaridan farq qiladilar. Masalan, bir sportchi 100 metrli masofaga sekinroq chopsa, ikkinchi bir sportchi bu masofani tezlikda yugurib o`tadi. Ayrim sportchilarning sport faoliyati samarali bo`lsa, boshqa bir sportchilarning faoliyat natijalari kutilganidek samara bermaydi. Sportchilar faoliyatining mana shu xususiyatiga ko`ra, individual-psixologik xususiyatlari farqining o`ziga xos jihatlarini aniqlash Sport psixologiyasi fanining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Tabiiyki, sportchilar har xil temperamentli bo`lib, ularning har biri g`alabaga o`z yo`li bilan boradi. Jamoada hech qachon 6 ta bir xil gimnastikachi bo`lmaydi, har qanday holatda ham hech kim birovning eng yaxshi sifatini takrorlay olmaydi. Har xil fazilatlarni o`zida to`la ma’noda birlashtira oladigan gimnastikachilar haqida orzu qilish mumkin xolos. Albatta har bir gimnastikachi hal qiluvchi daqiqalarda barcha sportchilarga xos yorqin jihatlarni to`liq namoyon etishga harakat qiladi. Bir gimnastikachi musobaqa jarayonida o`z kuch va imkoniyatlarini shoshilmasdan qat’iyat bilan safarbar qila boshlaydi. Ikkinchisi dalil, g`alabaga chanqoq, musobaqalashish xususiyatlari barqaror bo`lib, o`z kuchiga ishonadi. Uchinchisi sabotli, to`rtinchisi o`ta chidamli, beshinchisi yumshoq, jozibali va shu bilan birga temperamentli, oltinchisi serzavq va ochiq ko`ngilli, yettinchisi kuchli, matonatli, dadil va h.k. Har bir sport turi mashg`ulotlar va musobaqa jarayonida sportchining taktik mahoratini oshirib borish uchun ma’lum talablar qo`yadi. Masalan, bokschidan ringda raqibining taktik harakatlarining o`zgarishiga qarab, unga qarshilik ko`rsatish usullarini o`zgartirib borish talab qilinadi. Jamoadagi intizom sportchidan o`z hissiyotlari va xohishlaridan tiyilishni, baydarka qayig`ini eshkak bilan haydash muvozanatning har qanday buzilishiga sportchining o`z vaqtida yo`l qo`ymasligini talab qiladi. Bu talablarni ixtiyoriy ravishda o`zgartirish mumkin emas, chunki ular obyektiv sabablarga, ya’ni faoliyat mazmuniga bog`liq bo`ladi. Shunday ekan, barqaror va o`zgarmas temperament tipiga ega bo`lgan sportchi

o`zining asab tizimi dinamikasi kuchini ma’lum sport faoliyatining shartlariga va murabbiyning talablariga qanday qilib moslashtira oladi? Buning mumkin bo`lgan yo`llaridan biri shuki, avalo, sportchi temperamentiga mos keladigan sport turini tanlashi kerak. Masalan, sportning parashyutdan sakrash, avtomobil va motosport turlari bilan shug`ullanish melanxolik uchun nihoyatda qiyin yoki bunday temperamentga ega bo`lgan alpinistda to`satdan paydo bo`ladigan, xavfli va qisqa vaqtda hal qilish, yechimini topish talab qilinadigan murakkab vaziyatlarda o`zini boshqarish og`ir kechadi. Shuningdik melanxolik va flegmatik tepmperament tipiga mansub kishilar sportning shahmat va shashka turlari bilan shug`ullansalar maqsadga muvofiq bo`ladi. Temperamentning ayrim jihatlarini qisman qayta tarbiyalash orqali uni sport faoliyati talablariga ma’lum darajada moslashtirish mumkin bo`ladi. Masalan, sportchida yuksak faollikni uyg`otadigan juda qiziqarli mashg`ulotda xolerikning vazminlik darajasi xuddi sangvinik temperamentli sportchilarnikidek bosiq bo`ladi. Futbol o`yinida melanxolik o`z vazifasini chuqur his qilgani tufayli o`ziga xos bo`lgan xavotirlanish xususiyatlariga qaramay, o`yinda sangvinik darajasida taktik mahoratini ko`rsatishi mumkin. Demak, temperament moslashuvning bu yo`li ham cheklanmagandir. Chunki juda qiyin sharoitlarda taxminan, o`ylab ko`rmasdan va tayyorgarliksiz juda tez harakat qilish lozim bo`lib qolgan taqdirda, tempetament xususiyatlari eng chuqur va faol hissiyotlarning ta’siriga qaramay namoyon bo`lishi mumkin. Sport mashqlari va sog`lomlashtirish tadbirlari yordami bilan melanxolikning ishonchliligini oshirish mumkin. Biroq tashqi hayot sharoitlari va tarbiyaga bog`liq holda teperamentning hamma xususiyatlarini o`zgartirib bo`lmaydi. Sport faoliyatining individual uslubi sportchi uchun xarakterlar va muvaffaqiyatli natijaga erishishda maqsadga muvofiq bo`lgan harakatlar usuli va yo`lining individual tizimidir. Sportchi individual uslubining tarkib topish shartlaridan biri temperament xususiyatlarini hisobga olishdir. Sportchi o`yinda temperamentga ko`p jihatdan

mos keladigan harakatni bajarish usullari va yo`llarini tanlaydi. Temperamentga eng mos keladigan harakat usullari va yo`llari temperamentga sabab bo`lgan, ko`pincha mutloqo ixtiyorsiz va behuda javob berish formulalariga hamda harakat xusisyatlariga bog`liqdir. Masalan, muvozanatsiz xolerik gimnastika snaryadlarida taqiqlangan harakatni fikran xotirada saqlab qolish uchun sangvinikka qaraganda ancha ko`p marta mutlaqo beixtiyor va behuda qarama-qarshi harakatlarni bajaradi. Melanxolik sportchi musobaqadan oldin o`z kuchiga ishonmasligi, bezovtalanishi va xavotirlanishi tufayli o`yin usullarini bajarishda ixtiyorsiz ravishda xatolikka yo`l qo`yadi, uning musobaqada o`zini o`nglab olishi juda qiyin kechadi. Temperamentga bog`liq bo`lgan xuddi mana shunday individual uslub motosportda, avtomobilchilarda, akrobatchilar va shu kabilarda kuzatiladi. Sportchida individual uslubning tarkib topishida eng muhim shartlardan biri sportchi bajarayotgan jismoniy mashq harakatlariga ongli, ijodiy munosabatda bo`lishidir. Agar sportchi musobaqada eng yaxshi natijalarni qo`lga kiritishga yordam beruvchi qulay usullarni qidirsa, ana shundagina individual uslub yuzaga kelishi mumkin. Sport faoliyatida individual uslub mahoratli sportchilarda, chempionlarda yaqqol namayon bo`lishi kuzatiladi. Sportchining individual xususiyatlari sport faoliyatida o`zaro chambarschas bog`liq holda namoyon bo`ladi. Temperament insonning oliy nerv faoliyatining funksiyasi hisoblanib, tug`ma va ayni vaqtda rivojlanuvchandir. kobiliyatlar esa bilim, ko`nikma va malaka ortti-rish yo`li bilan rivojlanib boruvchi individualpsixologik xususiyatlar sirasiga kiradi. Sportchining muayyan bir qobiliyati va iste’dod darajasi uning ma’lum sport turida bilim va ko`nikma hosil qilish tezligi darajasi bilan belgilanadi. Sportda nazariy bilim olish va amaliy ko`nikma hosil qilish esa o`z navbatida, qobiliyat va iste’dodning yuzaga chiqishiga, o`sishiga sabab bo`ladi. Biror-bir sport turi bo`yicha faoliyat samarasi jihatidan sportchilarning qobiliyat darajasi har xil bo`ladi. Ba’zi sportchilar o`zlarining yuksak darajali qobiliyatlari bilan boshqa sportchilardan ajralib turadi. Bundaylar mahoratli, qobiliyatli, talantli sportchilar hisoblanadilar. Sportchining qobiliyati uning

layoqati asosida muhitga bog`liq ravishda, olayotgan jismoniy yuklamalariga hamda psixologik tayyorgarligiga, shuningdek, sportchining o`z ustida ishlashi bilan bog`liq holda o`sib, kamol topib boradi. Sportchidagi qobiliyatlar uning barcha ruhiy jarayonlarida namoyon bo`ladi. Sportchi qobiliyatining tarkib topishida qiziqish muhim o`rin tutadi. Sportchidagi taktik harakatlar, vaqtni tez va harakatni to`g`ri idrok etishi uning qiziqishi orqali faollashadi. Jismoniy mashqlar va harakatlarning yuqori darajada bajarilishida xayol va tafakkur muhim o`rin tutadi. Qiziqish jismoniy mashq va sport mashg`ulotlari jarayonining kuchli va barqaror bo`lishiga yordam qiladi. Sportchining g`alabaga intiluvchanligini oshiradi, uning g`ayratiga g`ayrat qo`shib, tashabbus ko`rsatishga, faol harakat qilishga, ijod etishga, yangidan yangi taktik harakatlar yaratishga undaydi. Sportchilarda g`alabaga bo`lgan hissiyotlar va qiziqishlarning kuchliligi bilim, malaka va ko`nikmalarni ongli va mustahkam o`zlashtirishning muhim shartidir. Shuning uchun murabbiy o`z shogirdlaridagi ma’lum bir sport turiga oid mavjud qiziqishlarni hisobga olishi, sportchi qiziqishlarining qanday o`sib borayotganligini kuzatib borishi, shogirdlari sport faoliyatida barqaror, mustahkam qiziqish paydo qilishga harakat qilishi zarur. Sportchilarning individual qiziqish va qobiliyatlari ularning sport faoliyatlari jarayonida yana mustahkamlanib boradi. Diqqat sportchi faoliyati aqliy jarayonining sifatini ta’minlaydigan ichki faollikdir. Sportchining mashqlarning barcha elementlarini bajarishidagi harakatlari ham diqqat ishtiroki bilan sodir bo`ladi. Masalan, mashhur karatechilar, qisqa vaqt davomida bir nechta hujum uslublari yordamida juda ko`p harakatlarni tez va aniq bajaradilar. Karatechi agar har bir mashqni bajarganida diqqatini faqat bir obyektgagina qaratib harakat qiladigan bo`lsa, musobaqada boshqa muhim obyektlar sportchi diqqatidan tashqarida qolib ketadi. Bu holat sportchiga noqulay vaziyatlar yuzaga keltiradi. Sportchi kuchli markazlashgan diqqat bilan to`pni nishonga urishi yoki to`pni jamoadagi o`z sherigiga to`g`ri uzatishi bilan bir vaqtning o`zida raqiblarning o`yin joylarini almashtirib turgan harakatlarini ham doimo diqqat bilan kuzatib turishi kerak. Yosh o`yinchilar bilan ishlayotgan

murabbiylar shogirdlarini keng markazlashgan diqqatni yaxshi rivojlantirish orqali bajarilayotgan har bir harakatni o`zlari ham diqqat bilan kuzatib borishga odatlantirishlari zarur. Sportchi har bir daqiqada diqqatini tashqi va ichki obyektlarga yo`naltirib turadi. Ba’zi sabablarga ko`ra kuchli xayajonlanish natijasida fikran mo`ljallangan reja o`zgargan holatlarda sportchining texnik yoki taktik vazifalarni hal etishida diqqat alohida o`rin tutadi. Sportchi ichki his-tuyg`ularini qattiq nazorat qilgan holda diqqatini tashqarida bo`layotgan hodisalarga yo`naltirishga o`rganishi maqsadga muvofiqdir. Agar sportchi diqqatini ichki obyekt (xalaqit berayotgan fikr)dan tashqi obyekt (musobaqa jarayoni)ga ko`chira olmasa yoki kechikib ko`chirsa, raqibining taktik fikri va harakatlarini kechikib idrok qiladi. Natijada sportchi murakkab taktik masalalarni to`g`ri hal qilishda qiynaladi, sergaklik va ishchanlik harakati, ya’ni xavfli vaziyatlarda o`zini to`g`ri boshqarish va nazorat qilish qobiliyati pasayib ketadi. Sportchi diqqatini muhim obyektga yo`naltirishi bilan birga, boshqa harakatlarni ham diqqat bilan kuzatib borishi, jismoniy mashq harakatlarini avtomatlashtirish darajasiga yetkazishi, musobaqa paytida kuchli barqaror markazlashgan diqqatni vujudga keltirishi kerak. Irodaviy diqqati yaxshi rivojlanmagan sportchilarning diqqati musobaqa paytida tashvishlanishi va vahimaga tushishi natijasida tez tormozlanadi, diqqat hajmi torayadi, sportchiga xos maxsus qobiliyatlar pasayib ketadi; turli-tuman salbiy fikrlarning vujudga kelishi oqibatida, tashqi axborotlarni qabul qilishga xalaqit beradi. Sportchi musobaqada yuqori natija ko`rsatgan holatini, shuningdek, mag`lubiyati sabablarini o`zi tahlil qilishga odatlansa, sportchi diqqati yaxshi rivojlanadi va bo`lajak musobaqalarda faol ishtirok etish imkoniyatiga ega bo`ladi. Amerikalik mashhur ruhshunos M. Naydiffer tomonidan sportda to`rt tip diqqat mavjudligi aniqlangan: 1. Ichki keng markazlashgan diqqat. 2. Tashqi keng markazlashgan diqqat. 3. Tashqi tor markazlashgan diqqat. 4. Ichki tor markazlashgan diqqat.

Birinchi tip — ichki keng markazlashgan diqqat sohibi bo`lgan sportchining diqqati barqaror, ichki dunyosi, fikri doimo nazoratda bo`ladi; musobaqada sodir bo`layotgan hodisalarni yaxshi tushunadi va tahlil qiladi. Katta hajmdagi axborotlarni qabul qilib, fikran aniq xulosa chiqara bilish qobiliyati yaxshi rivqjlangan sportchilar musobaqa jarayonida yo`l qo`ygan xatolarini o`z vaqtida tez tushunib oladi va boshqa takrorlamaslikka harakat qiladi. Bu tip diqqat egalari musobaqa vaziyatiga qarab o`zini tezda o`nglab oladi, doimo yuqori ishchanlikda bo`ladi, raqibining o`yin vaqtida bajarayotgan xarakatlaridan tezda aniq xulosalar chiqaradi, o`yinda har xil taktik harakatlar bilan raqibini vahimaga tushiradi, o`yindagi vaziyatni o`zgartiradi va o`yinni qanday natija bilan tugashi haqida oldindan to`g`ri xulosa chiqarish imkoniyatiga ega bo`ladi. Katta hajmdagi ichki keng markazlashgan diqqatga ega bo`lgan sportchilardagi kamchiliklardan biri shundaki, muhitni nihoyatda chuqur, uzoq muddat tahlil qilishi natijasida tashqi obyektda bo`layotgan hodisalarga diqqatini tez ko`chirishda sustkashlik qiladi; o`z jamoasi o`yinchilaridan birortasi yoki raqibi kutilmaganda harakatini o`zgartirsa, tezda javob qaytarishga qiynaladi. Masalan, to`p ustasi o`zi bilan o`yinda to`pni olib yurishni yaxshi namoyish etadi. Lekin raqibining taktik harakatlari yoki mahoratini o`z vaqtida emas, kechikib anglaydi, natijada raqib vaziyatdan tezkorlik bilan foydalanadi. Bunday diqqat sohibi bo`lgan murabbiylar o`yin taktikasining yechimini musobaqa boshlanmasdan oldin to`g`ri topa oladi. Lekin musobaqadagi vaziyat kutilmaganda o`zgarsa, murabbiy ikkinchi qarorga kelib, uni qo`llashga kechikadi; o`zining ko`rsatmalariga doimo amal qilavermaydi. Bunday murabbiylar tashqaridan qaraganda, go`yo sportchilarning g`am-tashvishlariga befarq qarayotgandek bo`ladi. Lekin vaqt o`tishi bilan musobaqa jarayonida murabbiyning irodali, bilimdon shaxs ekanligi seziladi. Natijada sportchilar o`z murabbiyiga ijobiy baho bera boshlaydilar. Ikkinchi tip — tashqi keng markazlashgan diqqat turi sportchilar uchun muvaffaqiyat keltiradi. Bu tip diqqat sohiblari tashqi ta’sirlarga nisbatan qisqa vaqtda, tez va aniq qarorga kelishi bilan farqlanadi. Futbolchilarning ko`pchiligi

tashqi keng markazlashgan diqqatga egadir. Ular tashqi vaziyatning o`zgarganini tezda sezib oladi va shunga qarab o`zlarining o`yin harakatlarini osonlik bilan o`zgartiradi. O`yin paytida ochiq turgan o`yinchiga to`pni tezda yetkazib berish qobiliyatining ustunligi yaqqol sezilib turadi. Bu diqqatga ega bulgan sportchilar bir vaqtning o`zida katta hajmdagi axborotlarni qabul qiladi va uning obyekt uchun zarur bo`lgan tomonlarini tezkorlik bilan ajratib olib, tezda aniq bir qarorga keladi. Katta hajmda qabul qilingan axborotlarning eng muhimlarini o`ta ziyraklik va zudlik bilan ajratib olib, o`z raqibining o`yin harakatlarini tez va aniq tahlil qiladi. Agar u axborotlar tahlilida va qarorga kelishda kechiksa, raqibiga qulay imkoniyat yaratib bergan bo`ladi, ya’ni o`sha vaziyatdagi imkoniyat raqib foydasiga hal bo`ladi. Agar raqib tezkor tafakkurga ega bo`lsa, o`yinchining oldin yoki keyin yul qo`ygan xatosini qaytadan takrorlash maqsadida yana o`shanday vaziyat vujudga keltiradi. Tashqi keng markazlashgan diqqatga ega bo`lgan murabbiylar, o`zining xattiharakatlarini to`g`ri boshqarish va nazorat qilishda ojizlik qiladi; kuchli hissiyotliligi sababli tashqi ta’sirlar uni noqulay ahvolga solib qo`yadi. Bu tip diqqat sohibi bo`lgan murabbiy ba’zan musobaqada vaziyatni to`g`ri va tez tahlil qilishda qobiliyatsizlik qiladi. Murabbiyning ta’sirchanligi sababli musobaqalarda kutilmaganda xavfli vaziyat vujudga kelgan vaqtlarda, uning aql bilan bajaradigan ishchanlik holati pasayadi va taktik vazifalarni kechikib hal qiladi. Agar jamoada o`yin ko`tarinki ruhda davom etsa, murabbiyning kayfiyati ham ko`tarinki ruhda bulib, sportchilarning kayfiyatini ko`tarish maqsadida ularning yelkasiga urib, maqtab, olqishlab ham qo`yadi. Bordiyu, jamoaning o`yin jarayoni salbiy tomonga o`zgarsa, murabbiyning ham xatti-harakatlari o`zgaradi: sportchilarga baqirib- qichqirib, ba’zan so`kinib, har xil ko`rsatmalar va buyruqlar bera boshlaydi; sport hakamlariga va atrofdagi odamlarga ham o`z ta’sirini, hukmini o`tkazmoqchi bo`ladi. Ammo murabbiyning bu uslubi ijobiy natija bermaganidan so`ng, o`shanda yuzaga kelgan holat haqidagi fikr va mulohazalarini atrofdagi odamlarga bir necha bor bir necha kunlar tushuntirib, gapirib yuradi. Bunday murabbiylarning o`z shogirdlari orasida izzat-hurmatga sazovor bo`lishi juda qiyin kechadi.

Tashqi tor markazlashgan diqqat barcha yakka kurash sport turlari va tennischilar uchun qulay imkoniyatlar yaratib berishga xizraat qiladi. Bu diqqat xususiyati yaxshi rivojlangan sportchilar bir necha obyektda bo`layotgan harakatlarga diqqatini tez ko`chira oladilar va tezda aniq qarorga keladilar. Biroq bu tip diqqat sohibi bo`lgan sportchilar tashqaridan qabul qilingan axborotning o`ziga xos tomonlarini kechikib qayta ishlaydi. Masalan, sportchi xayolan oldindan aniq bir o`yinchiga to`pni uzatishni mo`ljallab qo`ygan bo`ladi, lekin raqib oxirgi daqiqada o`sha o`yinchini to`sib qo`ysa, sportchi o`yin sur’atini pasaytirmasdan boshqa o`yinchiga to`pni uzatish harakatini qiyinchilik bilan bajaradi. Mashhur basketbol o`yinchisi Uolt Frezer: «Men bunday diqqat xususiyatiga ega bo`lgan raqibni jonu dilim bilan sevaman», — degan ekan. Chunki bu o`yinchi diqqatini faqat yaqinida turgan raqibiga yo`naltiradi, to`satdan boshqa bir o`yinchi undan osonlik bilan to`pni olib qo`yadi. To`rtinchi tip — ichki tor markazlashgan diqqat uzoq masofaga chopishda, og`ir atletika, uloqtirish, suzish va chidamlilikni talab qiladigan boshqa sport turlari bilan shug`ullanuvchi sportchilarga muvaffaqiyat keltiradi. Bunday diqqat sohibi bo`lgan sportchi o`zining jismoniy imkoniyatini aniq baholay oladi, musobaqada masofani qanday tezlikda chopib o`tishni aniq his qiladi, yuqori ko`rsatkichlarga erishadi, ammo ular tashqi ta’sirlarning ichki salbiy his- tuyg`ularidan saqlanishga odatlanishi zarur. Ichki tor markazlashgan diqqatga ega bo`lgan sportchilar psixologik egiluvchanlikning yetishmasligi natijasida, kutilmaganda tashqi vaziyatning yoki raqibining taktik harakatlarini o`zgartirishi tufayli o`zini tezda o`nglab, moslashib ola bilmasligi bilan ajralib turadi. Lekin irodali sportchilar o`z oldiga qo`ygan maqsadiga erishish uchun yuqori ishchanlikni oshiradi va g`alabaga erishadi. Masalan, biz sport ko`rsatkichlari va diqqati bir xil bo`lgan ikkita suzuvchini taqqoslaymiz. Shulardan birinchi suzuvchi katta kuchlanish bilan mashq qilishi, maqsadga intiluvchanligi, o`ziga ishonchi va his-tuyg`usi kuchliligi bois, musobaqada yuqori ko`rsatkichga erishadi, ko`pchilik holatlarda g`alaba qozonadi. Ikkinchi suzuvchi ham katta kuch bilan mashq qiladi, biroq ba’zan o`z kuchiga

ishonmasligi tufayli, maqsadga erishishda ikkilanadi, oldingi mag`lubiyatdan vahimaga tushadi, natijada musobaqada yutqazib qo`yadi. Ichki tor markazlashgan diqqat egasi bo`lgan sportchi ko`pincha o`z raqibining yuqori malakali sportchi ekanligini bilib qolsa, unga g`alabani berishga tayyor bo`ladi, o`ziga nisbatan «qobiliyatsizman» degan xulosani chiqaradi. Shundan ma’lumki, bir xil diqqat xususiyatiga ega bo`lgan sportchilarning iroda sifati mashq va musobaqalarda qanday natijalarga erishuvida muhim o`rin tutadi. Musobaqa paytida juda nozik diqqat xususiyatlari ham murakkablashib ketadi. Masalan, golf o`yinini endi o`rganayotgan o`yinchida birinchi navbatda katta hajmdagi tashqi markazlashgan diqqatning yaxshi rivojlangan bo`lishi juda muhimdir. Chunki bu sport turi o`yinchidan bir vaqtning o`zida to`pni tushiradigan oysimon chuqurchaning uzoq va yaqinligini, shamolning yo`nalishini, qarshiligini, havoning zichligini, o`zining jismoniy kuchini inobatga olishni talab etadi. Golf o`yinchisi bundan so`ng o`zida katta hajmdagi ichki markazlashgan diqqat yordamida tashqi axborotni umumlashtirgan holda, tashqi va ichki to`siqlarni inobatga olib, musobaqa paytida taktik masalalarni to`g`ri hal qiladi, o`zining real imkoniyatlarini aniq va to`g`ri baholaydi, diqqatini bir vaqtda tashqi va ichki ta’sirlarga ko`chira oladi. Sportchi diqqatini bir vaqtning o`zida yoki ketma-ket zudlik bilan bir tipdan ikkinchi tipga ko`chira olsa, bunga odatlansa, musobaqalarda jiddiy g`alabalarni qo`lga kiritadi. Masalan, sportchi tayyorgarlik davri diqqatini to`pni urushga qaratishi, undan keyin diqqatini ichki tor tipga ko`chirish orqali musobaqadagi umumiy vaziyatiga to`g`ri baho berishi, musobaqada xato qilmaslikning oldini olishi mumkin. Eng muhimi, sportchi o`z diqqatini qisqa vaqt ichida, bir tipdan ikkinchi tipga ko`chirishga odatlanishi zarur. Agar sportchi diqqati egiluvchan bo`lmasa, o`yinda juda ko`p xatolarga yo`l qo`yadi. Masalan, ichki tor markazlashgan diqqati yaxshi rivojlanmagan bo`lsa, o`yinda to`pni uzatish yoki darvozaga yo`llashda xatosini tez anglab tahlil qilishda va boshqa takrorlamaslikda qiyinchilikka uchraydi. Musobaqa paytida vaziyatga qarab sportchining diqqati

«torayadi», «kengayadi», tashqi obyektda yoki fikrda yoxud sezgilarda diqqatning markazlashuvi turli shaklda bo`ladi. Ba’zan odam og`ir ishni bajarganida, charchaganida yoki tanida og`riq paydo bo`lgan paytda diqqat qilayotgan ishni vaqtincha to`xtatib qo`yish haqida ogohlantirish hamda organizmni himoya qilish uchun signal vazifasini bajaradi. Agar harakat davom etsa, odamda asabiylashish xolati vujudga keladi. Bu signal sportchining musobaqada yuqori ko`rsatkichlarga erishish maqsadida tezkorlik bilan ishlash his-tuyg`usini vujudga keltiradi. Buning uchun sportchi o`z organizmining chiniqqanligi yoki jismoniy imkoniyati haqida to`g`ri xulosa chiqarishi; xavfli vaziyatlarda o`zini to`g`ri boshqarish uchun o`z organizmining «xohishiga» muvofiq «Men boshqa bajarmayman» degan fikrini «Men bajarishim kerak» degan fikr bilan almashtira bilishi zarur. Shunday holatdagina sportchi o`z oldiga qo`ygan talabni bajara oladi. Tajribali sportchilar musobaqa jarayonida o`ziga buyruq berish, majburlash yoki har xil obrazli fikrlardan, formulalardan foydalanadilar. Tish doktorlari inson organizmida og`riq paydo bo`lganida, diqqatini boshqa obyektga ko`chirish yordamida emas, balki kasalning diqqatini har tomonga taqsimlash yo`li bilan og`riqni kasal ongida to`xtatishga muvaffaq bo`ladi. Ba’zi uzoq masofaga yuguruvchi sportchilar organizmida paydo bo`lgan og`riqni diqqat yordamida miya markazidan boshqa oyoq harakatlarini nazorat qilishga, qo`lning tirsakdan bukilgan burchagiga, nafas olish maromiga ko`chirish yordamida pasaytirish imkoniyatiga ega bo`ladi. Sport faoliyatining sifatli bo`lishida, diqqatning hajmi, kengligi, kuchi va barqarorligining ahamiyati juda katta. Diqqat ko`lami, kengligi yaxshi rivojlangan odamlar zarur bo`lgan axborotdan ham ko`p axborotni o`ziga qabul qiladi va o`zlashtiradi. Bu ortiqcha vaqtni oladi va qisqa vaqt ichida bir qarorga kelishda qiynaladi. Masalan, o`yinchi bo`lajak musobaqada kutiladigan barcha vaziyatni fikran hisobga ola boshlaydi. Lekin sportchi fikran son-sanoqsiz vaziyatlarni hisobga olganligi bois, zarur bo`lgan vaziyatni yuqotishi mumkin.

Diqqat tiplari e’tiborga olinmasa, murabbiy va sportchilarning birbirlarini tushunishlari qiyin kechadi: murabbiy yoki sportchilar, jamoadoshlari bilan o`zaro munosabat o`rnatishda qiynaladilar. Masalan, o`yinda basketbolchi jarima to`pini halqaga tashlaganida to`p tushmasa, uning sababini tahlil qila olmasligi mumkin. Ayni shu vaziyatda murabbiyning diqqati tashqariga yo`naltirilgan bo`lsa, bu vaqtda u shogirdining faqat tashqi harakatlarini aniqlash bilan band bo`ladi. Jarima to`pi tushmagani sababini o`yinchining tashqi harakatlaridan, ya’ni to`pni ushlashi, oyoq qo`yishi kabilardan izlashga harakat qiladi. Lekin sportchining kuchli ta’sirchanligi, hissiyotliligi to`pni ushlab tashlashda o`ziga ishonmasligi, vahimaga tushishi kabilarini yaxshi tahlil qilib, boshqa xato qilmaslik yo`lini o`rgatishda murabbiy qobiliyatsizlik qiladi. Murabbiy sportchining ruhiy sifatlarini, sportda diqqatning ahamiyatini yaxshi bilsa, yuqorida aytilgan kamchiliklarga yo`l qo`ymaydi. Dsmak, sportda diqqat alohida ahamiyatga molik: diqqat tiplari, diqqat va harakat uyg`unligini bilish ham sportchi uchun, ham murabbiy uchun juda muhimdir.

Adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. —T.: O`zbekiston, 1992. 2. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asrbo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. —T.: O`zbekiston, 1997. - 326-bet. 3. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O`zbekiston, 2000, 352-bet. 4. I.A. Karimov. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. - T.: O`zbekiston, 2002. 5. I.A. Karimov. Tinchlik va xavfsizligimiz o`z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog`liq. — T.: O`zbekiston, 2004. 6.1.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008, 176-bet. 6. O`zbekiston Respuu’ikasining ta’lim to`g`risidagi qonuni. — T.: O`zbekiston, 1997. 8. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. — T.: O`zbekiston, 1997. 9. O`zbekiston Respublikasida Oliy ta’limning me’yoriy hujjatlari. - T.: 2001. 7. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to`plami. I qism. — T.: 2001. II qism. - T.: 2003. 8. Oliy ta’limning davlat ta’iim standartlari, asosiy qoidalar. Oliy ta’lim to`plami. - T.: 2001.

O'xshashlar

Guruhiy psixologik maslahat individual va guruhiy psixokorreksiya

Sport psixologiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Sport psixologiyasi fanining metodlari

Sportchi o‘quvchilarni (bolalarni) bo‘lajak musobaqaga tayyorlashning psixologik asoslari

Sportchilarni bo‘lajak musobaqaga tayyorlashning psixologik asoslari