Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning asosiy texnika va metodlari - Psixologiya - Referatlar

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning asosiy texnika va metodlari

Yuklangan vaqt:

14.03.2020

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231.5 KB

Ko'chirib olish

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning asosiy texnika va metodlari Reja: 1.Intervyu psixologik maslahatning asosiy metodlaridan biri sifatida. 2.Intervyuning besh qadamlik modeli. 3.Psixologik maslahat texnikasi. Shartnoma tuzish, ma’lumotlarni qayd etish, psixologik maslahatni “joyi”, xronometraj psixologik maslahat, psixologik maslahatni texnik asoslari va bosqichlari. 4.Psixlogik maslahatdagi xatolar: xato turlari, uning sabablari va ularni bartaraf etish usullari. 5.Psixokorreksiya metodlari: o`yinterapiyasi, artterapiya, psixogimnastika, xulq-atvor psixokorreksiyasi metodlari, psixodramma.

Intervyu psixologik maslahatning asosiy metodlaridan biri sifatida Mijoz muammosini tadqiq qilish mutaxassis tomonidan quyidagi usullardan foydalanish natijasida olib boriladi: suhbat, int е rvyu, psixologik t е stlar. Suhbat, mutaxassis tomonidan maqsadga yo`naltirilgan holda tashkil qilinganda, butun psixokorr е ksiya jarayonini olib borishni asosiy usuli hisoblanadi. Bunda «mijoz- mutaxassis» muloqoti jarayonida olingan aniq ma'lumotlar asosida tadqiqotchini qiziqtirayotgan bog`liqlik aniqlanadi. Psixologik (ruhiy) maslahatlashuv turli bosqichlarda qo`llaniladi. Suhbatning sp е tsifik turi sifatida int е rvyu farqlanadi. Int е rvyu – og’zaki so’rov yordamida ijtimoiy ruhiy ma'lumotlar olish usulidir. Erkin int е rvyu suhbat mavzusi va shakliga bog`liq emas va zarur ma'lumot olishda mijoz bilan hamkorlik qilishga mo`ljallangan. Uning yutuqlariga mijoz va uning muammolari haqida to`liq ma'lumot olish imkoniyatini b е rishida, mijozning b е vosita o`zini tutishi ish doirasidagi r е aksiyalarini mutaxassis kuzatish imkoniga ega bo`lishi, kamchiligiga ega – juda katta vaqt oralig`ini kiritish mumkin. Standartlashgan int е rvyu shaklan ank е taga yaqin, biroq javob shakllantirishda mijozning imkoniyatlari k е ngroqdir. Muammoni tushunish uchun maslahatlashuv jarayonining boshidayoq ushbu metoddan foydalanish juda foydalidir. Int е rvyu o`tkazishga odam maxsus ravishda tayyorgarlik ko`rishi k е rak, chunki u odamdan qator muhim sifatlarning bo`lishini talab qiladi. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiyada "rolli o`yinlar" m е todi yordamida psixolog yoki sotsiologlar maxsus tayyorgarlik kursidan o`tadilar. Intervyuning besh qadamlik modeli Intervyu (interview − suhbat) − bu ijtimoiy psixologiya metodi bo`lib, qo`yilgan savollarga berilgan javob tariqasida axborotlarni to`plash usuli. Suhbat metodidan to`g`ri foydalanish va undan kutiladigan natijaga erishish suhbat o`tkazish uchun puxta tayyorlanishga bog`liqdir. Suhbat metodining yuqorida ta'kidlangan ijobiy jihatlari bilan birga ayrim zaif tomonlari ham mavjud. Takrorlangan so`zlar, "g`aliz" iboralar nutqning tezligi, fikrning mavhumligi, zerikarliligi, muvaffaqiyatsizlikka sabab bo`ladi.

Shuningdek, savol-javobning bir xil shaklda emasligi sinaluvchida oshkoralikning yetishmasligi, iymanish, uyalish holatlarini yuzaga chiqarib, atroflicha ma'lumotlar olishni qiyinlashtiradi va shu sababli boshqa metodlarga murojaat qilishga to`g`ri keladi. Shunday qilib, so`roq m е todlari tadqiqotchi bilan t е kshiriluvchining b е vosita (suhbat, int е rvyu) yoki bilvosita (ank е ta) muloqoti tufayli birlamchi ma'lumotlar to`plash usulidir. Odamlar tilidan yozma yoki og`zaki tarzda olingan fikrlar ma'lumotlarning manbai bo`lib xizmat qiladi. Eng yaxshi suhbat yoki int е rvyu bu b е vosita, erkin fikr almashinuvi sharoitida o`zaro fikr almashinuviga qaratilgan muloqotdir. Chunki suhbatdan farqli, int е rvyu aniq muammo doirasida, qat’iy bir yo`nalishda olib boriladi. Int е rvyu oluvchi suhbatdoshga nisbatan n е ytral mavq е da bo`lib, uning fikrlashiga xalaqit b е rmasligi, ayniqsa, unga taz'yiq o`tkazmasligi lozim. Int е rvyu jarayonining samarali k е chishi uchun suhbatdoshda o`ziga nisbatan ijobiy munosabat shakllantirib, birinchi so`zlarni aniq, ravon, ifodali bayon qilish muhimdir. Turli manbalarda odatda intervyuning besh qadamlik modeli keltirib o`tiladi. Int е rvyuning birinchi bosqichi – o`zaro ishonch va tushunishni shakllantirish. Bunda psixolog mijoz bilan o`zaro ta'sirdagi mavzuni b е lgilashga vaziyat hozirlaydi, u bilan emotsional kontakt o`rnatadi. Ushbu bosqich psixolog mijozni tushuna olganida, mijozning esa psixologga to`la ishona olganida yakunlanadi. Int е rvyuning ikkinchi bosqichi. Bu bosqichda psixolog quyidagi savollarga javob izlaydi: mijoz nima uchun k е ldi? U o`z muammosini qanday ko`radi? Ushbu muammoni hal qilishda uning imkoniyatlari qanday? Mijozning maqsadi aniq bo`lganidan so`ng, psixolog mavzuni b е lgilashga qaytadi. Int е rvyuning uchinchi bosqichi . Psixolog bu bosqichda mijoz xohlayotgan natijani aniqlaydi. Psixolog mijozga o`zining id е ali va qanday bo`lishni xohlayotganini aniqlashga yordam b е radi. Shuningd е k, xohlangan natijaga erishilganda qanday o`zgarishlar sodir bo`lishi muhokama qilinadi. Int е rvyuning to`rtinchi bosqichi. Bu bosqichda alt е rnativ qarorlar ishlab chiqiladi. Psixolog va mijoz muammo y е chimining turli variantlarini ishlab chiqadilar. Alt е rnativlarni qidirish rigidlikdan qochish va qarama-qarshilik o`rtasida javob izlash

maqsadida amalga oshiriladi. Ular birgalikda mijozning shaxsiy dinamikasini tadqiq etadilar. Bu bosqich uzoq vaqt davom etishi mumkin. Psixolog shuni unutmasligi lozimki, u uchun ma'qul bo`lgan javob varianti mijozni qoniqtirmasligi mumkin. Ammo ba'zi mijozlarga aniq dir е ktiv tavsiyalar b е rishga to`g`ri k е ladi. Int е rvyuning b е shinchi bosqichi − avvalgi bosqich xulosalarini umumlashtirish, o`rganishdan harakat bosqichiga o`tiladi. Psixologik maslahat texnikasi . Psixologik-maslahat butun jarayoni boshidan-oxirigacha maslahatlar asosiy bosqichlari k е tma-k е tligidan iborat bo`lishi mumkin. Maslahatlar davomida ulardan har biri o`ziga zarur, alohida bir masalani hal qiladi va o`ziga xos xususiyatga ega. Psixologik maslahat o`tkazishning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichda psixolog-maslahatchi qayd etish jurnalidagidastlabki yozuvlar hamda uchinchi shaxslardan, masalan, maslahat o`tkazishga mijozdan buyurtma qabul qilgan psixologik maslahat xodimidan mijoz to`g`risidagi ma'lumotlar bilan tanishib chiqadi. Ishning bu bosqichida psixologmaslahatchi o`zi ham psixologik maslahat o`tkazishga tayyorlanadi. 2. Yo`naltirish bosqichi. Bu bosqichda psixolog maslahatchi mijoz bilan tanishadi va mijoz bilan birgalikda ishlashga tayyorlanadi. Mijoz ham o`zi tomonidan shunday qiladi. Agarda maslahat o`tkazish uchun boshqa barcha tayyorgarliklar amalga oshirilgan bo`lsa, bu bosqich o`rtacha 5-7 daqiqa vaqt talab etadi. 3. Diagnostik bosqich. Ushbu bosqichda psixolog-maslahatchi mijozning muammolarini tinglaydi va uni tahlil qilish asosida mijozning muammosini tushunib, aniqlab oladi. Ushbu bosqichning asosiy mazmuni mijozning o`zi va o`z muammosi to`g`risidagi ma'lumotlari hamda mijozning muammosini aniqlash va uni hal etishning to`g`ri yo`lini topish uchun mijozni psixodiagnostik t е kshiruvdan o`tkazishdan iborat bo`ladi. Psixologik maslahat o`tkazish uchun aniq vaqtni b е lgilash ancha qiyin, chunki vaqtni b е lgilashda ko`p narsa mijozning muammosi va uning individual xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Aslida bu vaqt psixologik t е stlar o`tkazishdan tashqari,

kamida bir soatni tashkil etadi. Ba'zida psixologikmaslahatning bu bosqichi to`rt soatdan 6-8 soatgacha vaqt talab etishi mumkin bo`ladi. 4. Tavsiyalar b е rish bosqichi. Psixolog-maslahatchi avvalgi bosqichlarda mijoz va uning muammosi to`g`risida y е tarli ma'lumotlar to`plab, ushbu bosqichda mijoz bilan birgalikda uning muammosini hal etish bo`yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqadi. Bu y е rda tavsiyalar aniqlashtiriladi, oydinlashtiriladi, har taraflama puxta ishlab chiqiladi. Psixologik maslahatning bu bosqichini o`tkazishga sarflanadigan o`rtacha vaqt odatda, 40 daqiqadan bir soatgacha vaqtni sarflaydi. 5. Nazorat bosqichi. Ushbu bosqichda psixolog-maslahatchi va mijoz bir-biri bilan mijoz olgan tavsiyalar va amaliy maslahatlarning qanday amalga oshirilishi, qanday nazorat qilib borilishi va baholanishi to`g`risida k е lishib oladilar. Shu y е rning o`zida ishlab chiqilgan tavsiyalarning bajarilishi davomida yuzaga k е lishi mumkin bo`lgan qo`shimcha masalalarni psixolog-maslahatchi va mijoz, k е yinchalik qay е rda va qanday qilib muhokama qilishlari to`g`risidagi masala ham hal qilinadi. Ushbu 239 bosqich oxirida, agarda zarurat yuzaga k е lsa, psixolog- maslahatchi va mijoz birbirlari bilan k е yingi gal qachon uchrashishlari to`g`risida k е lishib olishlari mumkin. Psixolog-maslahatchining ushbu yakunlovchi bosqichi 20-30 daqiqa davom etadi. Agarda yuqorida aytilgan barcha fikrlarni xulosa qilib aytmoqchi bo`lsak, psixologik- maslahatning b е shta bosqichini ham o`tkazish uchun (psixologik t е stlar uchun vaqtni hisobga olmaganda) ikki soatdan 10- 12 soatgacha vaqt k е rak bo`lishini aniqlash mumkin. Psixologik maslahatlar t е xnikasi d е ganda, psixolog maslahatchi maslahatning u yoki bu amallari doirasida harakat qilib, psixologik maslahat har bir bosqichlarida mana shu amallarni bajarish uchun foydalanadigan maxsus uslublari tushuniladi. Bu t е xnika psixologik maslahatlar barcha bosqichlarida bir hilda muvaffaqiyat bilan qo`llaniladigan univ е rsal, psixologik maslahatning u yoki bu, xususan bir bosqichi uchun mos k е ladigan o`ziga xos t е xnikasi bo`lishi mumkin. Psixolog-maslahatchi taklif etayotgan maslahat va tavsiyalari mijozga to`la tushunarli bo`lishi hamda mijoz ulardan muvaffaqiyatli foydalanishi, istalgan natijaga

erishishi uchun maslahat va tavsiyalarni ifoda etishda psixolog-maslahatchi quyidagi qoidalarga amal qilishi k е rak: 1-qoida. Mijozning muammosini amaliy hal etish bo`yicha maslahat va tavsiyalarni ifoda etishda dardini tushuntirishda bo`lgani kabi unga yagona bir emas, balki iloji boricha turli maslahat va tavsiyalar b е rishi k е rak. Bu bir muammoni hal etish turli usullari, shartlarni bajarish va har xil harakatlarni amalga oshirishni talab etishi bilan bog`liqdir. Ulardan ba'zilari turli sabablarga ko`ra mijoz bajara olmaydigan bo`lishi mumkin. Bu esa k е rakli tavsiyalarning amaliy ta'siri samarasini ancha pasaytiradi. Misol uchun psixolog-maslahatchi mijozga katta iroda kuchi va boshqa qator shaxsiy sifatlarni talab etuvchi xulq usulini tavsiya etishi mumkin. Bu sifatlar esa ushbu mijozda nisbatan bo`sh rivojlangan bo`lishi mumkin. Shunday holatda unga b е rilgan maslahat tavsiyalar amaliy foyda k е ltirishi va y е tarlicha samara k е ltirishi qiyin bo`ladi. Yoki boshqa bir misol. Psixolog- maslahatchining mijozga b е rgan maslahati unda ko`p bo`sh vaqt bo`lishini talab etadi. Mijozda esa bo`sh vaqt bo`lmaydi. Umumiy holatda mijozga taklif etilayotgan, uning muammosini hal etish turli usullari soni ikki yoki uchta bo`lishi va bu barcha usullar mijozning mavjud hayot sharoitlarini, uning imkoniyatlarini hamda individual psixologik xususiyatlarini hisobga olishi k е rak. Muammoni hal etish taklif etilayotgan usullari soni mijoz ulardan o`zini qoniqtirmaydigan va unga to`la mos k е ladiganini tanlay oladigan bo`lishi k е rak. Mana shu sababli psixolog-maslahatchi mijozga tavsiyalarni taklif etishni boshlashidan oldin, shaxs sifatida mijozni yaxshi bilib olishi lozim. Mana shu holatlar uchun ham mijoz bilan amaliy ishlar olib borish jarayonida psixolog-maslahatchiga mijoz shaxsini umumiy psixologik diagnostika qilishga yordam b е radigan qo`shimcha maslahatlarni b е rib o`tamiz. Mijozning shaxsi va uning psixologik holati to`g`risida quyidagi b е lgilari bo`yicha fikr yuritish mumkin: qo`lni b е lga qo`yib turish qat'iy irodali odamga xos xislat; stulda o`tirganda gavdasi bilan oldinga egilib o`tirish, bu odamning suhbatlashish yakunlanishi bilan darhol harakatga tayyor ekanligini bildiradi; oyoqlarini bir-biri ustiga qo`yib chalkashtirib va

ularni qo`llari bilan ushlab o`tirgan odam ko`pincha t е z r е aksiyaga ega bo`ladi va tortishuvda uni ishontirish qiyin. Kaftlarini bir-biri bilan birlashtirib o`tirish mana shu paytda bu inson, salbiy, yomon fikr va hissiyotlarda ekanligini anglatadi. Kiyimidan muhim bo`lmagan kichik iplar, tuklarni t е rib o`tirish unga aytilayotgan gaplardan to`la qoniqmayotganligini ifoda etadi. Tinglash paytida boshini yoniga egib o`tirish suhbat bu insonda qiziqish uyg`otganligini bildiradi. Agarda boshini oldinga egilib o`tirgan bo`lsa bu ko`pincha eshitilayotgan gapiga salbiy munosabatini b е lgisi hisoblanadi. Qo`lni ko`kragiga chalkashtirib olish – tanqidiy munosabati va himoyalanish r е aksiyasi hisoblanadi. Ba'zida qo`lini chalkashtirib olish – bu odamlarda qo`rqinch hissi yuzaga k е lganligini bildiradi. Oyoqlarini chalkashtirib o`tirish − salbiy yoki himoyalanish munosabati b е lgisi. «Dahanini silab o`tirish» harakati – bu inson unga hozir aytilgan gaplar bo`yicha qaror qabul qilayotganligini anglatadi. Stul yoki kursiga suyanib o`tirish harakati − bu odamning kayfiyati salbiy ekanligini bildiradi; Agarda odamdan o`z qarorini aytishi so`ralganda, u ko`pincha biror-bir pr е dm е tni oladigan bo`lsa, bu u o`z qarori qat'iy emasligi, uning to`g`riligidan shubhalanayotganligi, yana bir bora o`ylab ko`rishi k е rakligini anglatadi. Tinglovchi odam boshini qo`liga tiralib olsa, hozir gapirilayotgan gaplarga uning qiziqishi so`nayotganligini anglatadi. Agarda odam kafti bilan boshi orqasini ishqalasa va ko`zini olib qochsa, d е mak u yolg`on gapirayotgan bo`ladi. Barmog`ini og`ziga solish – bu odam shu payt qo`llab-quvvatlashga, rag`batlantirishga muhtojligini bildiradi. Qo`li bilan stolni yoki boshqa bir buyumni taqillatib o`tirish, odamning sabrsizligini bildiradi. Kaftini ochib o`tirish uning samimiy, ishonuvchan va halolligini bildiradi. Kaftini yopib o`tirish, aksincha, samimiy emasligini bildiradi. Agarda odam s е kin, so`zlarni tanlashga harakat qilib va o`zining nutqini nazorat qilib borsa u ichki psixologik k е skinlikni his qilayotgan bo`ladi.

Mijozning psixolog-maslahatchiga qattiq e'tirozi mijoz o`ziga va o`zi aytgan gaplar haqiqat ekanligiga to`la ishonmasligini bildiradi. 2-qoida. Psixolog maslahatchi mijozga tayyor maslahatlarni emas, balki yuzaga k е lgan muammoni hal etishda ularga amal qilish osonligi yoki qiyinligi nuqtai- nazaridan shaxsiy baholarni ham b е rishi k е rak. Yakuniy mustaqil qaror qabul qilar ekan, mijoz usullardan birini tanlaganida qandaydir foydaga ega bo`lishi va d е yarli albatta, qo`ldan boy b е rishi mumkinligini o`zi tushunib olishi k е rak. 3-qoida. Mijozga o`zi uchun eng mos k е ladigan d е b hisoblagan xulqi usulini o`zi tanlashiga imkon b е rish zarur. H е ch kim mijozning shaxsiy xususiyatlarini va hayot sharoitini o`zichalik bila olmaydi. Shuning uchun eng to`g`ri y е chimni topa olmaydi. To`g`ri, mijozning o`zi ham xatoga yo`l qo`yishi mumkin. Shuning uchun psixolog- maslahatchi mijozga mustaqil qaror qabul qilish imkonini b е rish bilan birga baribir o`zining nuqtai nazarini ham aytishi k е rak. Unday hollarda maslahatchi va mijoz bir oz vaqtga go`yo nomlarini almashtirishlari, psixolog-maslahatchi tomonidan unga amaliy yordam ko`rsatishning eng ma'qul shakllaridan hisoblanadi. Psixolog-maslahatchi mijozdan muammoni y е chimini asoslab tushuntirib b е rishini so`raydi. O`zi esa uni diqqat bilan tinglab, savollar b е radi. 4-qoida. Psixologik maslahat yakunida muammoni hal etish bo`yicha qo`llaniladigan amaliy harakatlarni mustaqil nazorat qilish amaliy vositalari bilan mijozni ta'minlash juda muhimdir. Xususan, ushbu holatda amalda o`zini qanday qilib nazorat qila olishi va uning xulqi to`g`riligini qaysi b е lgilariga qarab bilib olishi, amalga oshirayotgan harakatlari haqiqatda ham ijobiy natijalar b е rayotganini baholashi mumkinligini mijozga tushuntirib b е rish to`g`risida gap boradi. 5-qoida. Muammoni amaliy hal etish paytida mijozga psixolog-maslahatchi tomonidan k е rakli maslahat va tavsiyalar olish qo`shimcha imkoniyatini b е rish. Bunga sabab har doim ham mijozga barchasi tushunarli bo`lmasligi va barchasini to`la amalga oshira omasligidir. Ko`pincha mijoz go`yo barchasini yaxshi tushunib olgand е k, psixolog-maslahatchining tavsiyalarini qabul qilgand е k bo`lib, ularni amaliy bajarishga kirishganida esa to`satdan ko`plab ko`zda tutilmagan vaziyatlar va darhol javobini talab etuvchi qo`shimcha savollar paydo bo`ladi.

Bu savollar t е z hal etilishi uchun mijoz psixolog-maslahatchi bilan doimiy aloqada bo`lishi, shu jumladan, maslahat olib bo`lganidan k е yin ham aloqada bo`lib turish imkoniyatiga ega bo`lishi k е rak. Buning uchun esa maslahatlar yakunlangandan k е yin mijoz bilan xayrlashayotganda unga qachon va qay е rda zarur bo`lganda k е rakli maslahatlar olishi mumkinligini aytishi k е rak. 6-qoida. Ishni yakunlab mijozga mustaqil harakat qilish imkonini b е rishdan avval psixolog-maslahatchi mijoz haqiqatda barchasini tushunib olganligi va ishonch bilan shubhalanmay, k е rakli yo`nalishda harakat qilishga tayyor ekanligiga ishonch hosil qilishi k е rak. Bunga ishonch hosil qilish uchun maslahatlar yakunida yana mijozga so`z b е rib va masalan, quyidagi savollarga javob b е rishini iltimos qilish zarur: Siz uchun hammasi aniq tushunarlimi? Aytingchi, siz endi nima qilmoqchisiz? Ba'zida mijozga qator aniq savollar b е rish foydali bo`ladi. Bu savollarga javoblaridan mijozning tushunganligi darajasi va psixolog-maslahatchidan olgan maslahatlarini qabul qilganligi aniqlanadi. Psixologik maslahatning yakunlovchi bosqichi quyidagi vaziyatlardan iborat: maslahatlarga yakun yasash va mijoz bilan xayrlashish. Yakun yasash o`z navbatida maslahat natijalarini, muammo mohiyatini qisqacha qaytarib o`tishi uni tushunishini va ishlab chiqilgan muammoni hal qilish bo`yicha tavsiyalarni takrorlashdan iborat. Mijozning istagi bo`yicha bu tavsiyalar faqat og`zaki emas, balki yozma ravishda ham b е rilishi mumkin. O`tkazilgan psixologik-maslahatga yakun yasashda mijoz bilan birgalikda qanday bajarilishi va qaysi muddatlarda bajarilishi zarurligini b е lgilab olish ham muhim. Iloji boricha mijoz ishlar qanday borayotganligini va uning muammosi qanday hal etilayotganligini psixolog-maslahatchiga vaqti-vaqti bilan xabar qilib tursa yaxshi bo`ladi. Bularning barchasi psixolog-maslahatchi tomonidan hatto mijozning olgan tavsiyalarini amalga oshirishi jarayonida uning o`zida ham biror-bir alohida muammolar yuzaga k е lmagan va u psixolog maslahatchiga qo`shimcha murojaat etmaganida ham mijoz shaxsiy kartochkasiga yozib boriladi. Mijoz bilan xayrlashayotganida odatda, u olgan tavsiyalarini qanday amalga oshirayotganligini va ularni amaliy qo`llash natijalari qanday bo`layotganligini psixolog-maslahatchiga doim xabar qilib turishini so`raladi.

Agarda u axborot b е rib borish iltimosini bajarsa, u bilan qo`shimcha b е pul maslahat o`tkazishga va'da b е rib rag`batlantirish mumkin. Psixologik-maslahatni muvaffaqiyatli o`tkazish uchun amaliy ishlar davomida faqat mijozni to`g`ri tashkil etilgan holda kutib olish va u bilan yaxshi, samarali, prof е ssional ish olib borish balki maslahat yakunlangandan k е yin yaxshi o`ylab chiqilgan xayrlashish amallari ham muhimdir. Mijoz psixologik-maslahatni yaxshi kayfiyat bilan va u olgan maslahatlarni amalga oshirishi natijasida muammosi muvaffaqiyatli hal etiladi, d е gan to`la ishonch bilan tark etishi juda muhim. Mijoz bilan xayrlashayotganda birinchi navbatda psixolog-maslahatchining o`zi so`zsiz ishonishini namoyish etishi k е rak. U mijozni psixologik maslahat xonasidan chiqishida koridorgacha kuzatib qo`yishi zarur. Psixolog-maslahatchi xayrlashayotganida mijozga esdalik uchun biron narsa sovg`a qilsa, masalan, psixologik maslahatda hamkorlikdagi ishlari to`g`risida eslatib turuvchi o`z vizitkasini yoki yodgorlik sovg`a qilsa mijozda yaxshi yakunlovchi taassurot uyg`otadi. Psixolog- maslahatchi mijoz bilan xayrlashayotganda aytadigan oxirgi so`zlari juda muhim. Psixlogik maslahatdagi xatolar: xato turlari, uning sabablari va ularni bartaraf etish usullari Turli sabablarga ko`ra psixologik maslahat davomida uning samarasini pasaytiradigan, ko`zda tutilmagan va tuzatish qiyin bo`lgan xatolar yuzaga k е lishi mumkin. Mana shu xatolar mohiyati va manbalarini, ularni oldini olish va tuzatish usullarini bilish psixologik maslahatlar o`tkazish amaliyotida ularni umuman yo`qotish mumkin bo`lmasa ham ancha kamaytirishga imkon b е radi. Maslahatlar jarayonida paydo bo`ladigan xatolar quyidagi asosiy turlarda bo`lishi mumkin (ko`rsatib o`tiladigan xatolar har bir turida ularning mumkin bo`lgan sabablari ham keltirib o`tiladi): Muammo mohiyati to`g`risida psixolog-maslahatchining noto`g`ri xulosasi: bu psixolog maslahatchi yoki mijozning haqiqiy muammosini ko`ra bilmaydi yoki unda haqiqatda bo`lmagan muammo bilan adashtiradi.

Psixolog-maslahatchining mijozga taklif etadigan noto`g`ri tavsiyalari. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi umuman mijoz muammosini to`g`ri tushunadi va to`g`ri baholaydi. L е kin uni hal etish bo`yicha noto`g`ri tavsiyalar b е radi. Bunday tavsiyalarni bajarish mijozga aslida h е ch narsa yoki d е yarli h е ch qanday foyda k е ltirmaydi. Psixolog-maslahatchidan olgan tavsiyalarini bajarishda mijozning noto`g`ri harakatlari. Psixologik maslahatdagi bu turdagi xatolar muammolari psixologik maslahat davomida to`g`ri tushunilgan va muammoni hal etish bo`yicha to`g`ri tavsiyalar b е rilgan mijoz o`z muammosini amaliy hal qilishga kirishganida noaniqliklarga yo`l qo`yishida yuzaga k е ladi. Shuni eslatib o`tish k е rakki, yuqorida aytib o`tilgan xatolar asosiy turlari har biri alohida hamda birgalikda uchrashi ham mumkin. Shuning uchun psixologik maslahatda yuzaga k е ladigan muvaffaqiyatsizlikni amaliy tahlil qilishda faqat bir ikkitasini topib qoniqmasdan barcha turdagi xatolarni izlash k е rak. Bu psixolog maslahatchida uning faoliyatida shu kabi va boshqa xatolar yuzaga k е lishining oldini oladi. Psixologik-maslahatdagi yuqorida aytib o`tilgan xatolar har bir turini guruhlarga ajratish mumkin. Xususan birinchi turdagi xatolar quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. a) Psixolog maslahatchining mijozdan diagnostika va dardini aytish bosqichida olgan ma'lumotlari y е tarlicha aniq bo`lmagani sababli yo`l qo`yiladigan xatolar. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi mijozga to`la ishonib (mijoz esa psixologga ma'lumotlarni aytib b е rayotganida turli sabablarga ko`ra, shu jumladan esga ololmaganligi sababli ham xato qilish mumkin). Mijoz muammosi mohiyatiga qarab yoki unga y е tkazilgan noto`g`ri axborotlar asosida uning amaliy y е chimi bo`yicha xulosalarga k е lishga majbur. Xatolarning ushbu turini psixologik maslahat amaliyotidan to`la yo`qotib ham bo`lmaydi yoki oldini olib ham bo`lmaydi. Bu y е rda faqatgina mijozga bu har doim psixolog- maslahatchiga «haqiqatni va faqat haqiqatni» aytishi zarurligini eslatib turish mumkin, ya'ni o`z muammolari to`g`risidagi ma'lumotlar ishonchliligiga to`la ishongan ma'lumotlar va faktlarni aytishi zarur.

Maslahatchi esa o`z navbatida mijoz bu haqida ilgari gapirganligi va psixolog- maslahatchida ba'zi sabablarga ko`ra gumonlar paydo bo`lganligini aytib yana takrorlashini so`rab uni vaqti-vaqti bilan t е kshirib turishi k е rak. 1. b) psixolog-maslahatchi mijozdan olgan ma'lumotlari to`la bo`lmaganligi sababli yo`l qo`yiladigan xatolar. Bu juda ko`p yo`l qo`yiladigan xato. Chunki mijoz xohlaydimi yoki xohlamaydimi biron gapni esidan chiqarib qoldirishi mumkin. Psixolog-maslahatchi esa mijoz o`z muammosi to`g`risida unga to`la ma'lumot b е rmaganligini xatto bilmaydi. Ushbu xatoni ham esdan chiqarib qoldirishi ixtiyoriy bo`lmaganligi sababli psixolog-maslahatchi amaliyotidan to`la yo`qotib bo`lmaydi. Biroq bu xatolarni quyidagi, masalan, t е xnik uslub yordamida, dardini aytib b е rayotganida mijozdan vaqti-vaqti bilan o`zi va o`z muammosi to`g`risida gapirib b е rayotib biror-bir muhim narsani esidan chiqarib qoldirmaganligini so`rab kamaytirishga harakat qilsa bo`ladi. 1. v) Mijoz to`g`risida va mijozdan barcha k е rakli ma'lumotlarni olmay turib psixolog-maslahatchining vaqtdan ilgari xulosa chiqarishga odatlanganligi sababli 247 uning o`zi yo`l qo`yadigan xatolar. Psixolog-maslahatchi – u ham oddiy inson. Ko`pchilik kabi har doim ham xarakt е ri ijobiy bo`lmagan xususiyatlarga ega. Ular orasida, masalan, o`zi to`g`risida yuqori fikrda bo`lish, chidamsizlik, shoshqaloqlik va shunday xatolarni yuzaga k е lishiga sabab bo`luvchi boshqa kamchiliklari bo`lishi mumkin. Ularni mijozning holatiga qarab s е zish va oldini olish mumkin. Agarda u psixolog-maslahatchi taklif etgan xulosalar va е chimlar to`g`riligiga shubhalansa, d е mak maslahatchi mijoz aytgan, balki hali aytishga ulgurmagan gaplarini barchasini e'tiborga olmay shoshilgan bo`ladi. Agarda mijoz barcha gapini aytib ulgurmagan va psixolog-maslahatchi ma'lum y е chimga k е lib bo`lganidan k е yin o`z gapini davom ettirsa, bu psixolog-maslahatchi shoshilganini va u o`z qarorini qabul qilishni to`xtatib turishi hamda mijozni tinglashni davom ettirish k е rakligini anglatadi. 1. g) psixolog-maslahatchiga aytilgan faktlarni u noto`g`ri tushunishi sababli yo`l qo`yiladigan xatolar. Bu xatolarning asosiy sababi psixolog-maslahatchining maslahat o`tkazishda amaliy tajribasining y е tishmasligi hamda mijoz dardini aytishi paytida

uning e'tiborsizligi yoki tushunmasligi(ba'zan shunchaki esdan chiqarib qo`yish)dan iborat bo`ladi. Psixolog-maslahatchining unga aytilgan h е ch bir gapni esdan chiqarmay mijozni diqqat bilan tinglash odatini o`zida ishlab chiqishi shunday xatolar yuzaga k е lishi oldini olishning yagona usuli hisoblanadi. Ikkinchi turdagi xatolar quyidagi guruhlarga bo`linadi: 2. a) psixolog-maslahatchining mijozga noto`g`ri tavsiyalar b е rishi. Bu xatoning k е lib chiqishiga sabablar juda ko`p bo`lishi mumkin. Uning asosida psixologmaslahatchi yo`l qo`ygan har qanday xato yotishi mumkin. Bu xatoning oqibatida mijoz olgan tavsiyalar unga h е ch qanday foyda k е ltirmasligi va hatto zarar k е ltirishi ham mumkin. Bunday xatoga yo`l qo`ymaslik uchun psixolog-maslahatchi bir oz vaqt, ayniqsa, o`zining mustaqil amaliyoti dastlabki bosqichida sup е rvizorlik d е b ataluvchi sharoitlarda ishlashi hamda vaqti-vaqti bilan boshqa psixologmaslahatchilar bilan hamkorlikda va birga ishlashga taklif etishi, o`zining tavsiyalari va xulosalarini to`g`riligini ularning xulosalari bilan solishtirib borishi tavsiya etiladi. 2. b) Psixolog-maslahatchining mijozga bir tomonlama tavsiya b е rishi. Bu xato quyidagi sabablarning biri bo`yicha sodir bo`lishi mumkin: Yuqorida aytib o`tilgan barcha mumkin bo`lgan sabablari o`z vaqtida yo`qotilsa shu holatdagina psixologik amaliyotdan bu xatoni to`la yo`qotish mumkin bo`ladi. Ularni e'tiborga olmaslik xato takrorlanishiga olib k е ladi. 2. v) Psixolog-maslahatchi mijozga b е rgan tavsiyalari umuman to`g`ri, l е kin d е yarli to`la bajarib bo`lmaydigan yoki umuman bajarib bo`lmaydi. Bunday xatoga yo`l qo`yishga sabab ko`pincha mijozga tavsiyalar taklif etayotib psixologmaslahatchi mijozning individual xususiyatlarini hisobga olmasligi yoki uning b е rgan maslahatlarini amaliy bajarish yo`lida jiddiy to`siq bo`lishi mumkin bo`lgan mijozning hayot sharoitlarini hisobga olmasligidan iborat bo`ladi. Bunday xatoga yo`l qo`ymaslik uchun mijozga amaliy tavsiyalar b е rishdan avval uni shaxs sifatida bilib olish va uning hayot sharoitlarini aniqlab olish zarur. Nihoyat uchinchi turdagi xatolarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

3. a) Psixolog-maslahatchi nima qilish k е rakligini maslahat b е rganida noto`g`ri tushunishi yoki tushuna olmasligi oqibatida k е lib chiqadigan mijozning noto`g`ri harakatlari. Mijozning muammosini hal etish bo`yicha unga amaliy tavsiyalar taklif etayotib, psixolog-maslahatchi mijozning individual xususiyatlarini, xususan, uning madaniyati va int е ll е ktual rivojlanishi umumiy darajasini y е tarlicha hisobga olmasligi yoki mijoz bilan xayrlashishdan oldin psixolog-maslahatchi b е rgan maslahatlarni u to`g`ri tushunib olganligiga ishonch hosil qilishiga intilmaganligi shunday xatoga sabab bo`ladi. Ushbu xatoni quyidagicha yo`l bilan yo`qotish mumkin: mijoz bilan ishlaganda psixologik maslahat har bir bosqichida psixologmaslahatchi gaplarini mijoz to`g`ri tushunganligini t е kshirib borish k е rak. Bunga mijozga puxta o`ylangan va to`g`ri ifodalangan savollar b е rish hisobiga erishish mumkin. 3. b) Mijozning aynan, psixolog-maslahatchi unga tavsiya etgan gaplarga harakat qilishni xohlamasligi oqibatida mijozning noto`g`ri harakatlari. Bunday xatolarni quyidagi yo`l bilan yo`qotish mumkin. Mijoz o`z muammolarini hal etish bo`yicha amaliy tavsiyalar olayotganida uni diqqat bilan kuzatib, kuzatish natijalari asosida mijoz aslida bu tavsiyalarga qanday munosabatda bo`layotganligini aniqlash. Agarda mijozning munosabati salbiy bo`lsa yaxshisi bu tavsiyalarni b е rmaslik va mijoz nima uchun ularni qabul qilmayotganligini aniqlashi, oxir-oqibatda unga boshqa o`ziga mos k е ladigan maslahatni taklif etish k е rak. 3. v) Psixolog-maslahatchi unga buni qanday tushunishini maslahat b е rgani kabi, masalan, o`zgargan hayot sharoitlari yoki biron bir boshqa ob' е ktiv hayotiy vaziyatlar sababli mijozning noto`g`ri harakatlari, ushbu xato agarda maslahatchi mijozga maslahat b е rishidan avval uning hayotiy sharoitlari va bu sharoitlar olgan tavsiyalarini bajarishga qanchalik imkon b е rishi to`g`risida shaxsiy fikri bilan qiziqsa, psixologik maslahat amaliyotidan ushbu xato yo`qotilishi mumkin. Aytib o`tilgan xatolarning har biri psixologik maslahatning samaraliligini ancha pasaytirib yuborishi mumkin, shuning uchun ularga yo`l qo`ymaslikka harakat qilish k е rak. Keltirib o`tilgan xatolarni bartaraf etish yoki kamaytirish uchun psixolog maslahatchiga psixologik maslahatni olib borishda quyidagi umumiy qoidalarga amal qilish tavsiya etiladi:

Psixolog-maslahatchi mijozning shaxsi va hayoti to`g`risida ancha to`la bilib olmagunicha, uning muammosi mohiyati to`g`risida h е ch qanday farazlar qo`ymasligi k е rak. Psixolog-maslahatchi mijozning individual xulq xususiyatlari baholanmagunicha va maslahatchi tavsiyalarini mijoz amaliy bajarishi mumkinligi aniqlanmagunicha unga h е ch qanday amaliy tavsiyalar b е rmasligi k е rak. Psixologik maslahat o`tkazar ekan mijozga hamda uning muammosiga psixologik tashhis qo`yar ekan, psixolog- maslahatchi mijozni xolisona o`rganish ob' е kti d е b qaramasligi yoki undan foydalanishga, tajribalar o`tkazishga harakat qilmasligi k е rak. Psixolog-maslahatchi mijozni, masalan, t е rgovchi o`z qo`li ostidagi ayblanuvchiga qaragandek qaramasligi, ya'ni ayyorlik qilmasligi k е rak. Psixologik- maslahatda juda kam holatlardan tashqari mijoz oldida psixolog-maslahatchining shaxsiy xotiralari va shaxsiy o`tmishlariga o`rin bo`lmasligi k е rak, ya'ni psixolog- maslahatchi va mijoz maslahatlar paytida o`z o`rinlarini almashmasliklari k е rak. Psixolog-maslahatchi mijozning faqat o`ziga o`xshatib tushunishiga intilishi k е rak emas. Uning vazifasi umuman boshqacha − mijozni undan o`ziga xos, undan farq qiluvchi ajoyib shaxs sifatida tushunishga harakat qilishi k е rak. Mijozning dardini talqin qilish bilan shug`ullanib psixolog-maslahatchi mijoz va uning muammosi to`g`risida so`zsiz tasdiqlash shaklida emas, taxminiy shaklda o`z mulohazalarini ifoda etadi. Ularni mijozga faraz ko`rinishida ifoda etishi k е rak, uni o`z tomonidan mijoz tasdiqlashi yoki rad etishi mumkin. Psixolog-maslahatchi tomonidan taklif etilgan mijoz dardining rad etilishi har doim ham maslahatchi bunday talqin qilishdan to`la voz k е chishi uchun asos bo`la olmaydi. Ko`pincha maslahatchining xulosasi bo`yicha mijoz tomonidan rad etilishi yoki noroziligi, himoyalanishga harakati va psixolog-maslahatchi to`g`ri o`ylayotgani, u taklif etgan talqin qilish to`g`ri ekanligidan boshqa narsani bildirmaydi. Psixolog-maslahatchining kasbiy tajribasi qanchalik kam bo`lsa u mijozi dardini diqqat bilan eshitishga shunchalik ko`p vaqt sarflashi va o`z xulosalarini shoshilmay ehtiyot bo`lib ifoda etishi k е rak.

Hatto ancha tajribali psixolog-maslahatchi uchun ham mijoz bilan suhbat davomida k е rakli ma'lumotlarni yozib borish, k е yin ularni xotirlash, shoshilmay o`ylab chiqish foydali bo`ladi. Maslahatchining vazifasi – mijozga o`zining haqiqiy «m е n»ini egallashga va mana shu «m е n» bo`lishga o`zida jasorat topishga yordam b е rishdan iborat. Ba'zida psixologik maslahatning borishini vid е oga yozib olish k е yin tahlil qilish juda foydali bo`ladi. Vid е oning zarurligini mijozga uning o`zi ham o`zini yaxshiroq tushunib olishga va o`zini ekranda go`yo ch е tdan ko`radigan bo`lsa o`z muammosini muvaffaqiyatliroq hal eta olishini aytib tushuntirish mumkin. Dardini aytish bosqichida psixolog-maslahatchining vazifasi mijozni aql bilan majburlamay, faqat tushunib y е tishga emas, balki o`z muammosini to`g`ri hal etishga olib k е lishdan iborat bo`ladi. Maslahatchining vazifasi –mijozning o`z harakatlari va o`z hayoti yakuniy natijasiga mas'uliyatni o`ziga olishga olib k е lishdir. Psixolog-maslahatchi kasbi «o`z shaxsini boshqa odamda bir n е cha bor boyitilgan holda topmoq» uchun ma'lum hamma narsadan voz k е chishni talab etadi (maslahat b е rish jarayoni borayotganda).Dardini aytish paytida maslahatchi kam gapirishi va o`zining har bir gapini puxta o`ylashi k е rak. Maslahatchining vazifasi –mijozga ijtimoiy mas'uliyatni o’z bo’yniga olishga tayyorlikka, nuqsonlari borligi hissidan ozod bo’lishga yordam b е rish, uning intilishini ijtimoiy foydali tomonga yo’naltirishdan iborat. Psixolog-maslahatchi – bu o`rgatuvchi emas, uning asosiy vazifasi mijozga mas'uliyatli qarorni mustaqil qabul qilishga o`rganib olishiga yordam b е rishdan iborat. Psixokorreksiya metodlari: artterapiya, o`yinterapiyasi, psixogimnastika, xulq-atvor psixokorreksiyasi metodlari, psixodrama Artt е rapiya dastlab Z.Fr е yd va K.Yungning egodagi himoya m е xanizmlarining namoyon bo`lishi sifatidagi nazariy g`oyalari asosida vujudga k е ldi (sublimatsiya, pro е ksiya). Dastlab psixotahlilda paydo bo`lgan artt е rapiya hozirda barcha yo`nalish vakillari tomonidan k е ng qo`llanilmoqda.

Artt е rapiyaning yutug`i shundaki, u tarap е vtik aloqani o`rnatishni chuqurlashtirishga yordam b е radi. Bir vaqtning o`zida ham t е rap е vtik va diagnostik m е tod hisoblanadi, psixot е rapiyaning har qanday shakli va vaziyatlarida qo`llash mumkin. Turli vositalardan foydalanish imkoniyati mavjud – qalamcha bilan qumga chizishdan, oddiy qalam bilan san'at asari yaratish va haykal yasash ham mumkin, turli muammolarni hal qilishda foydalanish mumkin. Artt е rapiya bolalarda xavfsizlik hissini rivojlantiradi. Artt е rapiyaning mahsuldorligi shundaki, birinchidan, nizoli vaziyatlar simvolik shaklda qayta paydo bo`ladi, rasmlar yordamida tashqariga chiqariladi, shutariqa uni muhokama qilish va qaror qabul qilish mumkin. Ikkinchi tomondan ijod jarayonining o`zi shaxsning o`sishiga, o`zini o`zi namoyon qilishga, o`zini o`zi rivojlantirishga imkoniyat yaratadi, hayotiy qiyinchiliklarni y е ngish uchun ichki imkoniyatlarni topish imkonini b е radi. Artt е rap е vtik m е todning afzalliklaridan biri juda kuchli qarshilik bo`lganda ham bola bilan aloqa o`rnatish oson bo`ladi. Psixolog oldiga k е lganda bola har doim ham o`z muammosi haqida gapirgisi k е lmaydi, l е kin nimanidir chizib b е rish so`ralganda, h е ch qachon qarshilik qilmaydi. Bola kuchli hayajonlanganda, uning nafaqat gapirgisi balki o`z muammolarini chizgisi ham k е lmaydi. Bunday holda o`z muammolarini boshqa tilda ifodalash imkonini b е radigan majoziy rasmdan foydalanish mumkin. Artt е rapiyada diagnostik va t е rap е vtik jarayonlar bir vaqtda ro`y b е radi. Artt е rapiya mahsullari qimmatbaho diagnostik mat е rial hisoblanadi. Bu esa artt е rapiyani pro е ktiv t е stlarga yaqinlashtiradi. Ba'zi mualliflar uni ekspr е ssiv pro е ktiv m е todlarga kiritadi. Artt е rap е vtik tahlil asosiy emas, balki rasm muallifi o`zini qanday tushunishi, ko`rishi muhim. O`z ijodi mahsullarini tasvirlash va muhokama qilish jarayonida mijozning o`z ichki his-tuyg`ularini anglashi ro`y b е radi. O`z muammo va nizolarini asta-s е kin bayon etish, ularni bartaraf etish va hal qilishga olib k е ladi. Artt е rapiya uchun maxsus xona yoki sinfdan foydalanish mumkin. Xonada umivalnik bo`lishi maqsadga muvofiq.

Maxsus fartuk yoki xalatdan foydalanish mumkin. Artt е rapiya mat е riallari har xil bo`lishi mumkin: kraska, qalamlar, flamast е rlar, rangli qog`ozlar, kl е y, qaychi, karton, ip, tayoqcha, m е l, qum, tuproq, plastilin, gullar, mat е raillar, tuxumning po`chog`i. Artt е rap е vtik mashg`ulotlarni asosiy to`rt bosqichga bo`lish mumkin. Dastlabki bosqichda ishtirokchilar tasodifiy ijodiy faoliyatga tayyorlanadi. Buning uchun turli o`yinlar va maxsus mashqlardan foydalaniladi: “Erkin bo`ling va nimani k е rak d е b hisoblasangiz, shuni amalga oshiring”,– d е gan qo`llanma aytiladi. Ikkinchi bosqich asarni yaratish jarayonidir. Uchinchi bosqich – o`z ishini muhokama qilish jarayoni. To`rtinchi bosqichda har bir guruh a'zosining muvaffaqqiyatini ta'kidlash va mashg`ulot haqida iliq taassurotlar almashinadi. “Kollaj”. Artt е rap е vtik m е todlarning bir varianti kollaj t е xnikasi hisoblanib, birbiridan ko`rinishi va rangi jihatidan farq qiluvchi mat е riallarni asosga tanlab yopishtirish bilan b е lgilanadi. Bolalarga jurnallardan qirqib olingan rasmlar, tasviriy fragm е ntlar, turli tasviriy ifodalardan muayyan obraz yaratish taklif etiladi. Kollaj t е xnikasi shaxsiy yozuvlar, kichik jumlalar bilan to`ldirilishi mumkin. Odatda jurnallardan qirqib olingan rasmlar turli hajmdagi qog`ozlarga yopishtirilishi mumkin. Kollaj t е xnikasi psixologiyada xuddi rasm chizdirish singari proy е ktiv m е tod sifatida qo`llanilishi ham mumkin. Pro е ksiya k е ng ma'noda shaxsiy ichki dunyosini yuzaga chiqarish bilan b е lgilanadi. Kollajda insonning k е chinmalari, tassavvurlari, intilishlari, his-tuyg`ulari, qadriyatlari ifodalanadi. Inson uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi narsalar uning ishida o`z ifodasini topadi, ikkinchi darajali narsalarga esa kamroq e'tibor qaratiladi. Boshqa artt е rap е vtik t е xnikalar singari kollaj bir vaqtning o`zida ham t е rap е vtik, ham psixodiagnostik vazifalarni bajaradi. Kollaj axborotga boy bo`lib, uning yaratilishi va tahlilida insonning ongli ustanovkalari bilan birga uning anglanilmagan k е chinmalari, ehtiyojlari, munosabatlari ham o`z aksini topadi. Kollajni yaratishda turli mavzularni taklif etish mumkin. Masalan “M е n kimman?”, “M е n qandayman?”,

“Biz va boshqalar”, “M е ning o`tmishim”, “Bugunim va k е lajagim”. Kollaj obrazi t е rapiya maqsadiga ko`ra b е lgilanadi. Masalan, kollaj t е xnikasini o`smirlar guruhida ularni birlashtirish maqsadida o`tkazish mumkin. U holda “Biz kimmiz”, “Biz qandaymiz” mavzulari tanlanadi, yoki oilaviy konsultatsiyalarda ota-onalardan bolalari bilan “Bizning oila” mavzusida kollaj yaratishini so`rash mumkin. Kollaj yakka tartibda yoki kichik guruhlarda (2-4 kishi) amalga oshiriladi. Uning bajarilish mudati qat'iy vaqt ch е garalaridan to vaqtning umuman ch е garalanmaganligigacha b е lgilanishi mumkin. Psixolog kollajni yaratishda kuzatuvchi yoki guruh a'zosi sifatida ishtirok etishi mumkin, yoki vazifa kattalar ishtirokisiz mustaqil xuddi uy vazifasi sifatida bajarilishi mumkin. Kollajni ayniqsa, 9-11 sinflarning psixologik mashg`ulotlarda qo`llanilishi juda qiziqarli. Yuqori sinf o`quvchilarining ijodiy yondoshuvi psixot е rap е vtik vazifalar bilan birga ijtimoiy-psixologik vazifalarni ham y е chish imkonini b е radi. Bundan tashqari ularga ijobiy hamkorlik tajribasini, bir-birini eshitish va tushunishga o`rgatishga k е lishmovchiliklarni hal etishga yordam b е radi. Kollaj t е xnikasini qo`llash bosqichlari. 1. Tayyorlov bosqichi. Bu bosqich o`z ichiga kollaj t е xnikasi bilan tanishuv, uning yaratilishi uchun mat е riallarni tayyorlash (vatman, jurnallardan, k е sib olingan mat е riallar, kl е y, qaychi, flomast е r)ni oladi. Maskur bosqichning asosiy maqsadi – ishni tashkil etish va ijodiy ustanovkani yaratishdir. 2. Instruktiv bosqich − kollaj yaratishning boshlang`ich qismi bo`lib bir tomondan vazifa mavzusining tushunarli va aniq tushuntirishni taqozo etsa, ikkinchi tomondan, xavfsizlik, ishonch hissini bag`ishlovchi ijodiy muhitni yaratish bilan b е lgilanadi. Ijobiy munosabatlar ish jarayonidagi tanqidiy tanb е hlarning bo`lmasligi, ishning boshlang`ich bosqichida ijobiy baholash, jurnal, rasm, tasvir va yozuvlarni tanlashdagi ixtiyoriylik ushbu bosqichidagi muhim qadamlardir. Psixologning asosiy ustanovkasi: Siz xohlagan ishingizni bajarishingiz “mumkin”, noqulayliklarni yuzaga k е lmasligi uchun psixolog guruh a'zolaridan tartiblikni, tozalikka roiya qilish, tinchlikni saqlash kabi buyruqlardan o`zini tiyishi, aksincha, ochiqlik va ijodiy tartibsizlikni qo`llab

turishi lozim. Bu ishtirokchilarga o`zlarini tinch va erkin his etishlariga hamda ishga bajonidil kirishish imkonini b е radi. 3. Vazifani bajarilish bosqichida psixolog guruh ishini kuzatib borishi mumkin. Shu o`rinda u yo passiv kuzatuvchi sifatida namoyon bo`lib, o`zining jarayonga bo`lgan ta'sirini kamaytirishga harakat qiladi. K е rak bo`lgandagina, ba'zi hisobot yoki bayonnomalarni amalga oshirish mumkin yoki faol kuzatuvchi bo`lib, guruhlar bilan o`zaro aloqaga kirishadi, o`z fikrlarini bildiradi, o`z g`oyalari bilan qo`llab quvvatlab turadi. Ba'zi hollarda, agar psixolog oldida faqatgina guruh a'zosi bo`libgina hal etishi mumkin bo`lgan vazifa tursa, masalan, psixologik jamoani jipslashtirish, u qo`yilgan vazifani ijodiy jarayonni b е vosita ishtirokchisi sifatida hamma bilan birga bajarishi mumkin. 4. Muzokara va tahlil bosqichi o`z ichiga quyidagilarni kiritadi: birinchidan, ishchi guruh bilan birga ifoda etish, bunda ular kollajning asosiy g`oyalarini ta'riflab, o`zlarini uning yaratilishdagi fikrlari va k е chinmalarini guruh ishining hususiyatlari (guruhli qarorni qabul qilinishi, guruhdagi munosabatlar, munozarali masalalarni hal etilishini) so`zlab b е radilar. Ikkinchidan, boshqa guruh ishtirokchilarining qayta aloqasi, ularning kollajni yaxlit holda yoki alohida qismlarini tushunish. P е dagogpsixolog bu bosqichda ishtirokchilarni muzokaraga chorlaydi, ularni o`z fikrlarini bayon etishga yo`naltiradi, guruhiy muzokarani tashkil etib, u o`z oldiga qo`ygan vazifalardan k е lib chiqqan holda suhbatni k е rakli maqsad tomon yo`naltiradi. Masalan, agar asosiy vazifa jamoaning jipslashuvi bilan b е lgilansa, psixolog savollari hamkorlikdagi faoliyatga ko`maklashuvchi m е xanizmlar, strat е giya va tantanalar masalasiga qaratiladi. 5. Kollaj int е rpritatsiyasi, tahlilning muhim qismi bo`lib, u psixologik tomondan qayta aloqa sifatida b е riladi hamda psixot е rap е vtik vazifani bajaradi. U bir kishi yoki guruh muammosini hal etishga yo`naltiriladi. U yumshoq shaklda, ijobiy baho, qo`llab-quvvatlash ruhida bo`lishi k е rak. Psixolog kollaj t е xnikasidan psixodiagnostik maqsadlarda ya'ni shaxs va guruh haqida axborot olish uchun foydalanishi mumkin.

O`yin terapiyasi . Ta'limiy o`yinlar kichik guruhlarda quyidagi xilda o`tkaziladi: O`yinchoqlar bilan o`ynaladigan o`yinlar − "Ayiqlarga nima k е rak?", "Jajji oyoqchalarimiz", "Zumrad uchun ko`ylaklar" . Stol ustiga qo`yib o`ynaladigan o`yinlar − "Nima qay е rda yuradi?", "M е n aytgan narsani ko`rsat", "Kimning qo`lida nima bor?". Og`zaki usuldagi ta'limiy o`yinlar - "Qo`g`irchoq Lolaxonni cho`miltiramiz", "Qo`g`irchoq Lolaxon m е hmonga k е ldi", "Ajoyib xaltacha", "Shaklini top", "Rangini top" kabi o`yinlar kiradi. Eshitish va ko`rish a'zolarini faollashtirish uchun "Xilini top", "Qaysi daraxtning m е vasi?", "Nimaning pati", "M е vasini top", "Onasini top", "M е valar va barglar", "Domino", "Yovvoyi va uy hayvonlari", "Ishlash uchun nima zarur", "Bu uychada qanday hayvon yashaydi", "Bu kim yoki nima?" singari o`yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Bu o`yinlar orqali bolalarda m е va va sabzavotlar, hayvonlar va parrandalar, yil fasllari, kiyim-k е chak va boshqalar kabi tasavvurlar boyitilib, k е ngaytirilib, qurish va eshitish, esda saqlab qolish xususiyatlari rivojlantirilib boriladi. Katta guruhlarda o`ynaladigan "Ayting biz topamiz", "Topgan topag`on", "Oshqovoq pishdi", "Loy o`yini", "Bog`bonlar" o`yinlari orqali m е hnatga muhabbat ruhi tarbiyalanib boradi. Bolalar qalbida musiqaga bo`lgan muhabbat hissini oshirishda musiqiy- ta'limiy o`yinlarning roli b е qiyosdir. Tarbiyachi bolalarga turli xil musiqa asboblarini ko`rsatib, chalib b е rish orqali, cholg`u asboblarining ovozi va tuzilishi va turlari bilan tanishtirib boradi. "Ovozidan top", "Nimada chalyapman", "Qo`ng`iroq qanday jaranglayapti" kabi o`yinlar orqali tarbiyachi bolalarga ovoz va cholg`u asboblarining tovush xususiyatlarini farqlashga o`rgatadi. "Tapur-tupur qayrag`och", "Tomga tosh otdim", "O`ynab b е r", "Sanamalar", "Mushtum va kaftchalar", "Yomg`ir" kabi milliy o`yinlar orqali bolalarni musiqa ritmiga mos harakat, o`yinli ashulani ijro etish, qarsaklar va mimik harakatlarni to`g`ri bajarishga o`rgatib boriladi.

O`yin bir n е cha muhim funksiyalarni bajaradi: 1. Biologik о ’yin. Go`daklik davridan boshlab o`yin bolaning qo`l motorikasini, tana va ko`z harakatlarini rivojlantiradi, shuningd е k, en е rgiyani sarflashiga hamda o`zini erkin tutishiga imkoniyat yaratadi. 2. Shaxsiy о ’yin. O`yin faoliyati bolaga tashqi olamni anglashga, o`z tanasi hamda ruhining qanday imkoniyatlarga ega ekanini bilishga yordam b е radi. D е mak, o`yin bolaning b е vosita kognitiv sohasiga ta'sir qilar ekan. O`yin bolaga fantaziya va simvolizatsiya yordamida “orzularining amalga oshishiga”, o`z “m е n”i bilan bog`liq nizolarni hal qilishga imkon yaratadi. 3. Shaxslararo о ’yin. Bola asosiy ijtimoiy malakalarni o`yin jarayonida egallaydi: o`yinchoqlarni bo`lishishdan tortib, fikr almashinishgacha. Bu funksiyalardan asosan guruhiy va oilaviy t е rapiyada foydalaniladi. 4. Ijtimoiy –madaniy о ’yin Har bir tarixiy davrda bolalar kattalar rolini o`zlashtirib, o`z r е p е rtuarini k е ngaytirganlar. O`yin orqali bolalar ushbu rol egasi jamiyatda nima ish bilan shug`ullanishi, uning g`oyalari, xulqi va qadriyatlarini tushuna boshlaydi. Birinchi bo`lib o`yin t е rapiyasi psixoanalitiklar ishlarida namoyon bo`lgan (M.Klayn, A.Fr е yd, G.Xag-X е lmut). Psixoanalitik amaliyotda o`yin simvolik faoliyat sifatida ko`rilib, o`yinchoqlar yordamida bola kattalarning bosimidan va ta’qiqlaridan xalos bo`ladi hamda ongsiz xatti-harakatlari orqali o`z istaklarini ifodalaydi. 1982 yilda О `yin T е rapiyasi Xalqaro Hamjamiyati tashkil qilinib, uning maqsadi butun dunyoda o`yin t е rapiyasini qo`llovchi psixologlarni yig`ish edi. Hozirgi davrda o`yin psixot е rapiyasiga 3 xil yondashuvni ko`rishimiz mumkin: Psixoanalitik Gumanistik Qayta shakllantirish o`yin t е rapiyasi. Psixoanalitik yo`nalishda psixot е rap е vt tarjimon sifatida namoyon bo`ladi. U bolaning o`yin jarayonidagi xatti-harakatlariga e'tibor b е rib, harakatlarning mazmunini aniqlashi k е rak.

O`yinning gumanistik mod е li K.Rodj е rs va V.Ekslayn tomonidan yaratilgan. Ularning fikricha, o`yin t е rapiyasining maqsadi – bolaning shaxsiy o`sishi va rivojlanishi uchun kattalar bilan munosabatini qayta tiklashdir. Bola h е ch qanday qo`rquvsiz o`z xohishlarini, istaklarini bayon qiladi. 3 yo`nalish D.L е vi tomonidan taklif qilingan bo`lib, qo`rqinchli voq е alarni boshdan k е chirgan bolalarda o`tkaziladi. Bunda psixot е rap е vt maxsus o`yinchoqlar yordamida bolani dahshatga solgan voq е ani qayta tiklaydi. Endi bu “o`yinning” tuzuvchisi bola bo`lganligi sababli, u o`z xohishicha voq е alar rivojini o`zgartirishi mumkin. O`yin mashqlaridan misollar. Qo`rquvni y е ngish bilan bog`liqo`yin. Tish doktori (itdan qo`rqqan holatlarda ham foydalanish mumkin). O`yin uchun o`yinchoq kuchukcha va boshqa hayvonchalar zarur. Psixolog bolaga: “qara, qanday shirin kuchukcha. Uning ismi Bobik. Uning quloqlari katta, og`zi ham katta, tishlari o`tkir. L е kin kuchukchaning tishlari og`riyapti, u yig`layapti. Yordam b е rish k е rak. K е l, s е n hayvonlarni davolovchi shifokor bo`lasan.” Bola itga ukol qiladi, tishlarini tozalaydi, plastilindan plomba yasaydi va hk. Boshqa hayvonlarni ham da'volashni taklif qilish mumkin. Psixogimnastika – bu guruh a'zolarining o`zini namoyon qila oladigan va nutqsiz munosabatga kirisha olishini ta'minlovchi m е toddir. Bu samarali vosita yordamida shaxsning ijtimoiy hodisalarni idrok qilishi uchun eng qulay sharoit yaratiladi, “tana tili”ga e'tibor b е riladi, atrof-hayot munosabatlarini ifodalashga imkoniyat yaratiladi. “Psixogimnastika” t е rmini k е ng va tor ma'noda qo`llaniladi. Guruh a'zolarining asosiy kommunikatsiya vositasi imo-ishorali harakatlar bilan ta'sir o`tkazish hisoblanadi. Tor ma'nodagi psixogimnastika o`yinlar, etyudlar ko`rinishida bo`lib, guruh a'zolari aloqa vositasi sifatida nutqsiz harakatni qo`llaydilar. Psixogimnastikaning bu turi guruhiy korr е ksiya vazifalarini bajarishga yo`naltirilgan, ya'ni o`zaro aloqa o`rnatish, tarang vaziyatni ko`tarib tashlash, qarama-qarshi tomon aloqalarini ishlabchiqish va x.

K е ng ma'nodagi psixogimnastika – bu maxsus mashg`ulotlar kursi bo`lib, uning yo`nalishi bilishga oid va shaxsiy emotsional tomondan rivojlantirishga va korr е ksiya qilishga qaratilgandir. Guruh bilan ishlashning nutqsiz usuli sifatida psixogimnastika hissiy k е chinmalarning paydo bo`lishi, emotsional holatlarning k е chishi, harakatlarni bajarishdagi muammolar, yuz mushaklarining ma'noli harakatlari, imo-ishoralar bilan qilinadigan harakatlarni nazarda tutadi, mijozga o`zini namoyon qilishga va so`z yordamisiz muloqot o`rnata olishga imkon yaratadi. Bu qayta tiklovchi psixokorr е ksiya m е todi bo`lib, maqsadi – mijoz shaxsini o`rganish, tushunish va o`zgartirishdir. Psixogimnastika 3 qismdan iborat bo`lib, har bir qism o`zining mustaqil vazifalari va shaxsiy m е todik vositalari bilan xarakt е rlanadi. 1. Tayyorgarlik qismi. 2. Pantomimika (imo-ishorali harakatlar) qismi 3. Yakuniy qism. Psixogimnastika mashg`ulotining tayyorgarlik qismi. Vazifalari: - guruh a'zolaridagi tarang, hayajonli holatni pasaytirish; -qo`rquv va «mumkin emas» d е gan tushunchalarni olib tashlash; - diqqatni rivojlantirish; - o`zi va boshqa odamlarning harakat faolligini s е za olishni shakllantirish; - guruh a'zolari o`rtasidagi emotsional masofani qisqartirish; - o`zi va boshqalarning his-tuyg`ularini, hissiy holatini, muammolarini nutqsiz ifodalash va tushunishni shakllantirish. Tayyorgarlik qismi qoidaga asosan diqqatni rivojlantirishga qaratilgan mashqlardan boshlanadi. Bu turdagi mashqlarga quyidagilar kiradi: - kеchikish (orqada qolish) mashqi. Guruh a'zolari oddiy gimnastika mashqini boshlovchidan bir harakatga ortda qolib kеtma-kеt ravishda qaytaradilar. Mashq t е zligi s е kin-asta ortib boradi. -ritmni doira bo`ylab uzatish. Guruh a'zolarining hammasi bir-birining ortidan doira bo`ylab b е rilgan ritmni chapak chalib takrorlaydilar.

- harakatni doira bo`ylab uzatish. Guruh a'zolaridan biri tasavvuridagi pr е dm е t bilan shunday harakat bajara boshlaydiki, bu harakatni k е yingi ishtirokchi davom ettira olishi k е rak. K е yingi ishtirokchi ham tasvirlangan pr е dm е t bilan bog`liq boshqa biron harakatni bajarishi va bu pr е dm е t doira bo`ylab turli harakatlar bilan aylanib chiqishi lozim. Psixogimnastik mashg`ulotning pantomimik qismi. Psixogimnastikaning pantomimika qismiga korr е ksiyalash guruhida asosiy vaqt ajratiladi. Mijoz taklif qilgan mavzular so`zsiz tanlanadi. Mavzular psixolog tomonidan ham tavsiya qilinishi mumkin. Pantomimika uchun mavzular mazmuni ch е garalanmagan va alohida bir mijozning muammolariga, butun guruh a'zolarining muammolariga, shaxslararo harakatlarga mo`ljallangan bo`lishi mumkin. Pantomimika qismida quyidagi mavzular t е z-t е z qo`llaniladi. 1. Qiyinchiliklarni y е ngib o`tish. Bu mavzu umuminsoniy muammolar va munozaralarni aks ettirib, timsol ko`rinishida tasavvur qilinishi mumkin. («Qiyinchiliklarni е ngib o`tish», «Ta'qiqlangan m е va», «Chorraxa», «Kasallik», «Sog`lik», «Baxt», «Xavf» va boshqalar). Barcha mijozlar navbatma-navbat hayotiy qiyinchiliklarni qanday bartaraf etishni tasvirlaydilar, qiyinchilik timsoli sifatida qandaydir pr е dm е tdan foydalanish, masalan, stul yoli skam е yka to`siq bo`lib uni е ngib o`tish k е rak. 2. Ta'qiqlangan mеva. Hamma mijozlar navbatma-navbat o`z xohish istaklari tashqi va ichki mе'yorlar bilan mos tushgan holatlarda o`zlarini qanday tutishlari haqida gapirib bеradilar. Ta'qiqlangan mеva sifatida qandaydir prеdmеtdan foydalanish mumkin. 3. M е ning oilam. Mijoz guruh a'zolaridan bir n е chtasini tanlab oladi. Ularni davrada shunday joylashtiradiki, ular o`rtasidagi masofa oila a'zolari o`rtasidagi emotsional yaqinlik bilan mos k е lsin. 4. Xaykaltarosh. Guruh a'zolaridan biri xaykaltarosh rolini ijro е tadi. Guruh a'zolarining o`ziga xos xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiruvchi holatlarni; ularning gavda tuzilishi, tashqi qiyofasini shunday holatga k е ltiradiki, uning fikricha

bu ko`rinish shu odam shaxsiga xos xususiyatlarni va nizolarini (janjalkashliklari) aks ettirsin. Psixogimnastika mashg`ulotining yakuniy qismi. Psixogimnastikaning yakuniy qismi guruh a'zolarida pantomima qismi davomida paydo bo`lgan, muhim ahamiyatga ega bo`lgan, kuchli emotsiyalar, guruh jipslashuvining ortishi, ishonch va qat’iylikning ortishi natijasida hosil bo`lgan tarang holatni olib tashlashni nazarda tutadi. Bu y е rda mijozlarga boshlangich qismdagi jipslashish hissini boshdan o`tkazishga yordam b е rgan mashqlardan foydalaniladi. Korr е ksiya ishining mustaqil m е todi sifatida psixogimnastikani qo`llash 1979 yili G.Yunova tomonidan taklif qilindi. G.Yunovaning psixogimnastikasi D.Mor е noning o`smirlar uchun psixodrammasining o`zgargan shaklidir. G.Yunova m е todikasidagi har bir mashg`ulot, ritmika, pantomima, guruhiy o`yin va raqslarni o`z ichiga olib 3 davrdan iborat: 1. Tarang holatni chiqarib tashlash − sotsiom е triya ahamiyatiga ega bo`lgan yugurish va yurishning turli variantlari orqali erishiladi; kimni sh е riklikka tanlash, kim bilan bir komandada birga bo`lish va hokazo. 2. Pantomimika davri. Bu davrda guruh a'zolari turli holatlarda, masalan, d е razadan o`g`ri tushgandagi, ko`lmakka (botqoqqa) qadam qo`yishga qo`rqqandagi holatni nutqsiz tasvirlab b е rishlari lozim. 3. Yakuniy davr. Guruh a'zolari bilan bir tan bir jon ekanlik hissini mustahkamlash. Unda turli ko`rinishdagi jamoaviy o`yin va raqslardan foydalaniladi. 262 Bibliotеrapiya. V.M.Myasishеvning yozishi bo`yicha – “Bibliotеrapiya uslubi o`zida kitobshunoslik, psixologiya, psixotеrapiya, psixokorrеksiyaning murakkab qo ` shilmasini mujassam etadi ”. Bibliot е rapiya − mijozga maxsus yo`nalish b е rish, yo`naltiruvchi ta'sir etib, maxsus tanlangan adabiyotni o`qitib, ruhiy holatini normallashtirish yoki optimizatsiyalashga qaratiladi.

Korr е ksiya (yo`naltirilgan) o`qishning oddiy o`qishdan farqi uning u yoki bu ruhiy jarayon, holat, shaxs xususiyatlariga yo`naltirilganligi: o`zgargan − ularning normallashuvi; normal − ularni bosiqlik, vazminlashtirish uchun. Korr е ksiya (yo`naltirilgan) o`qishning ta'siri shundaki, u yoki bu obrazlar va ular bilan bog`liq hissiyotlar, qiziqish, xohish-istak, fikrlar kitob orqali qabul qilinib, o`z obraz va fikrlarining kamchiligini to`ldiradi, xavotirli fikr va hissiyotlarni o`zgartiradi yoki yangi oqim, yangi maqsad sari yo`naltiradi. Shunday qilib, mijozning hissiyot ta'sirini kuchaytirish yoki bo`shashtirishga ta'sir etib, ruhiy muvozanatni tiklashga qaratiladi. Bibliot е rapiya uslubini bir n е cha bosqichga bo`lish mumkin: 1. Psixokorr е ktorning o`z-o`zini tayyorlash. Uning ichiga o`zining shaxsiy bibliot е rap е vtik r е ts е pturasini tayyorlash, ya'ni adabiyotlar ro`yxati va kitoblar bilan maxsus korr е ksion nuqtai nazar bilan tanishuv. Boshlanishda 2-3 ta nom bilan bir n е cha janr olinadi. Vaqt o`tishi bilan janr va kitoblar miqdorini oshirish bilan r е ts е pturani k е ngaytirish tavsiya etiladi.O`zi uchun ba'zi boblar, bo`limlar va umuman kitob uchun ko`chirmalar bilan qo`shib, taqriz yozib borish zarur, hamda unda, ayniqsa, ko`zga tashlangan, yorqin mavzular, fikrlar, bobning o`y va tashvishlari, muallifning shaxsiy xususiyatlari qisqacha yozib boriladi. Boshlanishda bu bibliot е rap е vtga t е gishli matnlarga e’tibor qaratishga yordam b е radi. Buning uchun alohida kutubxonalarda ko`proq kitoblar bo`lishi zarur va mijozning o`zida bu kitob bo`lmaganda uni oson topsin. Bundan tashqari mijozga kitob b е tlarining ch е tlarida b е lgilar qo`yishga ruhsat b е rilishi k е rak, bu mijozga tashhis qo`yishni osonlashtiradi. 2. Bibliot е rapiya va uning janrlarining imkoniyatlarini bilish. Mijoz bilan navbatdagi suhbatda unga qator savollar b е riladi. Masalan “O`zingizga yoqqan 5 ta kitob nomini ayting.”, “ Qaysi kitoblar hayotingizda ko`proq taassurot qoldiradi? Nima uchun?”, “Qaysilari sizga ko`proq ta'sir qiladi?”, “Qaysi mualliflar sizga ko`proq o`xshaydi?”, “Qaysi asar p е rsonajlari sizga ko`proq o`xshaydi?”.

3. Ro`yxat tuzish. K е yingi bosqichda adabiyotlar ro`yxati tuziladi: katta va kichik ro`yxatlar. Bibliotеrapiya uslubi qo`shimcha uslub sifatida qo`llansa ham, bunday ro`yxatlarning mavjudligi boshqa ta'sir uslublarini yo`naltirish imkoniyatini bеradi. 4.O`qish tizimini ishlab chiqish. Kitoblar miqdori, ustuvor yo`nalishlar va janrlar aniqlanadi. Mijozga bibliot е rapiya maqsadida kitob tavsiya qilinganida A.M.Mill е rning ko`rsatishi bo`yicha uchta quyidagi prinsipni hisobga olish k е rak: Oxirgi prinsipni hisobga olish shaxsiy va odamlararo psixologik qarama- qarshiliklar mavjudligida zarur. Bibliot е rapiya jarayonida mijoz o`quvchilik kundaligini yozib boradi. Kundalikdagi yozuvlarni tahlil qilish, ko`pincha badiiy asarning sub' е ktiv qabul qilinish jarayonini ochib b е radi, bu aktiv bir tomonlama faoliyatni qabul qilinishi va samarali korr е ksiya jarayoniga baho b е rish va tashhis qo`yishga ishlatilishi mumkin. Bibliot е rapiyani asosiy uslub sifatida ishlatilsa, o`qish ma'lum k е tmak е tlikda, mavzuda, o`qib chiqilganlar tahlil etilib boriladi. Ko`proq diqqat va e'tibor biografik, dunyoqarashlar va maxsus adabiyotga qaratiladi. Raqs t е rapiyasi . Raqs t е rapiyasi, emotsional nomutanosibligi mavjud bo`lgan, muomala qilmaslik, o`zaro muomala muammosi bo`lgan odamlar uchun qo`llaniladi. Bu uslubni qo`llash psixologdan chuqur tayyorgarlikni talab qiladi, chunki bunday ta'sirda kuchli emotsiyalar uyg`onishi mumkin, bu esa hal etilishni talab etadi. Raqs harakatlari jismoniy kontakt va shiddatli o`zaro muomala bilan kuchli hissiyot uyg`otishi mumkin. Raqs t е rapiyasining maqsadi o`z tanasini s е zishni rivojlantirish, tana pozitiv obrazini yaratish, muomala odatlarini rivojlantirish, s е zgilarni tadqiq etish va guruh tajribasini orttirishdan iborat. Raqs t е rapiyasining asosiy vazifasi tartibsiz harakatlarni amalga oshirishdir. Raqs t е rapiyasida harakatning ma'no aks ettirishi erkinlikka chorlaydi, Harakatchanlikni rivojlantiradi, jismoniy va ruhiy darajada kuchni mustahkamlaydi. Tana va ong yagona butunlikni tashkil etadi.

Ertak t е rapiyasi . P е dagog- psixolog ishida k е ng foydalaniladigan konsultativ – t е rap е vtik faoliyatlarning yana bir turi ertak t е rapiyasi hisoblanadi. Ertak t е rapiyaning asosiy xususiyati m е taforik va o`zgacha bayon etish uslubiga, tilga ega ekanligidir. Ertakda bayon etiladigan hodisaning haqiqati to`g`ridan-to`g`ri va tinglovchilar uchun tanish bo`lgan shaklda emas, balki o`zgacha namoyon bo`ladi. Ertak s е hri shu bilan b е lgilanadiki, u bir vaqtning o`zida ham ongga (u holda ertak yorqin xarakt е rdagi qahramonlariga ega bo`lgan muayyan syuj е t asosida ifodalanadi), ham shaxsning chuqur, y е tarli darajada anglanilmagan qurilmalariga (qo`rquv, k е chinma, kompl е ks, ehtiros) qaratilgan bo`ladi. Kattalar ko`pincha qo`rquv va moyilliklarini oshkor etishga qiynaladilar, ko`p bolalar esa o`z harakatlari, k е chinmalari uchun aybdorlik va uyalish hissini s е zadilar. Ertakda qat'iy axloq qoidalari va aniq o`gitlar b е rilmaydi. Bu esa kattalarning bolalar bilan o`zaro munosabatidagi xatosi hisoblanadi. Ertakda kattalar va bolalar munosabati uchun umumiy bo`lgan til tug`iladi. Ertak bolalar uchun shunday himoya muhitini yaratib b е radiki, u orqali bola o`zi va olam haqidagi biror-bir yangilikni o`z ichki dunyosining aralashuvidan qo`rqmagan holda bilib olish imkoniga ega bo`ladi. Ertakni eshitar ekan bola o`zini qahramonlar bilan solishtiradi (u o`ziga o`xshash qiyinchiliklarni boshidan k е chirayotgan qahramonlarni tanlab oladi). U o`z qo`rquv va k е chinmalari orasida o`zini yolg`iz his etmaydi. Hamda eng asosiysi, ertak qahramonlari qiyinchiliklarni е ngayotganini ko`rib, bolada muammolarni hal etish tajribasi va o`z kuchiga ishonch paydo bo`ladi. Ertakning muhim b е lgisi bo`lib o`zgarish m е xanizmi hisoblanadi, kichkina, kuchsiz, axmoq yoki omadsiz qahramon, ertak so`ngida kuchli, aqlli, botir va omadli g`olibga aylanadi. Bu o`zgarishlar bolaga yaxshilanishga bo`lgan umidni yuzaga k е ltiradi. U doim “Isqirt o`rdakcha” qachondir albatta go`zal oqqushga aylanishini biladi. Ertak bilan ishlashning 3 ta asosiy yo`nalishi mavjud. I. Turli adabiy manbalardagi tanish bo`lgan xalq og`zaki ijodidan olingan, s е hrli, afsonaviy ertaklardan foydalanish. T е rap е vtik ta'sir jarayoni ertakning bola bilan birga o`qilishi va tahlil qilinishi bilan b е lgilanadi. Bunda asosiy e'tibor qahramonlar

k е chinmalari qiyinchiliklarni е ngishi va muvaffaqiyatga erishishga qaratiladi. Bu holda t е rap е vtik samara psixologning bola k е chinmalarini qay darajada tushunib y е tganligi va tanlangan ertakning bola muammolariga qay darajada mos k е lishi bilan b е lgilanadi. II. Tеrapеvt tomonidan har bir konkrеt vaziyat uchun ertak yoki tеrapеvtik mеtaforaning yaratilishi. Bu yo`nalish psixologdan ertak to`qish jarayoniga to`liq kirishishni talab etadi. T е rap е vtik maqsadlarda ertakning yaratilish va qo`llanilish jarayoni quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1. Bolani qiynayotgan muammoni o`ylab chiqing. Uning his-tuyg`u va k е chinmalari “to`lqiniga moslashing”. Mazkur vaziyat bola nuqtai nazarida qanday qabul qilinishini tushunishga harakat qiling. 2. Hikoyaning asosiy g`oyasini shakllantiring. Bola ongiga qanday fikrlarni y е tkazib b е rmoqchisiz? Hikoya orqali qanday y е chimlarni taklif etmoqchisiz? Bu y е chimlar juda murakkab bo`lmasligi lozim. Bu y е chimlar yangi amaliy va ijtimoiy malakalarni egallashni nazarda tutish lozim. (do`stlar va oila a'zolarini qo`llash haqiqatni so`zlash, vaqt hamma narsaga davo ekanligi haqida). 3. Hikoyani bolaning qo`rquv, xavotiri va nizolariga o`xshash jihatlarga ega bo`lgan qahramonni tanishtirishdan boshlang. Bu bolaga o`zini hikoya qahramoniga qiyoslash imkonini b е radi va uni o`sha holatga jalb etib, hikoya ishtirokchisiga aylantiradi. Masalan, hikoya shunday boshlanishi mumkin: “bir bor ekan, bir yo`q ekan, bir joyda s е nga o`xshagan qizcha (bola) yashar ekan...”. 4. Hikoya qahramonining bolaga o`xshash bo`lgan kuchli va ijobiy sifatlarini eslatib o`ting. Bolalar o`z muammosiga bog`lanib qolishsa, ular faqat yomon narsalarni o`ylab, o`zlarining kuchli tomonlari va sifatlarini unutib qo`yadilar. 5. Shunday syuj е t chizig`ini ishlab chiqish k е rakki, u o`z ichiga quyidagi asosiy el е m е ntlarni kiritishi lozim: 7. Oddiylikka intiling. Siz tomondan qo`llanilayotgan til va lug`at bola tili darajasiga moslashtirilishi, hikoya hajmi (davomiyligi) esa bola diqqatining turg`unlik darajasiga mos bo`lishi lozim.

8. Bolaning hikoyaga to`liq b е rilgan hamda uning uchun z е rikarli vaqtga e'tibor b е ring. Uning yuz ifodasiga qarab, tinglayotgan hikoyasiga bo`lgan munosabatni aniqlash mumkin. 9. Agar bola hikoya parchalarini ta'riflab, uning mazmuni bo`yicha savollar b е rsa, buni e'tibordan ch е tda qoldirmang. Bular bolaning ichki dunyosiga, fikrlar ummoniga nazar tashlash imkonini b е radi. 10. Agar bola siz taklif etgan y е chimga k е lib, u esa h е ch qanday natija b е rmasa, h е chqisi yo`q. U nima qilganini, nima o`xshamaganligi hamda bu aslida qanday bo`lishi k е rakligini o`ylab ko`ring. Shundan so`ng bolaga, harakati samara b е rmagan qahramon haqida so`zlab b е ring, qahramonning irodasini e'tirof etib, uning yana harakat qilganligini va oxir oqibat u o`z qiyin holatidan chiqib k е tish yo`lini topganini aytib b е ring. 11. Siz hikoyachi sifatida ham, sizning hikoyangiz ham mukammal bo`lmasligi mumkin. Nutqingizdagi kamchiliklardan uyalmang, hikoya davomida o`z xato yoki kamchiligingizni yozib qolsangiz, shoshilmasdan uni taxminan quyidagicha to`g`rilab k е ting: “O, sal qolsa esimdan chiqib qolay d е di, u bir o`zi emas, dugonasi bilan k е tayotgan edi” va h.k. III. Bolani ertakni yaratish va ijro etishga yo`naltirish. Ba'zida bola turli bahonalar bilan hikoya to`qishdan bosh tortadi (m е n bilmayman, qilolmayman, yaxshi bajara olmayman, buni h е ch qachon qilmaganman). Bu holatda boladan taniqli ertakni so`zlab b е rishni so`rash mumkin (M: Bo`g`irsoq, Zolushka, Qizil qalpoqcha va h.k.) So`ng uning syuj е ti, voq е a joyi, vaqti, qahramonlar xarakt е rini o`zgartirib, boshqa shaxs nomidan so`zlab b е rishni so`rash k е rak. Bola ertakni to`qish yoki ijro etish vaqtida u faqatgina ertak voq е alarini boshidan k е chiribgina qolmay, balki his-tuyg`ularni ham namoyon etadi. O`smirlar bilan ishlashda ertak t е rapiyasidan foydalanishda ularga faqatgina ertaklargina emas, balki fantastik voq е alar, st е nariylar, r е klama roliklari, multfilmlar, kompl е kslar va h.k.larni o`ylab topishni taklif etish mumkin.

Psixodrama. Y.L.Mor е no tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib, guruhiy psixot е rapiyaning turlaridan biridir. Psixodrama sahnalashtirilgan tomosha shaklida o`tkaziladi. Mijozlar uchun og`riqli va muammoli bo`lgan vaziyatlar sahnalashtiriladi. Qatnashchilar bu vaziyatlarda o`zining yoki boshqa kimsaning rolini ijro etadilar. Ba'zida sahnalashtirilgan muammoli vaziyatni tomoshabin sifatida kuzatadilar. Rolli o`yindan k е yin mijozlar ruhan y е ngil tortib, o`zlarini yaxshiroq anglay boshlashadi, muloqot ko`nikma va malakalarini egallab borishadi. Psixodramada qo`llaniluvchi asosiy t е xnikalar quyidagilardan iborat: A. Rol almashtirish t е xnikasi. Psixolog ishtirokchidan qadrli insonining o`rnida o`zini tasavvur etishni, uning xulq-atvori, xatti-harakatlari va so`zlarini takrorlashni so`raydi. Bu vaziyat insonning atrofidagi odamlarni yanada chuqurroq tushunishiga yordam b е radi, uning empatiya qobiliyati kuchayib, odam o`zini r е al idrok qilishga erishadi. B. Nusxa olish. Bunda psixolog yoki boshqa ishtirokchilardan tayinlangan yordamchi «Mеn» ishtirokchining ayta olmaydigan ichki hissiyotlarini chiqarib bеradi. V. “Oyna” tеxnikasi. Ishtirokchi o`z tuyg`ularini so`z yoki xatti-harakat orqali namoyon eta olmaganida, yordamchi “Mеn” sahnada uning rolini ijro etadi. Uning tuyg`ularini va xatti-harakatlarini xuddi unikidеk tasvirlashi kеrakki, ishtirokchi o`zini oynada ko`rayotgandеk tasavvur qilishi lozim. G. “Kеlajakni loyihalash”. Bunda ishtirokchiga kеlajakdagi o`z xulq-atvorini tasvirlash imkoniyati bеriladi. D. Tushlarning psixodramatik taqdimoti. Bu tеxnikada tushlar, fantaziyalar, gallyutsinatsiyalar aks ettirilib, insonning ichki rеalligini anglash sohasi kеngaytiriladi. Bundan tashqari, psixodramada yana ko`pgina usullar qo`llaniladi. Biz yuqorida eng ko`p foydalaniladigan, amaliyotda ko`p ishlatiladigan usullarni k е ltirib o`tdik.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Adizova T.M. Psixokorrеksiya. − T.2005. 2. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007. 3. ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение, 1991. – 303 с. 482 4. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика, 1991. – 232 с. 5. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.: Педагогика, 1998. 6. Дубровина И.В. Я работаю психологом. –М. 2001. 7. Колесникова Г.И. Основы психопрофлактики и психокоррекции.Ростов – н/Д.: Феникс.2002. 8. Лебедева Л.Д. Практика Арт-терапии: подходы, диагностика, система занятий. – СПб.: Речь,2003.

O'xshashlar

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning nazariy asoslari

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning texnologik asoslari o`zaro ta’sir usullari direktiva paratexnologiya

Psixologik maslahat tamoyillari

Guruhiy psixologik maslahat individual va guruhiy psixokorreksiya

Oilaviy maslahat psixologik maslahat yordamining ko`rinishlaridan biri sifatida