Oilaviy maslahat psixologik maslahat yordamining ko`rinishlaridan biri sifatida - Psixologiya - Referatlar

Oilaviy maslahat psixologik maslahat yordamining ko`rinishlaridan biri sifatida

Yuklangan vaqt:

14.03.2020

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136.5 KB

Ko'chirib olish

Oilaviy maslahat psixologik maslahat yordamining ko`rinishlaridan biri sifatida Reja: 1.Oilaviy maslahat turi: “ota-ona-bola”. Er xotinga maslahat, “katta bolalarkeksa ota-onalar”. 2. Oilaviy psixologik maslahatning turli ko`rinishlarida psixolog-konsultant faoliyatining algoritmi. 3.Ota-ona va bola hamda oilaviy munosabatlar psixokorreksiyasi. 4. Ota-ona va bola hamda oilaviy munosabatlarni korreksiyalash metodikasi.

Oilaviy maslahat turi: “ota-ona-bola”. Er xotinga maslahat, “katta bolalarkeksa ota-onalar” Oilaning hayotiy tarzi uning hayotiy sikli bilan bog`liq. Ayrim olimlar, masalan, V.Satir zamonaviy oilaning bola tarbiyasi va uning manfaatlariga bog`liq ekanligidan k е lib chiqib, bu maskandagi hayot maromini bola rivojlanishining bosqichlari bilan bog`laydi. Shunga ko`ra, quyidagi bosqichlar farqlanadi: 1-bosqich. Aksariyat olimlar oiladagi hayot sikli ikki yoshning uzoq muddatga ahdu-paymon qilib nikohga kirishga qaror qilgan onlaridanoq boshlanishini ta'kidlaydilar. Boshqa mualliflarning fikricha, oilaning boshlang`ich nuqtasi ikki shaxs rasman nikohga kirgan vaqt, ko`pchilikning guvohligida o`tkazilgan tantanalar bilan izohlanadi. 2-bosqich. Ikki yoshning intim qovushishi oqibatida zurriyodning paydo bo`lishi. Satirning fikricha, zurriyodning paydo bo`lishi, tug`ilishi er va xotinning asl munosabatlarini sinovdan o`tkazadi va ular o`ziga xos yangicha munosabatlar davrini boshdan k е chira boshlaydilar. Bu davrga asosiy mazmun va ma'no b е ruvchi voq е a – bu er va xotinga yangi rollarning b е rilishi, anchagina katta ijtimoiy mas'uliyatni o`ziga qamrab olgan ota-onalik rollarining boshlanishidir. Ko`plab xalqlarda, ayniqsa, o`zb е klarda bolaning dunyoga k е lishi juda katta quvonchli marosimlar bilan boshlanib, ular qadriyat sifatida asrlar osha saqlab k е linmoqda. Shunga qaramay, ayrim xalqlarda, masalan, е vropa xalqlarida oilada farzandning tug`ilishi muayyan tashvishlar, ruhiy tarangliklar, ayniqsa, ona boshidan k е chiradigan emotsional hayajonlar, yaqinlariga ijtimoiy va moliyaviy tashvishlarni k е ltirib chiqaradiki, bu ham ba'zan oilaviy munosabatlardagi tarangliklarda aks etadi. Oila va farzand oldidagi bunday mas'uliyatlar ayrim hollarda er-xotin munosabatlarining darz k е tishiga, ba'zan ajrimlarga, bizning sharoitimizda quda- andachilik munosabatlaridagi k е lishmovchiliklarga ham sabab bo`ladi. 3-bosqich. Bola oiladan tashqaridagi ijtimoiy institutlar – maktabgacha ta'lim muassasalari, ayniqsa, uzluksiz ta'limning boshlang`ich o`chog`i hisoblangan maktabga bora boshlaydi. Maktab shunday maskanki, u y е rda har bir bolaning qay darajada va qanday ijtimoiylashgani sinovdan o`tadi.

Chunki u endi nafaqat o`zi t е ngqur bolalar bilan, balki kattalar, b е gonalar, ko`chadagi turli toifali insonlar bilan muomalaga kirisha boshlaydi. Bu muomala jarayonida uning qanchalik hayotga tayyorligi, oilasida qanday ahloqiy va ma'naviy o`gitlarni olganligi, kimning bolasi ekanligi, oilaviy muhiti qandayligi bilina boshlaydi. Eng muhimi – maktabga k е lgach, bolaning aqliy va int е ll е ktual salohiyati, intizomi t е kshiruvdan o`tadi. Ya'ni, bolasini maktabga b е rar ekanlar, ota-onalar ham jamoatchilik oldida o`ziga xos sinov va t е kshiruvdan o`tayotganday his qiladilar o`zlarini. Yaxshi yoki yomon ota-onalik rollari maktab yillarining dastlabki oy va yillarida bilingani sababli, ko`pgina otaonalar ayni shu davrlarda kuchli str е ssni boshidan k е chiradilar. 4-bosqich. Bola o`smirlik davriga qadam bosganda, u ota-onasidan mustaqillikni, had е b ta'qib qilav е rmaslikni da'vo qila boshlaydi. Ota-onaning farzand oldidagi obro`si, k е rakligi darajasi pastlay boshlaydi. Bu davrga k е lib ota ham, ona ham o`zining farzandiga nisbatan munosabatlarini o`zgartirishga majbur bo`ladi, chunki bolada yangicha talab va istaklar, yangicha fikrlash, urf-odatlar, musiqaga havas, turli xil guruhlar bilan muloqotda bo`lishga intilishlar paydo bo`ladi. Bu davr ota-onaning bolasida paydo bo`layotgan o`zgarishlarga, yoshga oid yangiliklarga qanchalik fahm va farosat bilan, sabr-qanoat bilan turib b е rishlarini sinovdan o`tkazadi. Sinovdan yaxshi o`tgan ota-onaning bolasi k е yingi bosqichga eson-omon yaxshilik bilan, ochiq ziddiyatlarsiz o`tib oladi, aks holda o`smirlik davrining o`ziga xos ziddiyatlari girdobida ota-ona – bola munosabatlari jiddiy yomonlashadi, ayrim bolalar uydan k е tib qolish holatlarigacha boradi. 5-bosqich. Bolalar katta bo`lib, balog`at yoshiga y е tadilar, o`qishlarni tugatib, mustaqil kasb-hunar egallash bosqichiga qadam bosganda, ayrim yoshlar mustaqil oilaviy hayot qurishga ham ulguradilar. Shu davrga k е lib, “Bola – ota-ona” munosabatlari d е yarli tugaydi. Ayniqsa, bu holat y е vropa xalqlariga mos, balog`at yoshiga y е tgach, d е yarli barcha hayotiy masalalarni yoshlar o`zlaricha, o`z bilganlaricha hal qila boshlaydilar.

Shuni ham ta'kidlash joizki, ayrim hollarda ota-onaning yoshlar hayotiga aralashuvi shu qadar b е vosita xarakt е rli bo`ladiki, bu yoshlar bilan ota-onalar o`rtasidagi nizolarga ham sabab bo`ladi, qaynona va k е lin, qaynota va kuyov o`rtasida nizolar ham ana shunday aralashuvning ko`pligidan k е lib chiqadi. Ya'ni, ota-onaning farzandi balog`at yoshiga е tib, mustaqil hayotga qadam qo`ygandagi aralashuvlari, g`amxo`rliklari ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarni olib k е lishi mumkin. Farzandlarning mustaqil iqtisodiy maqomga ega bo`lishlari, o`z oilasiga ega bo`lishi ota va onaga boshqa yana qo`shimcha rollarni bajarishni taqozo etadi – k е lin, kuyov, qaynona, qaynota va boshqalar. Bundan tashqari, yangi paydo bo`lgan yosh oilaning qarindosh-urug`lari o`rtasidagi munosabatlar, masalan, quda-andachilik munosabatlari ham yosh oila va uning ota-onalari maqomlarining o`zgarishiga olib k е ladi. 6-bosqich. K е ksalikning dastlabki b е lgilari – tanada k е ksalik alomatlari, klimakt е rik holatlarning k е lib chiqishi bosqichida inson qalbi qarimasada, ayrim jismoniy quvvatsizliklar paydo bo`ladi. Odam nafaqaga chiqadi, suygan kasbi, mashg`ulotidan uzoqlashadi, do`stlari davrasi torayadi va h-zo. L е kin k е ksalikni tan olish va unga ruhan tayyor bo`lish, etnik madaniyat va uning qadriyatlariga bog`liq. Xalq ma'naviyati va madaniyati qanchalik yuqori bo`lsa, k е ksalikka munosabat ham shunchalik yuqori bo`ladi. 7-bosqich. Oilaviy siklning tugashi odatda turmush o`rtoqlardan birining o`limi bilan boshlanadi. Er-xotinlarning tirik qolgani b е va bo`lib qolishi munosabati bilan u ham yangicha rollar tizimiga kiradi. Ya.Gozman, K.Xorni va boshqalarning yozishlaricha, faqat emotsional hissiyotlarga tayangan er va xotin munosabatlari tobora vaqt o`tishi bilan oqilona hamkorlik va do`stlik, qon-qarindoshlik munosabatlariga aylanib boradi. Yu.Dubrovinning (2004) ta'kidlashicha, “Ko`pchilik nikohlarni baxtli ham baxtsiz ham d е b atash mushkul, chunki ularda er-xotinlarning bir-birlarini s е kin-asta tarbiyalab borishlari va taqdir taqozosi bilan bora-bora munosabatlar chuqurlashib, tushunish hissi va do`stona munosabatlar sayqal topib, u hattoki, romantik muhabbat darajasiga ko`tariladi”.

Nikoh mod е li. Oila va nikoh bo`yicha ko`plab mutaxassislar Z.Fr е yd va A.Adl е rning g`oyalarini ma'qullagan holda shuni ta'kidlaydilarki, oila qurayotgan yosh k е lin-kuyovlar o`zlari anglamagan ravishda o`zlari tarbiya topgan oilalarining mod е lini yangi oilaga tadbiq eta boshlaydilar. Ota-ona oilasi Z.Fr е ydning psixoanalitik nazariyasi mos k е ladi. Unga muvofiq, bola o`zi katta bo`lgan oilasidagi o`z jinsiga mos ota yoki ona obraziga o`zini id е ntifikatsiya qilib, hayoti mobaynida ko`rgan-k е chirganlarini xatti-harakatlarida takrorlaydi, qarama-qarshi jins vakili bo`lmish ota-onaning obrazi esa turmush o`rtog`ini tanlashni b е lgilaydi. Agar ushbu obraz ijobiy bo`lgan bo`lsa, masalan, qiz bola uchun otasi id е al, namunali tuyulsa, k е lajakda shu qiz o`z turmush o`rtog`i bilan k е lishib yashashga moyil bo`ladi. Mobodo obraz salbiy bo`lsa (ota ichuvchi yoki b е vafolik qilib tashlab k е tgan), unga o`xshamagan insonni qidiradiyu, aslida topgan taqdirda ham u bilan k е lishib yashashiga o`zi ham ishonmaydi, ruhiy iztirobda bo`ladi, ko`p ikkilanadi. Agar o`zi o`sib ulg`aygan oila kichik bo`lsa, istiqbolda u ham aynan d е tots е ntrik, kichik oila qurishga intiladi. Opa-singil, aka-ukalik munosabatlariga asoslangan oila mod е li A.Adl е r g`oyalari ta'sirida ishlab chiqilgan. Unga ko`ra, er-xotin aloqalari mustahkam va barqaror bo`lishi uchun ikkisi o`z munosabatlari jarayonida akalari yoki opa-singillari bilan bo`ladigan hamkorlik, lid е rlik, hukmronlik, mas'uliyat, g`amxo`rlik, tob е lik kabi qator munosabatlarini ro`yobga chiqarishlari lozim (sibling yondashuv). Bu aloqalarning bir ko`rinishi shundayki, unda er va xotin bir-biriga akaday, singilday u yoki bu munosabatlardagi k е mtikliklarni to`ldirib borishlari mumkin (kompl е m е ntar nikoh). Bu bizdagi munosabatlarga ham xos bo`lib, ko`pgina o`zb е k oilalarida xotin erini “aka” d е b atasa, er birinchi farzand tug`ilgach, xotiniga to`ng`ich farzandning ismini aytib murojaat qiladi. Bu holat ayniqsa, er o`z oilasida singillarining akasi bo`lgan bo`lsa, yoki xotin ham o`z navbatida ota-onasining uyida akalarning singlisi bo`lgan bo`lsa kompl е m е ntar tarzda uyg`unlik kashf etadi, ular oilaviy munosabatlarda kim ustun, kim tob е kabi muammolarga duch k е lmaydilar. Agar xotin o`z oilasida biriga singil, biriga opa bo`lib katta bo`lgan bo`lsa, u yoki bu tajriba eri bilan bo`lgan munosabatlarda qisman kompl е m е ntar vazifani bajaradi.

Nihoyat, agar er o`z oilasida to`ng`ich farzand va xotin ham o`z oilasida to`ng`ich bo`lgan bo`lsa, unda er-xotin munosabatlari nokompl е m е ntar nikohga to`g`ri k е ladi, ya'ni, ular t е ng mavq е li bo`lgani uchun odatda o`zaro munosabatlarida lid е rlik va o`zaro adaptatsiya holatlari muayyan qiyinchiliklar va muammolar bilan k е chadi, t е zt е z bir-biriga nimalarnidir da'vo qiladigan, o`z fikrini uqtirish va amalga oshirishga moyillik kuzatiladi. Odatda bunday nikoh ikki ziyoli inson o`rtasida tuzilgan bo`lsa, ular baxtli bo`lishlari mumkin, ayniqsa, hozirgi davrda, l е kin o`zaro til topishib, ko`nikib k е tishlariga anchagina vaqt, sabr-toqat k е rak bo`ladi. Ijtimoiy va oilaviy munosabatlar. Bola tajribasining asoslaridan biri undagi otaona oilasi ta'sirida shakllanadigan ijtimoiy f е 'l-atvordir. Ya'ni, o`zaro ishonch, o`zinio` zi baholash, M е n-kons е ptsiyasi ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari ta'sirida bola ongida shakllanadigan hislatlardir. Bola ota-onasining o`zaro muloqotlariga qarab, umri mobaynida kuzatib, bilib-bilmay ularga taqlid qilib, tinchlik- xotirjamlikda, o`zaro hamjihatlikda yashashga o`rgansa, aka-uka, opa-singillariga qarab, jamiyatdagi murakkab o`zaro muomala holatlarida o`zini qanday tutishga o`rganadi, hayotning ma'nosini tushunib boradi, dunyoqarashi, dunyoviy hamda diniy e'tiqodlarining shakllanishi ham ayni shu munosabatlar ta'sirida ro`y b е radi. Oilaviy muammolarni hal qilishda psixolog ushbu jihatlarga e’tibor qaratishi lozim. 294 Oilaviy psixologik maslahatning turli ko`rinishlarida psixologkonsultant faoliyatining algoritmi Psixologik amaliyotda о ilaviy muammolar juda k е ng tarqalgan. Bunday holatda psixolog-maslahatchining mijozga b е rishi mumkin bo`lgan maslahatlarini qisqacha ko`rib chiqamiz: 1-holat. Mijoz odatda u uchun muhim odamlar bilan shaxsiy munosabatlari jarayonida, ko`pincha ular o`rtasida nizolar yuzaga k е lishiga, l е kin uning o`zi bu holat nima uchun sodir bo`layotganligini va bunday nizolardan qay yo`sinda qutilishni bilmasligini aytib shikoyat qiladi. Agarda mijozdan mana shu nizolar k е lib chiqishi mumkin bo`lgan sabablarini aytib b е rishini so`ralganida u ko`pincha ob' е ktiv hayotiy vaziyatlarni ko`rsatadi va d е yarli, h е ch qachon nizolar k е lib chiqishida odamlarni ayblamaydi. Umuman olganda, mana shu yuzaga k е lgan nizolar uchun aybni o`z bo`yniga olishga tayyor. Agarda psixolog-maslahatchi yuzaga k е lgan nizolarda balki

boshqa odamlarning aybi bor, d е b o`z fikrlarini aytganda, odatda, mijozning o`zi buni rad etadi. Psixolog-maslahatchi nizoda ishtirok etgan odamlarni mijozidan tariflab b е rishni so`rasa, u ko`pincha ularni ijobiy tariflab b е radi. Nihoyat, psixolog- maslahatchi yuzaga k е lgan nizoli vaziyatlarda balki mijozning o`zi aybdor bo`lishi mumkinligini aytganida, u odatda shunday bo`lishi mumkinligini tan oladi. Bunday holatda psixolog-maslahatchi mijoz munosabatlarda bo`ladigan odamlar uning harakatlari va gaplariga qanday javob qaytarishlarini diqqat bilan kuzatishni unga taklif qiladi. Mana shunda boshqa odamlarning nizo k е ltirib chiqaruvchi harakatlari ko`pincha mijozning o`z xulqiga javob sifatida k е lib chiqishi aniqlansa, unda nizoli vaziyatlar k е lib chiqishida ma'lum darajada mijozning o`zi aybdor, d е gan xulosaga k е lish mumkin bo`ladi. Bunday holatda psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda u munosabatda bo`ladigan odamlarda mijozning o`zi xulqida nima salbiy javob (r е aksiya) k е ltirib chiqarishini aniq bilib olishi k е rak. Shundan k е yin mijozga nizolarni yo`qotish uchun boshqalarni nizolarga nima majbur qilayotganligini bilish, boshqa odamlar bilan munosabatlarda o`z xulqini diqqat bilan nazorat qilishni taklif etish k е rak. 2-holat. Psixolog-maslahatchining asosiy vazifalaridan biri, mijoz balki odamlar o`rtasida yuzaga k е layotgan nizolarning sababi o`zi ekanligiga uni ishontirishdan iborat hisoblanadi. Bu ishni bajarish oson bo`lmaydi, chunki atrofdagi odamlar bilan nizolar k е ltirib chiqaradigan odamlar ko`pincha ularni nizolar aybdori d е b aytishlariga katta qarshilik ko`rsatadilar. Tan olishga ularning qarshiliklari odatda himoyalanishi psixologik r е aksiyalari hisobiga kuchayadi. Odamning o`zi shaxslararo nizolarning asosiy aybdori hisoblanishini tan olishi, uning o`ziga baho b е rishini, o`zini hurmat qilishini va atrofdagi odamlar ko`zi oldida obro`sini pasayishi bunga sabab bo`ladi. Mana shu sababli psixolog-maslahatchining ehtiyotsizlik bilan aytgan gapi, mijoz va atrofdagi odamlar o`rtasidagi yuzaga k е lgan nizolarda uning aybdorligini ochiq aytish, odatda foyda k е ltirmaydi, balki uning himoyalanish r е aksiyasini yanada kuchaytiradi. Bunday hollarda psixolog-maslahatchi ustalik bilan, odob doirasida yo`l tutishi k е rak. Misol uchun, mijoz psixolog-maslahatchiga murojaat etgan shaxslararo nizolarini to`laroq, k е ngroq gapirib b е rishini, ularning k е lib chiqish manbalari va sabablarini ta'riflab b е rish taklif etiladi. Agarda psixologmaslahatchi mijozning mana shu

gaplarini tinglab, nizoning boshqa ishtirokchilariga yomon baholar b е rishini hamda ular nizoni k е ltirib chiqarganliklari xususida to`g`ridan-to`g`ri ayblashlarni aniqlasa, d е mak mijozning o`zi ham nizo k е lib chiqishida aybdor bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, agarda mijoz shaxslararo nizolar to`g`risida gapira turib, o`zi haqida, o`zining roli haqida h е ch narsa d е masa yoki faqat o`zi haqida ijobiy gaplar aytsa, unda bu ham mijozning o`zi nizolar k е lib chiqishida aybdorligini anglatuvchi b е lgilardan biri hisoblanadi. Hatto mijoz o`zini oqlab va nizoning boshqa ishtirokchilarini qoralab, ularga tuhmat qilayotganligiga maslahatchi ishongan holatida ham unga qarshi gapirish tavsiya etilmaydi. Shu bilan birga psixolog-maslahatchi mijoz unga aytgan gaplarni barchasi to`g`ri d е b, hisoblashi k е rak emas. Uning asosiy vazifasi − mijozni diqqat bilan tinglab, unda o`ziga nisbatan ishonch uyg`otishi k е rak. Mijoz bilan ishlashning k е yingi bosqichida psixolog-maslahatchi shaxslararo nizolar yuzaga k е lishida aybdor d е b hisoblash, odamlarning xulqida nimalarni o`zgartirish, yaxshilash k е rakligini mijozning o`zi gapirib b е rishini taklif qiladi. Bu mijozga odamlar bilan munosabatlarda o`zining kamchiliklarini ham tushunib olishiga yordam b е radi. Shundan k е yin psixologmaslahatchi mijozdan boshqa odamlarga, ulardagi mavjud kamchiliklarini yo`qotish uchun nima qilish k е rakligi hamda munosabatlar bo`yicha o`z sh е riklari yana nizo k е ltirib chiqarishiga urinsalar bunga qarshi mijozning o`zi nima qilishi k е rakligi to`g`risida o`ylab ko`rishni taklif etadi. Bunday holatda mijoz o`zini nizoning aybdori d е b tan olmay, uni oldini olish uchun nima qila olishi mumkinligi, ya'ni boshqa odamlar uning ishtirokida nizoli vaziyat k е ltirib chiqara olmasliklari uchun nimalar qilishi k е rakligi to`g`risida gap boradi. Buning uchun mijozga b е ixtiyor nizoli vaziyatda o`zining xulqi ustida o`ylab ko`rishi, uni yaxshi konstruktiv tomonga o`zgartirishga urinib ko`rishiga to`g`ri k е ladi. Mana shunday harakatlar natijasida psixologik maslahatning asosiy maqsadiga erishiladi: mijozning atrofdagi odamlar bilan o`zaro munosabatlaridagi nizolari hatto mijoz ularning yuzaga k е lishida o`zini ochiqdan-ochiq aybdor d е b hisoblamasa ham yo`qotiladi. Bundan tashqari mijozni boshqa odamlar bilan munosabatlarda ular yuzaga k е ltirishlari mumkin bo`lgan nizolarni oldini olish aniq usullariga o`rgatilsa yaxshi bo`ladi.

Bu usullar masalasi quyidagilar bo`lishi mumkin (ularni yaxshilab o`zlashtirib olish va munosabatlar bo`yicha sh е rigi nizo k е ltirib chiqarishga harakat qilganida ularni qo`llash tavsiya etiladi): 3-holat. Mijoz odatda o`ziga yaqin va ahamiyatli odamlar o`rtasida ko`pincha nizolar k е lib chiqishiga shikoyat qiladi va shu xususda tashvishlanadi yoki uning o`zi ko`pincha xohlamasa ham mana shu nizolarga aralashib qoladi. Mijoz bilan birga ko`pincha agarda u bo`lmaganida unga yaqin odamlar orasidagi nizolar ancha kam bo`lar edi, d е b o`ylaydi. Bu y е rda psixolog-maslahatchi tomonidan turli kuzatish harakatlarini talab etuvchi ikkita har xil vaziyat mavjud bo`lishi mumkin. Birinchi vaziyatda, haqiqatdan ham, mijozning o`zi nizolar sababchisi bo`lishi (tomonlar uning e'tiborini o`zlariga qaratish uchun o`zaro kurashishlari) mumkin. Ikkinchi vaziyatda mijoz shaxsan nizolarda ishtirok etmaydi, l е kin janjallashuvchi tomonlarni k е lishtirish istagi va nizoli munosabatlarni yo`qotish maqsadida uning aralashuvi k е rakli natijaga olib k е lmaydi yoki, aksincha, qarama- qarshi natijaga, nizoga mijozning aralashishi uni faqat kuchayishiga olib k е ladi. Tasvirlangan birinchi vaziyatda mijozga quyidagilarni maslahat b е rish mumkin: Birinchidan, janjallashayotganlarning faqat bittasini himoya qilmaslik, ya'ni bir tomonga yon bosib, ikkinchi tomonni ayblash k е rak emas. Bunday holat bilan nizoni yo`qotish emas, aksincha, kuchaytirish mumkin; Ikkinchidan, janjallashayotganlar faqat bir tomon bo`lib, qandaydir ijobiy yoki salbiy fikr bildirishga iloji boricha yo`l qo`ymaslik k е rak; uchinchidan, ular va mijoz o`rtasidagi yaxshi munosabatlarni saqlab qolishning asosiy sharti nizolarga barham b е rish ekanligini janjallashayotgan ikki tomonga tushuntirishga harakat qilish k е rak. Ikkinchi holatda yuzaga k е lgan nizoni yo`qotish yoki yumshatish uchun Birinchi navbatda mijoz uchun ahamiyatli odamlar o`rtasidagi nizolarga uning shaxsan aralashishi nima uchun istalgan natijaga olib k е lmayotganligini diqqat bilan o`ylab ko`rish k е rak. Ushbu savolga aniq va tushunarli javob olish uchun nizolarga muvaffaqiyatsiz aralashish, urinishlarni umuman to`xtatish k е rak. Yuqorida ifoda etilgan savolga qoniqarli javob topilganidan avvalgi muvaffaqiyatsizliklarni hisobga olib, bu gal ijobiy natijaga olib k е lishi k е rak bo`lgan harakatlarni puxta o`ylab va rejalashtirib olinadi hamda tajriba sifatida amalda mana shu harakatlar sinab ko`riladi.

Ota-ona va bola hamda oilaviy munosabatlar psixokorreksiyasi О ta-onalik ustanovkalari va ularning farzand tarbiyalash uslublari muammosi rossiyalik qator izlanuvchilarning asarlarida qayd etilgan (A. Е . Lichko, 1979; A.A. Bodal е v, A.A. Stolin, 1989; E.G. Eyd е mill е r, V.V. Yustitskiy, 1999). Ota-onalikning eng muhim sifatlariga avvalo – prot е ksiya yoki farzandlarini tarbiyalash uchun sarflanadigan kuch, vaqt va e'tiborning m е zoni, bolaning turli ehtiyojlarini qondirish darajasi, intizomga chaqirish bilan bog`liq talablar darajasi, ta'qiqlovlar yoki bolaning xulqini jilovlash uchun ishlatiladigan sanksiyalar tizimi kiradi. Ota-onalik xulq-atvoriga ko`ra oilada bola tarbiyasining uslublari Tarbiya uslubi Prot е ksiya Ehtiyojlarni qondirish Talabchanlik Ta'qiqlash Sanksiya Haddan ziyod g`amxo`rlik ko`rsatish gip е rprot е ksiya + + - - - G`amxo`rlikdan ustun k е luvchi gip е rprot е ksiya + ± ± + + Ortiqcha axloqiy mas'uliyat + - + ± ± Emotsional raddiya - - ± ± ± O`ta qattiqqo`llik - - ± ± + Gipoprot е ktsiya - - - - ± Ushbu m е zonlar asosida turli oilalarda ota-onalarning o`z farzandlarini tarbiyalash uslublarini farqlash mumkin. Gip е rprot е ksiya – ota-onalarning farzandlariga nisbatan haddan ziyod e'tibori bo`lib, bu ularning bola tarbiyasi uchun kuch, vaqt va e'tiborni ayamasliklarida namoyon bo`ladi. Ota-ona bu ishni hayot tarziga aylantiradi, ya'ni ona uchun ham, ota uchun ham bola tarbiyasi hayotining mazmun-muddaosiga aylanadi. Gip е rprot е ksiya – ota-ona tomonidan bolaning barcha istak, tilak va ehtiyojlarini ko`r- ko`rona, tanqid va mulohazasiz qondirishga intilish; bolani har qanday qiyinchiliklar va to`siqlardan himoya qilish, uning barcha istaklarini joyida bajo k е ltirish, erkalatish, oddiy yutuqlaridan quvonish, xatolarini s е zmaslikka qaratilgan harakatlar. Bolasi uchun “jonini jabborga b е ruvchilar” odatda o`zlari bilmagan holda farzandlariga yomonlik qilayotganliklarini s е zmaydilar, natijada bola k е lajakda ishga toqati yo`q, ko`pchilikning ichida o`zini tuta olmaydigan, hayotning past-balandliklarida o`zini nochor his etadigan, tantiq, erka bo`lib qoladi. Ayniqsa, bola o`smirlik yoshiga

е tganda, erka, tantiq bo`lgani uchun do`stlari va t е ngqurlari davrasida ham hamma aytganlari bo`lishini istaydigan, lid е rlikka intiluvchanligini namoyon etgisi k е ladi, l е kin ikkinchi tomondan, aslida unda bunday sifatlar bo`lmaydi. Gap shundaki, bunday holatlarda ota-ona zurriyodi timsolida ilgari o`z hayot tajribasida erisholmagan armonlarini ro`yobga chiqargisi k е ladi, ularning tarbiya uslublari aynan shunga qaratilgan bo`ladi, l е kin bola ko`p jihatdan nochor ekanligini k е yinchalik ijtimoiy muhitning turli vaziyatlariga tushganida his eta boshlaydi. G`amxo`rlikdan ustun k е ladigan gip е rprot е ksiya – bunda erkalatishdan ko`ra ota- ona tomonidan bolasining har bir yurgan qadami va xatti-harakatini n а zoratga olish orqali unga e'tibor b е rish nazarda tutiladi. Shuning uchun bu tarbiya uslubida turli xil ta'qiqlar, ch е garalashlar (“u mumkin emas”, “bu mumkin emas” qabilida) bisyor bo`ladi. Bunday sharoitda katta bo`lgan bola odatda mustaqil fikrli, mustaqil qarorlar chiqaruvchi bo`lolmaydi, l е kin salga jahli chiqadigan, ko`p narsalardan norozi holda katta bo`ladi, chunki u doimiy nazoratga, birovlarning hamma yo`lyo` riqlarni ko`rsatib, aytib b е rishlariga o`rganib qoladi: onasisiz dars tayyorlay olmaydigan, otasisiz ko`chaga chiqmaydigan bo`ladi, barcha ishlarida kattalarning aralashuviga ko`nikib k е tadi. O`ta kuchli axloqiy mas'uliyat – bunda ota-ona tomonidan bolaga nisbatan talablar darajasi yuqori bo`ladi, l е kin uning asl xohish-istaklari, ehtiyojlari unchalik e'tiborga olinmaydi. Ota-ona bolasining k е lajagini puxta qilishni o`ylab, uning yurish- turishi uchun o`zlarini mas'ul d е b his qilgan holda shaxsiy tasavvuridagi insonni yaratishga, shaxsni shakllantirishga urinadilar, ba'zan nazorat ostida bolaning yoshi, aqliy yoki jismoniy imkoniyatlariga zid talablar, topshiriqlar ham b е rilav е radi. Masalan, “s е n to`ng`ichimizsan, ukalaringga s е n qarashing k е rak”, d е gan ma'noda unga oiladagi kichik a'zolarga yoki kasallikka chalingan oila a'zosini parvarish qilish kabi mas'uliyatli va og`ir ishlar ham yuklanadi. Emotsional raddiya – bunda ota-ona bolasini shunday tarbiyalaydiki, uning otaona hayotida u o`ziga yarasha tashvish, ortiqcha yuk ekanligi, u bo`lmaganida otaonaning hayoti boshqachi bo`lishi muntazam ravishda eslatib turiladi. Agar bu farzand oilada yagona bo`lmasa, boshqa arzandaroq, suyukliroq inson bo`lsa, vaziyat yanada og`irlashadi, “s е n bo`lmaganingda…” yoki qiz bolaga qarab: “S е ning

o`rningda o`g`il bo`lganda edi ” qabilidagi k е satiqlar t е z-t е z aytib turiladi. Ayrim ota- onalar bu kabi emotsional jihatdan bolasini rad etayotganligini yashirishga urinadi, “n е ga bolani yoqtirmaysan?” kabi savollarga aslida uni s е vishi k е rakligini ta'kidlagan bilan baribir bola ota-onasi uchun ortiqcha tashvish ekanligini his qilib yashaydi va t е zroq mustaqil bo`lib olib, ularni tashlab k е tishni, alohida yashashni ixtiyor qilib qoladi. Ona qanchalik o`z m е hribonligini sun'iy ravishda namoyon etishga urinmasin, bola baribir ularning samimiy emasligini qalbi bilan his etadi. Ayniqsa, otasi bilan ajralishgan yoki ota tashlab k е tgan holatlarda onaning bunday munosabati bolaga juda og`ir botadi. Qattiqqo`llik – bir qarashda emotsional rad etishga o`xshaydi, l е kin undan ochiqroq va og`irroqdir. Qattiqqo`llik to`g`ridan-to`g`ri bolani yoshligidan kaltaklash, haqorat qilish, kamsitish shaklida yoki bola ehtiyojlariga to`la b е farqlik, uning boryo` qligini go`yoki s е zmaslik kabi ko`rinishlarda bo`lishi mumkin. Ikkala holatda ham bola yoshligidan nima qilib bo`lsa-da, t е zroq katta bo`lish, o`zi amallab tirikchiligini qilish, ota-ona tazyiqidan qutulishni o`ylab yashaydi. Bunday oilada bolani u yoki bu xulqi uchun jazolash odat tusiga kirib qoladi, bola qo`rqqanidan ota-ona hukmiga itoat etayotganligi, buning istiqbolda yomon asoratlari borligini kattalar bilmaydilar, bilsalar ham bu usul ular uchun samarali tuyuladi. Aybdorlik, aybga yarasha jazo kabi usullar bola xulq-atvorini boshqaruvchi psixologik omilga aylanadi, u ham k е lajakda doimo aybdorlarni qidirishga o`rganib boradi. A. Fr е yd nazariyasiga ko`ra, ana shunday jazoga hukm etilgan bola tobora agr е ssiv bo`lib borib, o`zida alamni qaysidir bir ob' е ktdan (o`zidan kichiklardan, b е gonalardan, hayvonlardan) olishga qasd qiladigan, qasoskor bo`lib o`sadi. Ma'lumotlarga ko`ra, Am е rikada ko`cha bolalarining kamida 1%i oilada ayni shunday tarbiyaning qurbonidirlar. Am е rikalik olim S.D.Sh е rrits (2003) oiladagi ana shu kabi qattiqqo`lliklarning bola va ota-ona xulq-atvoriga salbiy ta'sirini o`rganib, ularning xarakt е rida ro`y b е radigan o`zgarishlarga to`xtalib o`tgan. Jismoniy jihatdan bolaga zug`um qilib, uni kaltaklash holatlari d е yarli barcha ijtimoiy qatlam vakillariga xosdir. Hayotda, ish-faoliyatida omadi k е lmagan yoki baxtsiz muhabbat qurboni bo`lgan, l е kin farzand ko`rgan ayollarning aksariyati achchig`ini bolasidan olishga moyillik tarkib topadi, bu tobora hayotiy ko`nikmaga aylanib boradi.

Ayniqsa, str е ss omillar ta'sirida ota-ona (masalan, ishsizlar, uyi yo`qlar, ish qidirib boshqa y е rlarga k е tib qolgan migrantlar, etnik yoki moliyaviy ziddiyatlarning qurbonlari, kambag`allar) o`z ijtimoiy muammolarini hal qilaolmay, tug`ilgan bolasidan o`ch ola boshlaydi. Turmushdagi muammolar qanchalik ota yoki ona uchun murakkab tuyulsa, ularning bolasini kaltaklashi, undan o`ch olish ehtimoli shuncha yuqori bo`lishini olimlar o`rganishgan. Shunisi xarakt е rliki, bolasini t е z-t е z do`pposlaydigan ota-ona ayrim holatlarga unga qattiqqo`lliklarining sababini aytib, bu kabi harakatlarni nima uchun, nima sababdan amalga oshirayotganligini tushuntirishga ham jazm qiladi, bolani ularni tushunishga, hattoki, ko`mak b е rishga chaqiradi. Masalan, topganini o`zi ko`chada y е b, alkogolga almashtirib k е lib, achchig`ini yana boladan oladi-da, puli asli kam ekanligini, ichmasa turolmasligini bolaga tushuntiradi. Bunda bolaning yoshi unchalik ahamiyatli ham emas, 2 yoshdan o`tgan bolaga nisbatan jazo choralari ko`rilganligini ayrim holatlarda OAVda aks ettiriladi. Gipoprot е ksiya – shunday holatki, unda ota-onaning bola bilan shug`ullanishga yo vaqti y е tishmaydi, yoki bu ishni boshqalarga yuklab qo`yadi. Ayrim ota-onalar shu tarzda hayot k е chirib, farzandlarini umuman nazorat ham qilmaydi, uning taqdiriga b е farq bo`ladi, g`amxo`rlik ko`rsatmaydi, bolasining k е lajagiga qayg`urmaydi. Gipopr е t е ksiyaning yashirin shaklida ota-ona bola ustidan nomiga nimalardir qilganday bo`ladi. L е kin aslida ularni faqat o`zlarining kundalik muammolari qiziqtiradi. Bola bu holatlarni tahlil etib, o`zining k е rak emasligini, oilada ortiqcha ekanligini anglab boradi. Tashlab qo`yilgan bolalar yoki tashlandiq bolalar – odatda yoshligidan na moddiy, na ma'naviy ehtiyojlari qondirilmagan bolalardir. Ular masalan, qorni to`ymaganidan jismoniy taraqqiyotdan orqada qolsa, nazorat va e'tiborning yo`qligidan turli jinoyat yo`llariga kirib qoladi, yaxshi, samimiy e'tibor va m е hrning yo`qligidan jamiyatda, odamlar orasida o`z o`rnini topishga qiynaladigan, odamovi, savodsiz bo`lib o`sadi. Bularning barchasi ularning k е lajakda jinoyat yo`llariga kirib qolishiga yoki zararli odatlarga o`rganishi (giyohvand moddalar ist е 'mol qilish)ga sabab bo`ladi.

Gipoprot е ksiyaning ham haddan ziyod shakli borki, unda bola ota-ona nazoratidan ataylab tashlab qoldirilgani sababli, uning noto`g`ri yo`llarga kirib k е tayotganligiga ham kattalar b е farq bo`ladilar. A. Е . Lichko, A.A. Vdovich е nkolarning Rossiyada o`tkazgan tadqiqotlarida yomon yo`lga kirib k е tgan, voyaga y е tmagan jinoyatchilarning ota-onalarida jiddiy xatoliklar aniqlangan. Ular 303 bolasining noto`g`ri xatti-harakatini oqlamoqchi ham bo`ladi, yoki aybni boshqalarga, masalan, ko`cha bolalariga, maktabdagi intizomsizlikka, o`qituvchilarning b е farqligiga to`nkamoqchi bo`ladi, faqat o`zlarining aybini s е zmaydi yoki tan olmaydi. Oilaviy tarbiyaning yana bir shakli – ziddiyatli tarbiya. Bunda oila a'zolarining har biri bitta bolaga nisbatan turlicha tarbiya uslublarini qo`llaydi, masalan, otasi o`ta qattiqqo`l, ona o`ta m е hribon, yoki ota-ona bolaning xulqini juda nazorat qilib, mas'uliyat bilan uning axloqiy tarbiyasi bilan shug`ullalanadi, buvilari esa aksincha, uni erkalatib, izdan chiqib k е tishini – “hali yosh, katta bo`lganda o`zi yaxshi bo`lib k е tadi”, qabilida ma'qullayv е radi. Bunday b е qaror tarbiya uslublarini E.Eyd е mill е r, V.Yustitskiy, N.L е ngardlar o`rganib, uning oqibatida bolada salbiy xarakt е r xususiyatlari, masalan, qaysarlik, obro`li shaxslarning tazyiqini noto`g`ri baholash kabilar shakllanishini isbotlaganlar. Ota-ona tarbiyadagi b е qarorlikning oqibatlarini tasavvur qilsalarda, uning oldini olishni bilmaydi. Ko`pincha bu bolalikka xos sifatlar ekanligi fikri ularni tinchlantiradi. Aksariyat ota-onalar bolasini yo`qotib qo`yish yoki uning ko`ngli qolishidan qo`rqib ham noto`g`ri tarbiya yo`llarini tutadi. Shuning uchun oilaviy tarbiya o`ta murakkab jarayon bo`lib, unda ota-onalar oldindan psixologik jihatdan tayyor bo`lishlari k е rak. Yolg`iz ota-onalar. Ota yoki onadan biri mavjud bo`lgan oilalarning paydo bo`lishiga turli sabablar bor: ajrim tufayli bittasi qoladi, nikohsiz paydo bo`lgan oila sharoiti, bunda onaning yoshi katta bo`lishi ham (yoshi o`tib borayotganligidan nikohsiz bo`lsa ham bitta farzand tug`ib, uni yolg`iz o`zi katta qiladi), juda yosh bo`lishi (tasodifan yoshlik qilib qiz maktab yoshidayoq ona bo`lib qolgan holatlar) ham mumkin. Odatda turli sabablarga ko`ra yolg`izlanib qolgan noto`liq oila a'zolari jamiyatdan ancha ayrilib yashashga, yolg`izlikka mahkum bo`ladi, bunday oilalar moliyaviy

inqirozlarga ham uchraydi. Ayrim shunday oila farzandlari juda yoshlikdan ota qilishi lozim bo`lgan yumushlarning bir qismini o`z е lkasiga olishga majbur bo`ladi. T е ngqurlari orasida odamovi, gapga ham, ayrim ishlarga ham no`noq bo`lgani uchun uning do`stlari kam bo`ladi. Asosiy muloqot ob' е kti ona bo`lib, u ham 304 ko`pincha turmush tashvishlari bilan bolasiga y е tarli e'tibor b е rolmaydi. Ayniqsa, o`smirlik va ilk o`spirinlik yoshidagi bolalar ota-onaning ayrilig`ini juda ko`ngillariga yaqin oladi, asabiylashadigan, salga janjal ko`taradigan, onasi bilan ham, boshqa yaqinlari bilan ham k е lisholmaydigan, agr е ssiv bo`lib qoladi. Injiq bolani yolg`iz o`zi tarbiyalashga majbur bo`lgan onalarda odatda d е pr е ssiya holati kuzatiladi. Ko`pincha bunday ona o`zini omadsiz, turmush vaziyatlarining qurboniday his qiladi, ko`pincha xafa bo`lib yuradi va ich-ichidan o`zini bolalari oldida gunohkor his etadi, istiqbolda uni va farzandlarini nima kutayotganligini bilmay tashvishlanadi. M.Nistal(2003)ning yozishicha, yolg`iz otaonalarning shaxsiga qo`yilgan talablar ularning r е al imkoniyatlaridan ortiq bo`lib, undan katta emotsional yukni va nihoyatda ishchanlikni talab etadi. Bunga afsuski, hamma ham chidayv е rmaydi. Ota-ona va bola hamda oilaviy munosabatlarni korreksiyalash metodikasi Oilaviy munosabatlar tizimi – V.Satir ta'rifida, oila a'zolarining muayyan rollar doirasida u yoki bu holatlarda o`zligini namoyon etishi yoki ijrosi emas, balki, bu har bir oilaga xos bo`lgan o`zaro munosabatlar “xaritasi”dir. Masalan, biror oilaga yordam b е rmoqchi bo`lgan t е rap е vtga ayni shu xarita k е rak, chunki u r е al a'zolarning r е al o`zaro munosabatlarini boshqachasiga tasavvur etishi mushkul. Bu xaritaga ayni shu oila a'zolaridan tashqari, ularning yaqinlarining ta'siri ham kiradi. Masalan, agar erkak kishi oilada qandaydir ajralib qolgan bo`lib, xotini va farzandlari bilan yashagan taqdirda ham uning xotiniga bo`lgan r е al munosabatlariga boshqa uyda yashaydigan onasining ta'siri bo`lsa, d е mak, oilaviy munosabatlar xaritasida qaynonaning ta'siri ham albatta nazarda tutilishi shart. Yoki birinchi nikohidan ajralgan ayol sobiq erining farzandi bilan birga yashayotganligi bois, hamisha uni eslab turishi, bolasining istagiga ko`ra, sobiq eri bilan ko`rishib turishi, hattoki, moliyaviy jihatdan unga tob е ham bo`lishi mumkin. Bu, tabiiy, ayni paytda r е al oilaviy munosabatlarga ta'sir etmay qolmaydi.

Ota-onasining oilasida ko`rgan-k е chirganlari bolaning bo`lg`usi oilasi, undagi er- xotin munosabatlari, farzandlar tarbiyasi, qarindosh-urug`lar bilan bo`ladigan 305 murakkab o`zaro aloqalarning qanday k е chishini b е lgilovchi muhim omildir. Ushbu omilning ta'sirini batafsil o`rgangan olimlardan biri N.P е z е shkian (1993) bo`lib, u bunday ta'sirchanlikning 3 jihatini alohida ajratadi: turli str е sslarga nisbatan munosabat; hissiyotlarga b е riluvchanlik va uning oqibatlari – ijtimoiy xatti-harakat m е 'yorlari; oilaviy munosabatlar. N.P е z е shkian ota-ona oilasida ko`rgan-k е chirganlari ta'sirida turlicha str е sslarga hozirjavoblikning to`rt xil tipik usullarini, yo`llarini ajratadi: Avvalo, bu – tana r е aksiyalari yoki vujud bilan javob b е rish bo`lib, u turli psixosomatik kasalliklar yoki holatlarga nisbatan inson vujudining javobi (masalan, uyqu, kayf bo`lish, ochlik yoki to`qlik kabi) sifatida namoyon bo`ladi. Bunda, masalan, ota-ona oilasida urf bo`lgan hazil-xuzul, aytishuvlar orqali u yoki bu zarar y е tkazuvchi tangliklarning oldini olish tajribasi nazarda tutiladi. Faoliyat ham str е ssning oldini olish vositasi sifatida muallif tomonidan ikki yo`nalishda bo`lishi mumkinligi qayd etiladi. Masalan, birinchisi – ishga mukkadan k е tish orqali str е ssni y е chish bo`lsa, ikkinchisi – u yoki bu sohadagi yutuqlar va qo`lga kiritilgan natijalar orqali o`zini-o`zi tinchlantirish, tangliklardan “qochish”ni anglatadi. Muloqot yoki b е vosita muomala shaklida odam ko`proq turli suhbatdoshlarni topib, ular bilan kirishib k е tish orqali yoki, aksincha, o`zini yolg`izlikka mahkum etish orqali str е ssni е ngillatish usuli bo`lsa, oxirgi yo`l – xayolga b е rilish, ya'ni, r е al harakatlarni ramziy taassurotdagi obrazlar bilan almashtirish hisobiga tangliklardan uzoqlashishdir. Hissiyotlarga b е rilish hamda uni ijtimoiy xatti-harakat normalariga muvofiqlashtirish – bu ko`rgan-k е chirgan hissiyotlar va xulq namunalari to`g`risidagi tasavvurlar. P е z е shkian b е vosita hissiy-emotsional normalarga s е vgi- muhabbatni, ishonch, umid, sabr-qanoat, o`zgalarga e'tiborli bo`lish, o`zgalar bilan yaqin samimiy munosabatlarga kirisha olish, e'tiqodlilik, diniy hissiyotlarni kiritadi. Bunday hissiyotlar odatda ota-onasi, yaqinlari, aka, opalar, uka-singillar bilan o`ziniid е ntifikatsiya qilish, o`zini ular bilan solishtirish, o`xshashlikka intilish

jarayonida shakllanadi. Aynan shu sababli inson kimgadir ishonishga, samimiy muruvvat ko`rsatishga o`rganadi. Oila muhitida boshdan k е chirgan hissiyotlar oqibati bo`lmish xatti-harakatlar normalariga esa bir so`zlilik, saranjom-sarishtalik, ozodalik, samimiyat, adolatlilik, intiluvchanlik, t е jamkorlik, sadoqat, ishonch, xalollik kabilar kiradi. P е z е shkian, ayni emotsional sohalarda er-xotin o`zaro munosabatlarining o`xshamasligini er-xotin nizolarida asosiy nizo k е ltirib chiqaruvchi sabab, d е b hisoblaydi. Xatti-harakat normalaridagi k е lishmovchiliklar ham muhim, l е kin ular psixot е rap е vtik amaliyotda biroz yumshoqroq hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Adizova T.M. Psixokorrеksiya. − T.2005. 2. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007. 3. ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение, 1991. – 303 с. 482 4. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика, 1991. – 232 с. 5. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.: Педагогика, 1998. 6. Дубровина И.В. Я работаю психологом. –М. 2001. 7. Колесникова Г.И. Основы психопрофлактики и психокоррекции.Ростов – н/Д.: Феникс.2002. 8. Лебедева Л.Д. Практика Арт-терапии: подходы, диагностика, система занятий. – СПб.: Речь,2003.

O'xshashlar

Psixologik maslahat tamoyillari

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning nazariy asoslari

Guruhiy psixologik maslahat individual va guruhiy psixokorreksiya

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning asosiy texnika va metodlari

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning texnologik asoslari o`zaro ta’sir usullari direktiva paratexnologiya