Psixologik fiziologiya paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari. German Geymgols psixofiziologiyaga qo’shgan hissasi - Psixologiya - Referatlar

Psixologik fiziologiya paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari. German Geymgols psixofiziologiyaga qo’shgan hissasi

Yuklangan vaqt:

25.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.16796875 KB

Ko'chirib olish

Psixologik fiziologiya paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari. German Geymgols psixofiziologiyaga qo’shgan hissasi Reja: Kirish Asosiy qism: 1. Psixofiziologiya fanining predmeti va vazifasi 2. Psixofiziologiya tarixi 3. Psixofiziologiyani boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish Ilgari barcha fanlar uchun asosiy deb hisoblangan muammolar bilim nazariyasi muammolari edi: Bizning his-tuyg'ularimiz va tafakkurimiz nimani anglatadi? va bizning g'oyalarimiz qay darajada haqiqatga mos keladi? Falsafa va tabiiy fanlar bu savollarga qarama-qarshi tomondan hujum qiladi, lekin ular ikkalasining umumiy muammolari. Aqliy jihat bilan bog'liq bo'lgan falsafa bizning bilimimizdagi narsalarni ajratib olishga intiladi. g'oyalar moddiy dunyo ta'siridan kelib chiqadi, sof aqliy faoliyatning mohiyatini aniqlash uchun. Tabiiy fanlar esa ta'riflarni, ramzlar tizimini, tasvirlash modellarini va boshqalarni ajratib olishga intiladi. gipotezalar, ular qonunlarini izlayotgan voqelik olamiga tegishli qoldiqlarni sof ma'noda o'rganish uchun. shakl. Ikkalasi ham bir xil ajralishga erishishga harakat qiladi, garchi ularning har biri bo'lingan sohaning boshqa qismiga qiziqish bildirsa. Tabiatshunos olim faylasuf kabi gnoseologik savollarga e'tibor bermasligi mumkin hissiy idrok yoki u geometriya, mexanika yoki fizikaning asosiy tamoyillari bilan bog'liq bo'lsa. beri mening ishim ilm-fan sohasiga ham, falsafa mintaqasiga ham ko'p marta kirdi, men xohlardim. savollarga javob berish uchun tabiiy fanlar tomonidan nima qilinganligini o'rganishga harakat qiling. bayon qilingan. Zero, tafakkur qonunlari faylasuf uchun ham, olim uchun ham bir xil. Kundalik tajriba faktlari allaqachon juda ko'p bo'lgan barcha holatlarda, aniq ko'rish qobiliyatiga ega bo'lgan fikrlovchiga yordam beradi. to'g'ri mulohaza yuritish uchun etarli ma'lumot haqiqatni befarq tuyg'usi, olim qanoatlanishi kerak. tajriba faktlarining uslubiy jihatdan to'liq to'plami ularni tasdiqlaydi. hukmlar, garchi vaqti-vaqti bilan, albatta, ba'zi ziddiyatli holatlar mavjud. Man Lyudvig Ferdinand fon Gelmgolts (nemischa: Hermann Ludwig Ferdinand von Helmholtz ) - buyuk olmon vrachi, fizik, psixolog va fiziologi. 1821-yilning 31 avgustida, Berlin yaqinidagi Potsdam shaharchasida tug’ilgan. Boshlang’ich ta'limni Potsdam gimnaziyasida olgan va 17 yoshida, gimnaziyani tamomlab, Qirollik tibbiyot-jarrohlik institutiga o’qishga kirgan. Institutni 1842- yilda, doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoyasi bilan tamomlagan.

Qirollik tibbiyot-jarrohlik instituti bitiruvchilari uchun, mamlakatda majburiy 8 yillik harbiy xizmat mavjud bo’lib, Gelmgolts 1843 yildan boshlab, Potsdamning o’zida harbiy vrach bo’lib xizmat qila boshlaydi. 1847-yilning 23-iyulida, Berlin fizika jamiyati majlisida, o’zining mashhur "Kuchning saqlanishi haqida" nomli ma'ruzasini o’qiydi. U keyinchalik alohida risola tarzida ham chop etilgan. Mazkur risolada u, Joul, Mayer va Karnolarning ishlarida yoritib berilgan, energiyaning saqlanish tamoyilini umumlashtirib, o’z g’oya va xulosalari bilan boyitib, tarixda birinchi marta energiyaning saqlanish tamoyili - termodinamikaning birinchi bosh qonunini ta'riflab beradi. Shundan so’ng, 1848-yilda, Aleksandr Gumboldtning tavsiyasiga ko’ra unga harbiy xizmatdan muddatidan avval ozod etiladi. U Berlindagi Badiiy Akademiyaga anatomiya o’qituvchisi bo’lib ishga kiradi; bir vaqtning o’zida, anatomiya muzeyida assistent bo’lib ishlay boshlaydi. Mazkur yillar davomida u, mustaqil ravishda, nerv tolalarining rivojlanish jarayonlari, ko’rish va eshitish organlarining fiziologiyasini tadqiq qiladi. 1849-yilda uni, ustozining tavsiyasiga ko’ra, fiziologiya va umumiy anatomiya professori unvoni bilan Kyoningsbergga yuboriladi. 1855 yilda u Bonnga ko’chib o’tib, anatomiya va fiziologiya kafedrasining mudiri lavozimiga tayinlanadi. 1858-yilda esa, Geydelbergdagi fiziologiya kafedrasi rahbarligi ham unga topshiriladi. 1871-yilda, u Berlin universitetining fizika kafedrasiga, fizika professori lavozimiga tayinlandi. Gelmgolts ishga kirishgach, hukumat bilan hamkorlikda, mazkur kafedra bazasida yangicha ilmiy muassasa - Fan saroyi (hozirda Berlin universitetining fizika instituti) tashkillaydi va uning oyoqqa turishiga katta mehnatlar sarflaydi. U mazkur muassasaga 1788-yilgacha rahbarlik qilgan. 1788-yilda, mamlakat parlamentining hamkorligida, Sharlottenburgda Imperial fizika-texnika idorasi tashkil etiladi va unga Gelmgolts prezident etib saylanadi. U yangi lavozimga o’tgach, Berlin fizika institutida ma"ruzalar o’qishda davom etadi. Gelmgolts nafaqat o’tkir zehnli olim va malakali rahbar, balki, kuchli pedagog, mohir ixtirochi sifatida ham bo’lgan. Gelmgoltsning tibbiyotga oid ixtirolaridan - ko’z to’r pardasini tekshirish uchun oftalmoskop (1850-yilda) va, ko’z olmasining egriligini o’lchovchi oftalmometr (1851yilda) lar XIX asr ikkinchi

yarmi oftalmologiyasi uchun benazir tibbiy anjomlar hisoblangan. Shuningdek, fizika sohasida ham, bir jinsli magnit maydon hosil qilish uchun, bir biridan, o’zining radiusiga teng masofada, bir o’qda joylashtirilgan ikkita solenoiddan iborat bo’lgan Gelmgolts g’altagi va akustik signallarni tahlil qilish hamda past chastotali tovush to’lqinlarini nazorat qilish va sozlashga mo’ljallangan Gelmgolts rezonatori kabilarini misol qilib keltirish mumkin. Shuningdek u, tibbiyot va fizikadan tashqari, o’zining atmosferada yuz beruvchi hodisalar - uyurmalar, bo’ron va momaqaldiroqlar, hamda, muz qatlamlarining tabiatini o’rganish borasidagi ilmiy tekshirishlari bilan, ilmiy meteorologiya fanining shakllanishi jarayoniga ham o’z hissasini qo’shgan. Gidrodinamikaning fan sifatida shakllanib chiqishida ham Gelmgoltsning munosib o’rnini e'tirof etish kerak. U suyuqliklarda uyurmalarning hosil bo’lishi qonuniyatlarini birinchi bo’lib asoslab bergan edi. German Gelmgoltsning fan oldidagi buyuk xizmatlarini e'tiborga olib, 1888- yilda unga, imperator Fridrix III, zodagonlik unvonini berdi. 1891-yilda esa, yangi imperator Vilgelm II tomonidan, "Haqiqiy maxfiy maslahatchi" mansabi hamda, Qora Burgut ordeni bilan mukofotlandi va unga Excellenz - "Janobi oliylari" unvonini berildi. Olim, shu yilning o’zida, Fransiyaning eng oliy mukofoti - "Faxriy legion" yulduzi ordeni bilan mukofotlangan. Shuningdek 1935-yilda, Xalqaro Astronomiya Ittifoqining qaroriga ko’ra, Oydagi kraterlardan biriga Gelmgolts nomi berilgan. German Lyudvig Ferdinand fon Gelmgolts 1894-yilning 8-sentyabrida, Sharlottenburgda vafot etgan. birinchi boʻlib energiyaning saqlanish qonunink matematik jihatdan asoslab, bu qonunning umumiyligini koʻrsatgan. Eng kichik taʼsir prinsipini issiqlik, elektr va yorugʻlik hodisalariga qoʻllab, bu prin-sipning termodinamikaning ikkinchi qonuni bilan bogʻlanganligini ochib bergan. U birinchi boʻlib hammaga tushunarli shaklda elektrning atom tabiati gʻoyasini ilgari surgan. Helmholtz suyuqliklarning uyurma harakati nazariyasini rivojlantirib, mexanik va elektromagnit jarayonlarni tekshirish uchun bu nazariyaning amaliy qoʻllanishiga doir bir qancha misollar berdi. U yorugʻlikning elektromagnit nazariyasini va anomal dispersiya

nazariyasini taraqqiy ettirgan. Fanga erkin va bogʻlangan energiyalar degan tushunchani kiritgan. Koʻrish va eshitish fiziologiyasiga oid masalalarni ilmiy jihatdan toʻgʻri talqin qilgan. Helmholtz muskullarda issiklik paydo boʻlishini aniqlab, uni hamda nerv impulslarining tarqalishi tezligini oʻlchagan. Gohida biror muammo ustida rosa bosh qotirasiz-u, lekin hal qilish yoʻlini topa olmaysiz. Oʻylab-oʻylab oxiri zerikasiz. Bor-ye deb etak silkiysiz. Umuman bu muammo haqida oʻylamagan paytingiz yechimi oʻz-oʻzidan miyangizga yarq etib kelib qoladi. Bu holat fanda “intuitsiya” deb yuritiladi. Falsafa, sanʼat, ilm yoki boshqa istalgan sohadagi kashfiyot intuitsiya boshqichidan oʻtadi. Shoir yoki yozuvchiga ilhom kelishi ham aynan intuitsiya bilan bogʻliq. Ijodkor ongida anchadan buyon toʻplanib turgan fikr “etiladi” va qalbga taʼsir qilib tuygʻu uygʻotadi. Xuddi shu jarayon ijodda ilhom deyiladi. Yangi sanʼat asarini yaratish uchun, har qanday kashfiyot yoki yangilikka qoʻl urish uchun, istalgan gʻoyaning mazmuni va tabiat qonunlarini anglash uchun bilim yoki falsafiy, ilmiy, axloqiy qarashlarning oʻzi ozlik qiladi. Biz tushunmoqchi boʻlgan gʻoyaning tub mohiyatini his qilishimiz ham kerak. Bu holat qay tarzda kechishini soʻz bilan tushuntirib berishning iloji yoʻq. Intuitsiya – bizning ruhiyatimiz va qalbimizni idrokimiz bilan bogʻlovchi vosita. U tafakkur va mantiq doirasidan ancha olislab ketadi. Intuitsiya jarayonida nafaqat tasavvur, balki timsol, majoziy belgilar hamda insoniyat taraqqiyoti davomida shakllangan barcha gʻayrioddiy imkoniyatlar ishtirok etadi. Shu bois intuitsiya imkoniyat borasida bizga ancha tanish va tushunarli boʻlgan boshqa idrok vositalaridan ancha ustun turadi. Mantiq – idrokimizning chegaralangan anglash quroli. Mantiq vositasida fikrlash amalga oshiriladi, lekin u tafakkur emas. U mavjud axborotni qayta ishlaydi, xolos, yangi bilim hosil qilmaydi. Mantiq ongdagi muhokama jarayoni toʻgʻri amalga oshirilishini taʼminlaydi. Hosil boʻlgan xulosa yoki hukm haqiqat yoki yolgʻon ekanini esa aniqlab berolmaydi. Masalan: 1-maʼlumot: Kasal oʻquvchilar darsga kelmadi. 2-maʼlumot: Sohib maktabga bormadi.

3. Hukm: Sohibning ham tobi yoʻq. Mantiqiy tahlilga koʻra, hukm-xulosa chiqarildi. Lekin Sohibning haqiqatan ham kasal yoki kasal emasligini mantiq aniqlab berolmaydi. Lekin hayron qoladigan tomoni – fikrlash doimo mantiq vosita amalga oshiriladi, yolgʻiz aqlning oʻzi bilan tahlil qilish imkoni yoʻq. Demak, haqiqatni topish mantiqdan boshqa vosita yordamida amalga oshiriladi. Bu vositani qadimda “intuitsiya” deb ataganlar. (“Intuitsiya” lotincha intuition soʻzidan olingan boʻlib, “sinchiklab qarash” degan maʼnoni anglatadi.) Intuitsiya haqidagi tushunchalar qadimgi Sharqda ham boʻlgan. Masalan, mashhur qomusiy olim Ibn Sino uni “ilohiy ilhom”, “ilohiy zehn” deb nomlagan. Amerikalik ruhshunos-terapevt Erik Bern fikricha: “intuitsiya nimanidir bilganimizni koʻrsatadi, lekin buni qanday anglaganimizni ifodalab berolmaydi” . Ruhshunoslar intuitsiya qay tarzda ishlashini yaxshi tushuntirib berolmagan boʻlsa-da, u maʼlum maʼnoda nazariy tahlil etilgan. “Insayt” atamasi inglizcha insight soʻzidan olingan. “Fikr ravshanlashishi”, “payqash”, “mohiyatga yaqinlashish” degan maʼnoni anglatadi. Bu atama inson miyasida toʻsatdan yangi gʻoya paydo boʻladigan, u koʻp oʻylagan muammoning yechimi topiladigan fursatni anglatadi. Insayt “aga-reaksiya” deb ham yuritiladi. Muammoning mohiyati va yechimini topib olsak, gʻayriixtiyoriy ravishda baqirib yuboramiz. Xuddi shu vaziyat aga-reaksiya deyiladi. Vannada choʻmilayotgan Arximedning qoʻlidan sovun tushib ketadi va uning miyasiga birdan fizik qonunning javobi kelib qoladi. Shunda “Evrika! Evrika!” (“Topdim! Topdim!”) deb hayqirganicha vannadan sakrab chiqib ketadi. Mana shu holat insaytdir. Shu bois ruhshunoslar intuitsiyaning manbai gʻayrishuuriylik, aniqrogʻi, uning idrok bilan tarbibli aloqasi deb hisoblaganlar. Tadqiqotlar bu fikrni tasdiqladi. Intuitsiya hissiyot va ramziy tushunchalar vositasida ishlaydi. Koʻpincha intuitiv ravishda oldindan sezish tushda, mudroq paytida, xayol surganda kuzatiladi. 1926 yili amerikalik tadqiqotchi Grexem Uolles ijodiy jarayon mundarijasini ishlab chiqdi. Bu mundarija keyinchalik shuhrat qozondi. Tadqiqotchi ushbu ishini

mashhur olimlarning hayotiga oid shaxsiy kuzatuvlari asosida yaratdi. Ayniqsa, nemis fiziologi, fizigi va matematigi German Gelmgols va fransuz matematigi Anri Puankarening ijod yoʻlini sinchiklab oʻrgandi. Uolles ijodiy jarayonni toʻrt bosqichga boʻladi: 1-bosqich – tayyorgarlik . Bunda muammo haqida kerakli maʼlumotlar toʻplanadi, uning yechimi qidiriladi, faktlar tahlil etiladi. Tajribadan maʼlum: bu davrda koʻp bosh qotiriladi, harakat qilinadi, lekin hech qanday foydasi boʻlmaydi. 2-bosqich – inkubatsiya (yashirin davr). Yangidan-yangi muammolar paydo boʻladi. Turgʻunlik kuzatiladi. Oʻylar chuvalashib ketadi, kalavaning uchini topib boʻlmay qoladi. Hatto muammo haqida umuman oʻylay olmaslik mumkin. 3-bosqich – oydinlashuv . Ilhom, kashf etish, insayt. Koʻpincha tasodifan, oniy tarzda sodir boʻladi. Bu koʻz ochib-yumguncha yuz beradigan hodisada yechim ramziy, tasavvurdagi fikr tarzida namoyon boʻladi. Uni soʻz bilan ifodalab berish qiyin boʻladi. 4-bosqich – tekshiruv . Tasavvurdagi obraz soʻzga koʻchadi, fikrlar mantiqiy ketma-ketlikda tiziladi, kashfiyot yoki yangilik ilmiy asoslanadi. Fikriy oydinlashuv (insayt), yangi gʻoyalarning tugʻilishi intuitiv-hissiy ijod jarayonining kulminatsion nuqtasi hisoblanadi. Xullas, biz bosh qotirayotgan muammomiz haqida toʻliq maʼlumotga ega boʻlishimiz kerak. Bilim doiramiz qanchalik keng boʻlsa, yechimning topilishi shunchalik oson kechadi. Muvaffaqiyatsizliklarga qaramay yana va yana tahlil qilish, fikrlash talab etiladi. Maʼlum vaqt faqat shu muammo bilan, turli gʻoya va tahlillar bilan yashash zurur. Shunda birdan insayt – fikr tiniqlashuvi yuz beradi. Bu jarayonga inson jismonan va ruhan tayyor boʻlishi, oʻz ishiga butun borligʻini berishi kerak. Quyida intuitsiya holatida roʻy bergan kashfiyotlarning ayrimlari bilan tanishamiz. Taniqli kishilarning fikrlash va intuitsiya haqidagi qarashlaridan misollar keltirilib, ular feʼl-atvoridagi oʻziga xosliklar haqida maʼlumotlar beriladi:

“Bu mening uzrim (agar kerak bo'lsa). uzr) uchun, umuman olganda, keyingi maqolada mutlaqo yangi javoblar yo'q - aksincha, aksincha ko'rib chiqiladigan savollarga uzoq vaqtdan beri berilgan eski javoblar - sizga taqdim etiladi. Ko'pincha etarli, albatta, hatto eski tushunchalar ham yangi aniqlangan faktlardan yangi yoritilish va yangi ma'no kasb etadi. Joriy asrning boshlaridan sal oldin Kant bilishda oldingi yoki undan oldin bo'lgan nazariyani ta'kidladi. barcha tajribalardan oldingi; ya'ni u intuitsiyaning transsendental shakllari deb atagan nazariyasini ishlab chiqdi va o'yladi. Bu bizning hissiy tajribamiz mazmuni, agar kerak bo'lsa, albatta mos keladigan shakllardir. g'oyalarga aylantirildi. Tuyg'ularning o'ziga xos

xususiyatlariga kelsak, Lokk avvalroq bizning rolimizni ta'kidlagan edi. Tana va aqliy tuzilma yoki tashkilot narsalarning bizga ko'rinishini aniqlashda o'ynaydi. Ushbu oxirgi chiziq bo'ylab, sezgilar fiziologiyasi, xususan, Iogannes Myuller o'tkazgan va ishlab chiqqan tadqiqotlar. qonunida sezgilarning o'ziga xos energiyalari olib keldi (deyarli aytish mumkinki, butunlay kutilmaganm daraja) to'liq tasdiqlash. Bundan tashqari, ushbu tekshiruvlar tabiatni aniqladi - va juda hal qiluvchi tarzda - sezgining oldingi berilgan sub'ektiv shakllarining ahamiyatini oydinlashtirdi. Bu mavzu bor allaqachon tez-tez muhokama qilingan, shuning uchun men bugun darhol uni boshlashim mumkin. Turli xil sezgilar orasida ikkita mutlaqo farqli farqni ta'kidlash kerak. Eng asosiysi shu ko'k, issiq, shirin va baland ovozli o'rtasidagi farqlar kabi turli xil sezgilarga tegishli bo'lgan hislar orasida. Avvalgi ishimda men buni sezgi modalligidagi farqlar deb ataganman. Ular shunday biridan ikkinchisiga har qanday mumkin bo'lgan o'tishni va har qanday katta yoki kamroq munosabatlarni istisno qiladigan asosiy o'xshashlik. Masalan, shirinlik qizilga o'xshaydimi yoki ko'proq ko'kmi, deb so'rash mumkin emas. Asosiy ahamiyatga ega bo'lmagan ikkinchi farq - bir xil ma'nodagi turli xil sezgilar orasida. menda bor bular sifatdagi farqlar deb ataladi. Fichte yagona tuyg'uning barcha sifatlarini aylana tashkil etuvchi deb hisoblagan sifatli; Men modallik farqlari deb atagan narsani u sifat doiralari orasidagi farqlarni belgilab berdi. 1 ” Optikaning rangtasvirga aloqasi haqidagi ushbu bob X. Helmgoltsning Kyoln, Berlin va Bonnda o’qigan bir qator ma’ruzalari asosida tuzilgan. Sezgilarimiz in'ikoslarining paydo bo'lish usullarini, tashqi taassurotlarning nervlarimizga qanday o'tishini va buning natijasida ularning holati qanday o'zgarishini fiziologik o'rganish tasviriy san'at nazariyasi bilan ko'plab aloqa nuqtalarini beradi. Ilgari men eshitish hissi fiziologiyasi va musiqa nazariyasi o'rtasida shunday aloqani o'rnatishga harakat qildim. Bunday holda, bu munosabatlar ayniqsa aniq va 1 from Selected Writings of Hermann Helmholtz, Wesleyan University Press.

ravshandir, chunki musiqaning elementar shakllari boshqa san'at turlariga qaraganda bizning hislarimizning tabiati va o'ziga xos xususiyatlariga ko'proq bog'liq bo'ladi. tasvirlanadigan ob'ektlar ancha katta ta'sirga ega. Shu bilan birga, san'atning boshqa sohalarida ham taassurot qabul qilinadigan his organini idrok etishning alohida usuli muhim emas; va bu fiziologik element hisobga olinmasa, uning harakati va usullari printsipi haqida nazariy tushuncha to'liq bo'lishi mumkin emas 2 . Gohida biror muammo ustida rosa bosh qotirasiz-u, lekin hal qilish yoʻlini topa olmaysiz. Oʻylab-oʻylab oxiri zerikasiz. Bor-ye deb etak silkiysiz. Umuman bu muammo haqida oʻylamagan paytingiz yechimi oʻz-oʻzidan miyangizga yarq etib kelib qoladi. Bu holat fanda “intuitsiya” deb yuritiladi. Falsafa, sanʼat, ilm yoki boshqa istalgan sohadagi kashfiyot intuitsiya boshqichidan oʻtadi. Shoir yoki yozuvchiga ilhom kelishi ham aynan intuitsiya bilan bogʻliq. Ijodkor ongida anchadan buyon toʻplanib turgan fikr “etiladi” va qalbga taʼsir qilib tuygʻu uygʻotadi. Xuddi shu jarayon ijodda ilhom deyiladi. Yangi sanʼat asarini yaratish uchun, har qanday kashfiyot yoki yangilikka qoʻl urish uchun, istalgan gʻoyaning mazmuni va tabiat qonunlarini anglash uchun bilim yoki falsafiy, ilmiy, axloqiy qarashlarning oʻzi ozlik qiladi. Biz tushunmoqchi boʻlgan gʻoyaning tub mohiyatini his qilishimiz ham kerak. Bu holat qay tarzda kechishini soʻz bilan tushuntirib berishning iloji yoʻq. Intuitsiya – bizning ruhiyatimiz va qalbimizni idrokimiz bilan bogʻlovchi vosita. U tafakkur va mantiq doirasidan ancha olislab ketadi. Intuitsiya jarayonida nafaqat tasavvur, balki timsol, majoziy belgilar hamda insoniyat taraqqiyoti davomida shakllangan barcha gʻayrioddiy imkoniyatlar ishtirok etadi. Shu bois intuitsiya imkoniyat borasida bizga ancha tanish va tushunarli boʻlgan boshqa idrok vositalaridan ancha ustun turadi. Mantiq – idrokimizning chegaralangan anglash quroli. Mantiq vositasida fikrlash amalga oshiriladi, lekin u tafakkur emas. U mavjud axborotni qayta 2 By Helmholtz, H.,Atkinson, E. (Trans)

ishlaydi, xolos, yangi bilim hosil qilmaydi. Mantiq ongdagi muhokama jarayoni toʻgʻri amalga oshirilishini taʼminlaydi. Hosil boʻlgan xulosa yoki hukm haqiqat yoki yolgʻon ekanini esa aniqlab berolmaydi. Masalan: 1-maʼlumot: Kasal oʻquvchilar darsga kelmadi. 2-maʼlumot: Sohib maktabga bormadi. 3. Hukm: Sohibning ham tobi yoʻq. Mantiqiy tahlilga koʻra, hukm-xulosa chiqarildi. Lekin Sohibning haqiqatan ham kasal yoki kasal emasligini mantiq aniqlab berolmaydi. Lekin hayron qoladigan tomoni – fikrlash doimo mantiq vosita amalga oshiriladi, yolgʻiz aqlning oʻzi bilan tahlil qilish imkoni yoʻq. Demak, haqiqatni topish mantiqdan boshqa vosita yordamida amalga oshiriladi. Bu vositani qadimda “intuitsiya” deb ataganlar. (“Intuitsiya” lotincha intuition soʻzidan olingan boʻlib, “sinchiklab qarash” degan maʼnoni anglatadi.) Intuitsiya haqidagi tushunchalar qadimgi Sharqda ham boʻlgan. Masalan, mashhur qomusiy olim Ibn Sino uni “ilohiy ilhom”, “ilohiy zehn” deb nomlagan. Amerikalik ruhshunos-terapevt Erik Bern fikricha: “intuitsiya nimanidir bilganimizni koʻrsatadi, lekin buni qanday anglaganimizni ifodalab berolmaydi” . Ruhshunoslar intuitsiya qay tarzda ishlashini yaxshi tushuntirib berolmagan boʻlsa-da, u maʼlum maʼnoda nazariy tahlil etilgan. “Insayt” atamasi inglizcha insight soʻzidan olingan. “Fikr ravshanlashishi”, “payqash”, “mohiyatga yaqinlashish” degan maʼnoni anglatadi. Bu atama inson miyasida toʻsatdan yangi gʻoya paydo boʻladigan, u koʻp oʻylagan muammoning yechimi topiladigan fursatni anglatadi. Insayt “aga-reaksiya” deb ham yuritiladi. Muammoning mohiyati va yechimini topib olsak, gʻayriixtiyoriy ravishda baqirib yuboramiz. Xuddi shu vaziyat aga-reaksiya deyiladi. Vannada choʻmilayotgan Arximedning qoʻlidan sovun tushib ketadi va uning miyasiga birdan fizik qonunning javobi kelib qoladi. Shunda “Evrika! Evrika!” (“Topdim! Topdim!”) deb hayqirganicha vannadan sakrab chiqib ketadi. Mana shu holat insaytdir.

Shu bois ruhshunoslar intuitsiyaning manbai gʻayrishuuriylik, aniqrogʻi, uning idrok bilan tarbibli aloqasi deb hisoblaganlar. Tadqiqotlar bu fikrni tasdiqladi. Intuitsiya hissiyot va ramziy tushunchalar vositasida ishlaydi. Koʻpincha intuitiv ravishda oldindan sezish tushda, mudroq paytida, xayol surganda kuzatiladi. 1926 yili amerikalik tadqiqotchi Grexem Uolles ijodiy jarayon mundarijasini ishlab chiqdi. Bu mundarija keyinchalik shuhrat qozondi. Tadqiqotchi ushbu ishini mashhur olimlarning hayotiga oid shaxsiy kuzatuvlari asosida yaratdi. Ayniqsa, nemis fiziologi, fizigi va matematigi German Gelmgols va fransuz matematigi Anri Puankarening ijod yoʻlini sinchiklab oʻrgandi. Uolles ijodiy jarayonni toʻrt bosqichga boʻladi: 1-bosqich – tayyorgarlik . Bunda muammo haqida kerakli maʼlumotlar toʻplanadi, uning yechimi qidiriladi, faktlar tahlil etiladi. Tajribadan maʼlum: bu davrda koʻp bosh qotiriladi, harakat qilinadi, lekin hech qanday foydasi boʻlmaydi. 2-bosqich – inkubatsiya (yashirin davr). Yangidan-yangi muammolar paydo boʻladi. Turgʻunlik kuzatiladi. Oʻylar chuvalashib ketadi, kalavaning uchini topib boʻlmay qoladi. Hatto muammo haqida umuman oʻylay olmaslik mumkin. 3-bosqich – oydinlashuv . Ilhom, kashf etish, insayt. Koʻpincha tasodifan, oniy tarzda sodir boʻladi. Bu koʻz ochib-yumguncha yuz beradigan hodisada yechim ramziy, tasavvurdagi fikr tarzida namoyon boʻladi. Uni soʻz bilan ifodalab berish qiyin boʻladi. 4-bosqich – tekshiruv . Tasavvurdagi obraz soʻzga koʻchadi, fikrlar mantiqiy ketma-ketlikda tiziladi, kashfiyot yoki yangilik ilmiy asoslanadi. Fikriy oydinlashuv (insayt), yangi gʻoyalarning tugʻilishi intuitiv-hissiy ijod jarayonining kulminatsion nuqtasi hisoblanadi. Xullas, biz bosh qotirayotgan muammomiz haqida toʻliq maʼlumotga ega boʻlishimiz kerak. Bilim doiramiz qanchalik keng boʻlsa, yechimning topilishi shunchalik oson kechadi. Muvaffaqiyatsizliklarga qaramay yana va yana tahlil qilish, fikrlash talab etiladi. Maʼlum vaqt faqat shu muammo bilan, turli gʻoya va tahlillar bilan yashash zurur. Shunda birdan insayt – fikr tiniqlashuvi yuz beradi.

Bu jarayonga inson jismonan va ruhan tayyor boʻlishi, oʻz ishiga butun borligʻini berishi kerak. Quyida intuitsiya holatida roʻy bergan kashfiyotlarning ayrimlari bilan tanishamiz. Taniqli kishilarning fikrlash va intuitsiya haqidagi qarashlaridan misollar keltirilib, ular feʼl-atvoridagi oʻziga xosliklar haqida maʼlumotlar beriladi: Hech bir fan vaqti-vaqti bilan o'z sohasining umumiy manzarasini, shu jumladan usullar va ma'lumotlar, nuqtai nazar va nazariyalarni loyihalashtirmasdan rivojlana olmaydi. Zamonaviy psixologiya ixtisoslashuvning xaotik natijalarini va avlodning psixologik ishidagi divergentsiyani hisobga olgan holda ushbu turdagi sinoptik nuqtai nazarni zudlik bilan talab qiladi. Bizda juda ko'p o'ziga xos psixologiyalar mavjud edi: elementaristik psixologiya va gestalt psixologiyasi, verstehende psixologiyasi va psixologiyani tahlil qilish; topologik va operatsion psixologiya, maqsadli va mexanik psixologiya; ongsiz, ong, xulq-atvor va boshqalar psixologiyalari, ammo umumiy psixologiya yo'q. Ushbu kitobning vazifasi inson shaxsiyatining umumiy psixologiyasiga yangi asos yaratishdir. Bu yerda “umumiy” so’zi qo’sh ma’noda qo’llangan. Psixologik bilimlarga turlicha uslubiy va nazariy yondashuvlarni adolatli qilish orqali bir tomonlama muolajalarga qarshi chiqadi; va u turlar, fazalar, jinslar, irqlar va individuallikning o'ziga xos xususiyatlarini differentsial psixologik davolashdan farqli o'laroq, inson ruhiy hayotining umumiy tomonlari, funktsiyalari va qonuniyatlarini ko'rib chiqadi. O'z-o'zidan ayonki, kitob haqiqiy zamonaviy psixologik tadqiqotlarga asoslangan 3 . Nazariya shuni ko'rsatadiki, ijtimoiy o'zaro ta'sir madaniyatdan madaniyatga katta farq qilishi mumkin bo'lgan bolalarning fikrlash va xatti-harakatlarida doimiy bosqichma-bosqich o'zgarishlarga olib keladi (Vulfolk, 1998). Asosan Vygotskiy nazariyasi rivojlanish odamlar bilan o'zaro munosabatlarga va madaniyat dunyoga o'z qarashlarini shakllantirishga yordam beradigan vositalarga bog'liqligini ko'rsatadi. Madaniy vositani bir shaxsdan boshqasiga o'tkazishning uchta usuli mavjud. Birinchisi, taqlid o'rganishdir, bunda bir kishi boshqasiga taqlid qilishga 3 Stern, W. (1938). General psychology: From the personalistic standpoint.

yoki nusxa olishga harakat qiladi. Ikkinchi yo'l - o'qituvchining ko'rsatmalarini eslab qolish va keyin o'z-o'zini tartibga solish uchun ushbu ko'rsatmalardan foydalanishni o'z ichiga olgan yo'riqnomali ta'lim. Madaniy vositalarni boshqalarga etkazishning yakuniy yo'li hamkorlikda o'rganishdir, bu bir-birini tushunishga intiladigan tengdoshlar guruhini o'z ichiga oladi va muayyan mahoratni o'rganish uchun birgalikda ishlaydi. 4 (Tomasello va boshq., 1993). Uning nazariyasi ijtimoiy muhit va bilishni birlashtiradi. Bolalar bilimdonroq odam bilan muloqot qilish orqali madaniyatni tashkil etuvchi fikrlash va xulq-atvor usullarini egallaydilar. Vygotskiy ijtimoiy o'zaro ta'sir bolaning fikri va xatti- harakatida doimiy o'zgarishlarga olib keladi, deb ishongan. Tezislarning fikrlari va xatti-harakatlari madaniyatlar orasida farq qilishi mumkin 5 . Ijtimoiy-madaniy nazariya uni amalga oshirishga yordam beradigan bir nechta elementlardan iborat. Chapdagi jadvalda Vygotskiyning ijtimoiy-madaniy rivojlanish nazariyasining asosiy tamoyillari ko'rsatilgan. Bolalar o'z xatti- harakatlarini rejalashtirish yoki boshqarish uchun o'zlari bilan gaplashadigan shaxsiy nutqni ko'rib chiqing. Bu hali to'g'ri ijtimoiy ko'nikmalarni o'rganmagan, balki bu g'oyani o'rganmagan maktabgacha yoshdagi bolalar orasida keng tarqalgan. Agar vazifa qiyinlashganda va bola qanday davom etishni bilmasa, bolalar ko'pincha shaxsiy nutqdan foydalanadilar. Shaxsiy nutq bolaga vazifani bajarishga yordam beradi. Vygotskiy shaxsiy nutq yoshga qarab yumshoqroq bo'lib yoki shunchaki pichirlash orqali o'zgarishiga ishongan. Ijtimoiy-madaniy nazariyaning ikkinchi elementi proksimal rivojlanish zonasi (ZPD). Vygotskiy har qanday pedagogika rivojlanishga olib keladigan o'quv jarayonlarini yaratadi va bu ketma-ketlik proksimal rivojlanish zonalariga olib keladi, deb hisoblagan. Bu bola o'zi bajara olmaydigan vazifani malakaliroq odamning yordami bilan bajarishi haqidagi tushunchadir. Vygotskiy, shuningdek, ZPDni individual muammolarni hal qilish orqali aniqlangan haqiqiy rivojlanish darajasi va kattalar rahbarligi ostida muammolarni hal qilish yoki ko'proq bilimdon 4 Bear, M.F., Connors, B. i Paradiso, M. (2008) Neuroscience: miyani o'rganish (3-nashr) Barcelona: Wolters Kluwer. 5 Glinn, Laura; Kristenfeld, Nikolay; Gerin, Uilyam (2002). "Reaktivlikni tiklashda nurlanishning o'rni; Hissiy holatlarning yurak-qon tomir oqibatlari ". Psixosomatik tibbiyot . 64 (5): 714–726

tengdoshlar bilan hamkorlik qilish orqali aniqlangan potentsial rivojlanish darajasi o'rtasidagi farq sifatida tavsifladi. Ushbu jarayonning natijasi bolalarning dominant madaniyatda ko'proq ijtimoiylashuvi va bu kognitiv rivojlanishga olib keladi. 6 ZPD bunday muvaffaqiyatga erishish uchun u ikkita xususiyatni o'z ichiga olishi kerak. Birinchisi sub'ektivlik deb ataladi. Bu atama ikki shaxsning ishni har xil tushunish bilan boshlashi va oxir-oqibat umumiy tushunishga erishish jarayonini tavsiflaydi. Ikkinchi xususiyat - iskala bo'lib, u o'quv mashg'uloti davomida ijtimoiy yordamning o'zgarishini anglatadi. Agar iskala muvaffaqiyatli bo'lsa, bolaning mahorat darajasi o'zgarishi mumkin, ya'ni u bolaning muayyan vazifani bajarish qobiliyatini oshirishi mumkin. Proksimal rivojlanish zonasi, ayniqsa, o'rganish va xulq-atvorda muammolari bo'lgan bolalarni baholashga ta'sir qiladi. Berk va Uinsler kitobida bolalarning o'rganish qobiliyatini baholash uchun Vygotskiyning qobiliyatlari va yutuqlari testlaridan noroziligini muhokama qiladilar. Ikki bola ZPDda sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Bir bola o'zi qo'lidan kelganini qilishi mumkin, ikkinchisi esa yordamga muhtoj. Shuning uchun ZPD har bir bolaning ta'limdan foyda olishga tayyorligini aniqlash uchun juda muhimdir. Vygotskiy va Piagetni taqqoslash: Vygotskiyning g'oyalari va nazariyalari ko'pincha Jan Piaget bilan, ayniqsa uning kognitiv-rivojlanish nazariyasi bilan taqqoslanadi. Ular bolalar rivojlanishning tegishli bosqichida bo'lgunga qadar rivojlanish tushunchalarini o'rgatmaslik kerakligini tushuntirib, ziddiyatga duch kelishdi. Vygotskiyning proksimal rivojlanish zonasiga qarshi bo'lgan Piaget, bilishning eng muhim manbai bolalarning o'zi ekanligiga ishondi. Ammo Vygotskiy ijtimoiy muhit bolaning kognitiv rivojlanishiga yordam berishi mumkinligini ta'kidladi. Ijtimoiy muhit bolaga kerak bo'lganda yangi vaziyatlarga madaniy moslashishga yordam beradigan muhim omildir. Vygotskiy ham, Piaget ham bolalarning g'oyalarni qanday o'zlashtirishini va keyin ularni nutqqa tarjima qilishini aniqlashning umumiy maqsadi edi. 6 Selected Writings of Hermann Helmholtz, Wesleyan University Press.(1887)

Piaget bolalar jismoniy dunyo nima taklif qilishini aniqlash uchun mustaqil ravishda harakat qilishlarini aniqladi. Vygotskiy esa “Tafakkur va til” asarida insonning aqliy faoliyati ijtimoiy ta’lim natijasidir, deb yozadi. Bolalar vazifalarni o'zlashtirar ekan, ular boshqalar bilan hamkorlikda muloqotga kirishadilar, bu Vygotskiyning bunga ishonishiga olib keldi. 7 o'nggi yillarda eksperimental biologiyada va boshqa fanlarning ilmiy ishlarida olingan katta miqdordagi ma'lumotlar odamlarning xulq-atvorini tekshirishga katta hissa qo'shdi. Shu tarzda psixofiziologik tadqiqotlar psixologiya fan sifatida rivojlanishi uchun asosiy hisoblanadi. Asab tizimi va miya tuzilmalari faoliyati to'g'risida tobora ko'proq ma'lumot mavjud. Odamlarning xulq-atvori fiziologiyasi bo'yicha olib borilgan tadqiqotlarning zamonaviy tarixida psixologiyaning eksperimental usullari fiziologiya bilan birlashtirilib, shu bilan hozirgi kunda psixofiziologiya deb nomlanmoqda. Psixofiziologiya bo'limi XIX asrning oxirida "Fiziologik psixologiya asoslari" kitobini nashr etish orqali Vilyem Vundt tomonidan boshlangan va rivojlangan. Shu bilan birga, psixofiziologiyaning eng dolzarb tushunchalariga bo'lgan qiziqish, tadqiqot intizomini tashkil qilmaganiga qaramay, ancha oldinroq hisobga olingan. Miloddan avvalgi 157 yilda Galen gladiatorlar xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarga bosh jarohati sabab bo'lganligi haqida xabar berib, muhim minnatdorchilik bildirdi. Birinchi marta miya aqliy faoliyat bilan bog'lana boshlaydi. Milodning 400 yilida Nemesisus miyada joylashish nazariyasini shakllantirib, bilish qorinchalarda degan fikrni ishlab chiqdi. XVIII asr davomida Tomas Uillis miya faoliyati to'g'risida qimmatli ma'lumotlarni taqdim etdi. U miya yarim korteksida funktsiyalarni joylashtirgan birinchi muallif edi. Xususan, muallif striatumda sezuvchanlikni, kallosum korpusida hissiyotni va korteksdagi xotirani joylashtirdi. 7 ( Woolfolk, 1998)

Xuddi shu davrda, xuddi shu davrda La Peroynie kallosum korpusiga aql-idrok joylashtirdi, chunki yarim sharda shikastlanish sezilarli darajada kamomadga olib kelmadi. 19-asrning boshlarida Jozef Gall miyaning turli kognitiv funktsiyalarda joylashishini o'rganishga yordam berdi. Xuddi shu tarzda, shu bilan birga, Flourens Gallning aqliy jarayonlari miyaning global ishlashiga bog'liqligini ta'kidlab, antagonistik nazariyani ilgari surdi. 19-asrning o'rtalarida psixofiziologiyaning oltin yillari paydo bo'ldi. Broca, shveytsariyalik nevrolog, TAN-TAN ishi orqali broka hududini topdi. 5 yil o'tib, Wernicke hududi topildi. O'tgan asrning 60-yillari davomida ikkita muallif ajralib turdi. Geshvind murakkab vazifalardagi aloqalarning muhimligini namoyish etdi va uzilish sindromini tasvirlab berdi, bu esa turli miya sohalari orasidagi bog'lanishlarning zararlanishiga ishora qildi. O'z navbatida, Luriya o'zini Ikkinchi jahon urushi bemorlarini o'rganishga bag'ishladi va miyaning prefrontal korteksida joylashgan kasalliklarni tasvirlab berdi. Psixofiziologiya psixologik jarayonlarning fiziologik asoslarini tahlil qilish bilan shug'ullanadi. Ya'ni, u psixologik faoliyatning fiziologik javoblarni ishlab chiqarish usulini o'rganishga qaratilgan. Tarixiy jihatdan, aksariyat mualliflar vegetativ asab tizimi tomonidan innervatsiya qilingan fiziologik reaktsiyalar va organlarni tekshirishga moyil bo'lishgan. Buning o'rniga yaqinda psixofiziologlar markaziy asab tizimiga qiziqish bildirmoqdalar, ular kortikal potentsial va hodisalar bilan bog'liq potentsiallarni, miya to'lqinlari va funktsional neyro tasvirlarni o'rganmoqdalar. Shu nuqtai nazardan, psixofiziologiya, masalan, qanday qilib stressli vaziyatga duchor bo'lish yurak ritmidagi o'zgarish yoki qorincha tomirlarini kengayishi kabi yurak-qon tomir tizimida natija berishini tekshirishi mumkin.

Umuman olganda, psixofiziologiyaning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat: Sensorli ma'lumotlarni qayta ishlashning umumiy tamoyillari fan sifatida psixofiziologiyaning asoslaridan biridir. Aql, ong va idrokning faoliyati psixologiyaning ushbu bo'limi tomonidan o'rganilgan va o'rganilayotgan asosiy elementlardir. Tana sezgilarining ishlashi va ularni aqliy jarayonlar bilan birlashishi psixofiziologiyadan ham o'rganiladi. Somatik usullar, retseptorlar, somatik yo'llar va transduktsiya asosiy qiziqish mavzusi bo'ladi. Xuddi shu tarzda, psixofiziologiya og'riq va og'riq qoldiruvchi jarayonlarni va miya yarim korteksidagi somatik ma'lumotlarning ishlashini tekshiradi. Xususan, vizual hissiyotning ishlashi psixofiziologiyaga alohida e'tibor beradigan mavzulardan biridir. Ko'z, to'r pardasi va optik yo'llarning o'ziga xos xususiyatlari, shuningdek, vizual ma'lumotlarning o'tkazilishi va kodlanishi o'rganiladi. Bundan tashqari, psixofiziologiya miyaning taranglashgan korteksi va assotsiatsiya korteksidagi vizual ma'lumotlarni tahlil qilish uchun javobgardir. Vizual sezgida bo'lgani kabi, eshitish hissi ham psixofiziologiyaning yana bir tadqiqot yo'nalishidir. ad Quloqning o'ziga xos xususiyatlarini, po'stlog'ining organini va eshitish yo'llarini aniqlash psixologiyaning ushbu bo'limidan olib boriladigan tadbirlardir. Xuddi shu tarzda, miya mintaqalarida eshitish ma'lumotlarini o'tkazish, kodlash va tahlil qilish tekshiriladi. Psixofiziologiya sensorimotor funktsiyani tashkil etish, efektor tizimlari, reflektor reaktsiyalarni boshqarish va miya harakatini boshqarish bilan shug'ullanadi. Boshqa tomondan, psixofiziologiya sirkadiyalik ritmlarni va ularni tartibga solishni, uxlash va bedorlikning xulq-atvori va fiziologik xususiyatlarini,

shuningdek ularning asab mexanizmlari va funktsiyalarini o'rganishga mas'ul bo'lgan intizomdir. Motivatsion tizimlarning biologik va fiziologik tabiati ham psixofiziologiyada o'rganiladigan jihatlardir. Kuchaytiruvchi asabiy substrat, rag'batlantiruvchi motivatsiya va giyohvandlik alohida qiziqishning elementlari bo'ladi. Ovqat hazm qilish va metabolizm fiziologik jihatlar bo'lib, ular psixofiziologiyani ham qiziqtiradi. Psixologiyaning ushbu bo'limi iste'molni periferik tartibga solish mexanizmlarini, ochlikni asabiy nazorat va suv muvozanatini o'rganishga qaratilgan. Jinsiy xatti-harakatlar to'g'risida psixofiziologiya jinsiy gormonlar, jinsiy xatti- harakatlarning asabiy nazorati va feromonlarning ishlashini tashkil etuvchi va faollashtiruvchi ta'sirlarni o'rganadi. Hissiy jarayonlar, ehtimol, bugungi kunda psixofiziologiya bilan chambarchas bog'liq bo'lgan elementlardir. Tuyg'ular va hissiyotlarning tabiati, asab tizimlari va hissiyotlari, tajovuzkor va zo'ravon xatti-harakatlar va stressga fiziologik munosabat asosiy jihatlar bo'ladi. Va nihoyat, psixofiziologiya so'nggi paytlarda yuqori bilim jarayonlarini o'rganishda muhim ahamiyat kasb etdi. O'quv va xotiraning tabiati, sinaptik plastika, o'rganishning asosiy shakllari va yashirin xotira, relyatsion o'rganish va ishchi xotiraning asabiy ishlashi psixofiziologiya tomonidan o'rganilgan elementlardir. Ilmiy tadqiqotning maqsadi o'rganilayotgan hodisalarni tushuntirishga asoslangan. Reduksiya ko'pincha psixofiziologiyada qo'llaniladi. Shu tarzda murakkab hodisalarni aniqroq hodisalar nuqtai nazaridan tushuntirishga harakat qilinadi. Biroq, psixofiziologiya nafaqat reduktsionistik javoblarni berishga qaratilgan. Ya'ni, u faqat xatti-harakatlarni kuzatish va ularni fiziologik hodisalar bilan bog'lashga asoslangan emas. Shunday qilib, psixofiziologiyada umumlashtirish ham, reduksionizm ham qo'llaniladi. Reduksiya deganda hodisalarni asosiy fizik jarayonlar nuqtai

nazaridan tushuntirish tushuniladi. Buning o'rniga, umumlashtirishda psixofiziologiya psixologiyaning an'anaviy usullaridan foydalanadi. Shu ma'noda, qisqartirish xatti-harakatlarni tanadagi, xususan asab tizimidagi fiziologik hodisalar nuqtai nazaridan tushuntirishga qaratilgan bo'lib, umumlashtirish ushbu ma'lumotni o'rganilayotgan psixologik jarayonlar bilan bog'lashga qaratilgan. Aniqrog'i, bir nechta mualliflar psixofizyologiyaning asosiy maqsadlari quyidagilardir: 1. Sensor organlarning jismoniy stimulyatsiyasini o'zgartirishga aralashadigan asab jarayonlarini tahlil qiling. 1. Biologik modifikatsiyaning ma'lum psixologik namoyon bo'lishiga ta'sirini o'rganing. Ushbu usul shaxsning xulq-atvorini o'rganishga intiladi. Buning uchun sun'iy vaziyat (rag'batlantirish) qo'zg'atiladi, bu xatti-harakat normal yoki g'ayritabiiyligini ob'ektiv ravishda aniqlashga imkon beradi. Gap asab tizimining morfologik xususiyatlarini va uning faoliyatini stimulyatsiya orqali o'rganish haqida. Ushbu usul miya va kognitiv faoliyat o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlashga yordam beradi. Bu invaziv emas va shikast etkazmaydi. Bu zararli va invaziv jarayon. Ushbu texnik invazivdir. U kanula orqali bir qator kimyoviy moddalarni kiritishdan iborat. Bu miya faoliyatida yuz beradigan o'zgarishlarni aniqlash uchun stimul bo'lib xizmat qiladi. Elektr usuli to'qimalarga kuchlanish chiqarish uchun qo'llaniladigan bir qator elektrodlarni talab qiladi va shu bilan zararlangan tuzilishini va uning shaxsning xulq-atvori bilan bog'liqligini aniqlaydi. Ular ko'pincha bir-birining o'rnida ishlatiladigan ikkita tushuncha bo'lsa-da, psixofiziologiya va fiziologik psixologiya bir xil psixologiya bo'limi emas. Ikkala fan ham organizmning fiziologik faoliyatini o'rganishga va uni psixologik jarayonlar bilan bog'lashga qaratilgan. Biroq, ular ishlash uslublari bilan farq qiladi.

Psixofiziologiya psixologik faoliyatning fiziologik javoblarni hosil qilish usulini tahlil qilishga qaratilgan. Buning o'rniga fiziologik psixologiya psixologik faoliyatga olib keladigan fiziologik mexanizmlarni tahlil qilishga qaratilgan. Ikki fanni o'rganish tarkibiy qismlari ko'pincha bir xil bo'ladi. Biroq, ular tekshirilayotgan va tahlil qilingan nuqtai nazardan ajralib turadi. Masalan, fiziologik psixologiya chanqovchilik hissini hosil qilish uchun qaysi fiziologik jarayonlar javobgarligini o'rganishga qaratilgan bo'lsa, psixofiziologiya fiziologik faoliyatdagi qanday modifikatsiyalar chanqoqlik hissiyotidan kelib chiqishini tekshirishga qaratilgan. Tadqiqot funktsiyasidan tashqari, psixofiziologiya boshqa turdagi qo'llanmalarga ega. Xususan, psixofiziologik choralar ko'pincha tuyg'u va e'tiborni o'rganish uchun ishlatiladi. Xuddi shu tarzda, psixofiziologiya kognitiv jarayonlarning kontseptualizatsiyasini takomillashtirishda muhim rol o'ynashi mumkin. Darhaqiqat, maktablarda hissiyotlarni aniqlash va aqlli repetitorlik tizimlarini ishlab chiqish uchun ma'lum psixofiziologik sensorlardan allaqachon foydalanilgan. Psixofizyologik tadqiqotlar elektron mexanizmlardan foydalanishni talab qiladi va zamonaviy psixofiziologiya turli xil signal turlaridan foydalanadi. Eng ko'p ishlatiladiganlar uyg'otadigan potentsiallar, hodisalar bilan bog'liq potentsiallar va miya to'lqinlari (elektroensefalografiya). Xuddi shu tarzda, signallarning boshqa turlari ham qo'llaniladi, masalan, funktsional magnit-rezonans tomografiya (FMRI), terining o'tkazuvchanligini, terining galvanik reaktsiyasini, yurak-qon tomir tizimini, yurak urish tezligini va o'zgaruvchan signallarni o'lchash. HRV yurak urishi. Va nihoyat, elektro-okulogromalar (EOG) tomonidan yozilgan ko'z harakatlari, qarashlarni kuzatish usullari yoki o'quvchining diametridagi o'zgarishlar psixofizyologiyada tez-tez ishlatiladigan boshqa signallardir. Psixofiziologiya (Psixologik fiziologiya) - imkoniyatlar psixologiya va fiziologiya uchastkasida amalga oshiriladigan ilmiy intizom, uning o'qish mavzusi

aqliy faoliyat va insoniy xatti-harakatlarning fiziologik asosidir . "Psixofiziologiya" atamasi XIX asr boshida frantsuz faylasufi N. Massiada tomonidan taklif qilindi va dastlab psixikaning keng qamrovli tadqiqotlarini aniqlash uchun ishlatilgan (sezgir polni aniqlash, reaktsiya vaqtini aniqlash , va boshqalar.).  Psixofiziologiyasi psixologik bilimlarning tabiiy-ilmiy sohasidir, shuning uchun u bir xil yo'nalishda boshqa fanlarga nisbatan pozitsiyasini aniqlash kerak: o fiziologik psixologiya; o asabiy faoliyatning fiziologiyasi; o nevrotsikolog. Fiziologik psixologiya, fiziologik psixologiya, fiziologik psixologiya, tajriba psixologiyasi bo'limidir. "Fiziologik psixologiya" atamasi V.Tanset tomonidan "Vandset" tomonidan inson fiziologiyasida psixologik tadqiqotlar va tadqiqot natijalarini belgilash uchun joriy etildi. Hozirda fiziologik psixologiya bu psixologik fan sifatida tushuniladi, past darajadagi aqliy faoliyatning fiziologik mexanizmlarini o'z tashkilotining eng yuqori darajalariga qadar o'rganish (Psixologik lug'at, 1996). Shunday qilib, psixofiziologiya va fiziologik psixologiyaning vazifalari deyarli bir-biriga mos keladi va ular o'rtasidagi farqlar asosan terminologikdir. Biroq, mahalliy psixofiziologiya tarixida bir davr bor edi, vaqt davomida terminologik farqlar psixika va insoniy xulq-atvorni o'rganishga funktsional va tizimli yondoshuv unumdorligini belgilash uchun ishlatilgan. Psixofiziologiyani fiziologik psixofiziologiyaga nisbatan mustaqil intizom sifatida ajratish A.R. A.R g'oyalariga ko'ra LURIA, fiziologik psixologiya murakkab aqliy jarayonlarning asoslarini - aql va ehtiyojlar, diqqat va idrok, e'tibor va xotiralar, nutq va intellektual harakatlar, I.E. Shaxsiy aqliy jarayon va funktsiyalar. U turli xil ruhiy holatlarda tananing turli fiziologik tizimlari faoliyatiga katta miqdordagi empirik materiallarning to'planishi natijasida shakllantirildi. Fiziologik psixologiyadan farqli o'laroq, mavzu individual fiziologik funktsiyalarni, A.R. tomonidan ta'kidlangan psixofiziologiya predmeti LURIA,

inson yoki hayvonlarning xatti-harakatlariga xizmat qiladi. Bunday holda, xatti- harakatlar mustaqil o'zgaruvchan bo'lib chiqadi, shunga bog'liq bo'lgan o'zgaruvchi fiziologik jarayonlardir. Luriyada psixofiziologiya - bu aqliy hodisalarning yaxlitlik shakllarining fiziologiyasi, bu fiziologik jarayonlar yordamida insonning xatti-harakatlarining murakkab shakllari bilan taqqoslanadi, shuning uchun turli darajadagi murakkablikdagi fiziologik jarayonlarga nisbatan murakkab shakllar Ushbu g'oyalarning kelib chiqishi, liS. Vygotskiy birinchi bo'lib, psixologik va fiziologik tizimlarning nisbati, shu bilan psixofiziologiyani rivojlantirishning asosiy istiqbolini oldindan bilish zarur. (L. Vygotsky, 1982). Ushbu yo'nalishning nazariy va eksperimental asoslari funktsional tizimlar nazariyasini tashkil qiladi. Aqliy va fiziologik jarayonlarni anglashning eng murakkab va jismoniy jihatdan umumiy mexanizmlar bilan birgalikda umumiy vazifalarga erishishga yo'naltirilgan eng murakkab funktsional tizimlar sifatida anglash (1968). Funktsional tizimlar g'oyasi, ichki fiziologiyada shakllangan fiziologik jarayonlarni o'z-o'zini tartibga solish tamoyili bilan. Bernshteyn (1963) Kibernetika paydo bo'lishidan ancha oldin va shaxsiy aqliy jarayonlarning fiziologik mexanizmlarini o'rganishga mutlaqo yangi yondashuvni topdi. Natijada, psixofiziologiyada ushbu yo'nalishning rivojlanishi tizimli psixofiziologiya deb ataladigan yangi tadqiqot sohasi (V.B. Shorxarkov, Aleksandrov, 1997). Bunga, ayniqsa psixo-fiziologiya va nevrotsikologiyaning nisbati bilan muhokama qilinishi kerak. A-Praif, neyrohiyliq - bu psixologiya, tibbiyot (neyroxirurgiya, nevrologiya), fiziologiya va miyaning mahalliy shikastlanishlar materiallari bo'yicha yuqori aqliy funktsiyalarning miya mexanizmlarini o'rganishga qaratilgan psixologik fan fani. A.R neyreyxologiyaning nazariy asoslari ishlab chiqilgan. LURAA Tizimli dinamikmahalliylashtirish nazariyasi. Shu bilan birga, so'nggi o'n yilliklarda yangi usullar (masalan, pozitron- chiqaristrissit tomografiyasi), bu sizni sog'lom odamlarda yuqori aqliy faoliyatni o'rganishga imkon beradi. Shunday qilib, o'z muammolarini to'liq o'z muammolarini to'liq bajargan zamonaviy neyreyxolog nafaqat patologiyada, balki

normal holatdagi aqliy faoliyatni o'rganishga qaratilgan. Shunga ko'ra, nevrotsikyologiya tadqiqotlari doirasi kengaydi; Shaxsiy farqlar, yoshga bog'liq nevrotsikologiyaning neyrosistologiyasi, yoshga bog'liq nevrotsikologiyasi bor edi (Neyreynolog o'quvchiga qarang). Ikkinchisi aslida neyrosimosiologiya va psixofiziologiya o'rtasidagi chegaralar yo'q qilinishiga olib keladi. Va nihoyat, uni GNI va psixofiziologiya fiziologiyasi nisbati bilan belgilash kerak. Oliy asab faoliyati (GNI) - I.P. tomonidan kiritilgan kontseptsiya Pavlov, ko'p yillar davomida u "aqliy faoliyat" tushunchasi bilan aniqlandi. Shunday qilib, eng yuqori asabiy faoliyat fiziologiyasi aqliy faoliyat yoki psixofiziologiya fiziologiyasi edi. GNI fiziologiyasining eksperimental uslublari uchun yaxshi asosli uslub va boylik, "prokrusteo" ga mos bo'lmagan ushbu tadqiqotlarni tezlashtirish, hayajonga solinishi, bunday tadqiqotlarni amalga oshirishni amalga oshirdi. GNI ning fiziologiyasi. 1950 yilda psixologiya va fiziologiya muammolariga bag'ishlangan "Pavlovskaya sessiyasi" deb ataladi. Ushbu sessiyada bu Pavlovskiy ta'limotlarini qayta tiklash zarurati haqida edi. Ushbu ta'limotdan qochgani uchun o'tkir tanqidlar PK funktsional tizimlar nazariyasining Yaratuvchisi edi. Anokhin va ba'zi bir taniqli olimlar. Pavlovsk sessiyasining oqibatlari psixologiya uchun juda dramatik edi. 50- yillarning boshida. XX in. Pavlovskiy ta'limotini psixologiyaga qarshi zo'ravonlik bilan kiritish bor edi. bo'lgan. Rasmiy ravishda, 1962 yilda, 1962 yilda, shuningdek, asabiy faoliyati va psixologiya bo'yicha falsafiy masalalar bo'yicha birlashtirilgan uchrashuv bo'lib o'tdi.Urushdan keyingi yillarda ilm-fan sohasida yuz bergan muhim o'zgarishlarni bildirishga majbur bo'ldi. Ushbu o'zgarishlarni qisqacha tasvirlab berish, quyidagilarni ta'kidlash kerak.Fiziologik eksperimentning jadal rivojlanishi munosabati bilan va undan yuqori sifatli elektroencalografiyasining paydo bo'lishi bilan bog'liq, psixika va insoniy xatti- harakatlarning eksperimental tadqiqotlarining old qismi kengaydi. EleEG usuli - ruhiy jarayonlar va xulq-atvorga asoslangan nozik fiziologik mexanizmlarni ko'rib chiqish imkoniyatini berdi. Mikroelektrode texnologiyasining rivojlanishi, ichak

elektrodlari yordamida turli miya shakllanishini elektrlashtirish bilan rag'batlantiruvchi tajribalar miyani o'rganishda yangi izlanishlar boshlandi. Texnologiyalar, ma'lumot nazariyasi, kibernetika va boshqalar. Kerakli gni fiziologiyasining an'anaviy qoidalarini qayta ko'rib chiqish va yangi nazariy va. Urushdan keyingi yangiliklar tufayli chet el psixofiziologiyasi sezilarli darajada o'zgardi, bu ko'p yillar davomida turli ruhiy holatlar va turli xil ruhiy holatlar (islamet, 1981). 1982 yilda birinchi xalqaro psixofiziologik Kongress Kanadada bo'lib o'tgan xalqaro psixofiziologik uyushma va Xalqaro jurnalning Psixofiziologiyaning jadal rivojlanishi, shuningdek, XX asrning so'nggi o'n yilligini e'lon qilgan xalqaro yoshni o'rganish bo'yicha xalqaro tashkilotlar ham yordam berdi. "Miyaning o'n yilligidan." Ushbu xalqaro dastur doirasida miya to'g'risidagi bilimlarning barcha sohalarini va uning ishining tamoyillarini birlashtirish uchun keng qamrovli tadqiqotlar o'tkazildi. Masalan, 1993 yilda 1993 yilda nevrobiologiya xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi 1993 yilda "engil nuqta" tashkil etildi. Ushbu asosda omon qolish jadal o'sish davrini, miyaning ilmini, shu jumladan ilgari mavjud bo'lmagan bunday muammolarni hal qilishga yaqin bo'lgan psixofiziologiyani. Bular, masalan, fiziologik mexanizmlar va kodlash ma'lumotlari Zamonaviy psixofiziologiyaning ko'rinishini taqdim etishga harakat qilmoqda B.I. Kochubey (1990) uchta yangi xususiyatni ta'kidlaydi: faollik, selektivizm va informatsiya. Shunday qilib, ruhiy faoliyat va xulq-atvorning fiziologik asoslari bo'yicha fan sifatida zamonaviy psixo-fiziologiya fiziologik psixologiyani, gniologik psixologiyani, "normal" neyropsikologiyasi va tizimli psixofiziologiyani birlashtirgan bilimlar mintaqadir. Psixofiziologiya o'z vazifalarining to'liq hajmida mustaqil ravishda mustaqil qismga nisbatan uchtadan iborat: keng tarqalgan, yosh va farqli psixofiziologiyani o'z ichiga oladi. Ularning har biri o'z mavzuni, vazifalar Narsa umumiy psixo-fiziologiya - aqliy faoliyat va inson xatti- harakatlarining fiziologik bazalari (korrelyatorlar, mexanizmlar, naqshlar). Umumiy psixiologiya Kognitiv jarayonlarning fiziologik asoslarini (kognitiv

psixofiziology), inson va funktsional holatlarning hissiy va iste'mol qilish sohasini o'rganadi. Psixofiziologiya (psixologik fiziologiya) - bu psixologiya va fiziologiya sohasidagi ilmiy intizom bo'lib, uni o'rganish mavzusi aqliy faoliyat va insoniy xatti-harakatlarning fiziologik asosidir. Bu ushbu tajribalar asosida yolg'on ishlarga asoslangan fiziologik jarayonlarga ega bo'lgan ψ -X-x tajribasi fanlari fiziologik o'zgarishlarning xulq-atvori va ichki dunyosini o'rganadi. Zamonaviy psixofiziologiya aqliy faollik va xulq-atvor fiziologik asoslari sifatida fiziologik psixologiyani, gni fiziologiyasini, gniologik, "normal" neyropsikologiy va tizimli psixofiziologiyani birlashtiradi. Psixofiziologiya o'z vazifalarining to'liq hajmida mustaqil ravishda mustaqil qismga nisbatan uchtadan iborat: keng tarqalgan, yosh va farqli psixofiziologiyani o'z ichiga oladi. Ularning har biri o'z mavzuni, vazifalar va uslubiy uslubga ega. Mavzu a.R. ta'kidlaganidek, psixofiziologiya LURIA, inson yoki hayvonlarning xatti-harakatlariga xizmat qiladi. Bunday holda, xatti-harakatlar mustaqil o'zgaruvchan bo'lib chiqadi, shunga bog'liq bo'lgan o'zgaruvchi fiziologik jarayonlardir. Luriya, psixofiziologiya aqliy hodisalarning yaxlit shakllarining fiziologik jarayonlarini tushuntirish zarurati, shuning uchun turli xil turlicha jarayonlar bilan insonning xulq-atvor xususiyatlarining murakkab shakllaridan tashkil topgan. murakkablik darajasi. Umumiy psixofiziologiya mavzusi - aqliy faoliyat va inson xatti-harakatlarining fiziologik bazalari (korrelyatorlar, mexanizmlar, naqshlar). Umumiy psixiologiya Kognitiv jarayonlarning fiziologik asoslarini (kognitiv psixofiziology), inson va funktsional holatlarning hissiy va iste'mol qilish sohasini o'rganadi. Vazifa psixofiziologiya epizodlarning integral shakllarining tahlili. Asosiy vazifa - bu ruhiy hodisalarning neyrofiziologik mexanizmlarini ochish orqali sabab bo'lgan. Psixofiziologiyaning bo'limlari. Psixofiziologiyasining bo'limlari yoki amaliy psixofiziologiya, pedagogik psixofiziologiya, ijtimoiy psixofiziologiya, ekish psixofiziologiya, atrof-muhit

psixofiziologiya, alkogenetik psixofiziologiya, alkogenetika va giyohvandlik psixofiziologiyasi va giyohvandlik psixofiziologiya. Nazariy psixofiziologiyaning asosiy yo'nalishlari: ma'lumotlarni kodlash va dekodlashning psixiologik mexanizmlari; idrokning psixofiziologiyasi; diqqatning psixofiziologiyasi; Xotira va o'qitish psixofiziologiyasi; harakatlar psixofiziologiyasi va vegetativ reaktsiyalarni boshqarish; irodasiologiyasi; fikrlash va nutqning psixofiziologiyasi; Tuyg'ular psixofiziologiyasi; Funktsional holatlar psixofiziologiyasi, stress, uxlash; Differentsial psixofiziologiya; psixofiziologiya tashvishi, tajovuzkorlik, tushkunlik; tizimli psixofiziologiya; ong va uning o'zgartirilgan davlatlar psixofiziologiyasi; Yoshlar psixofiziologiya. 3. Psixofiziologik muammo va uning echimining variantlari. Psixofiziologik muammo - ma'lum bir tanadagi aqliy va asab jarayonlar o'rtasidagi munosabatlar (tele) psixofiziologiya fanining asosiy mazmuni. Ushbu muammoning birinchi echimi psixofiziologik parallelizm deb topilishi mumkin. Uning mohiyati mustaqil ravishda mavjud psixika va miya (jon va tana) ga qarshi. Ushbu yondashuvga ko'ra, psixika va miyaning sababsiz munosabatlar sabablari bilan bog'liq bo'lmagan mustaqil hodisalar deb tan olinadi. Shu bilan birga, parallelizm bilan bir qatorda psixofiziologik muammoni hal qilish uchun yana ikkita yondashuvlar mavjud: psixo-fiziologik va psixofiziologik hamkorlik. Birinchisi - bu o'ta fiziologik pasayish variant va aqliy zaiflashtirilgan va uning mohiyatini yo'qotish fiziologik bilan to'liq aniqlanadi. Ushbu yondashuvning misoli taniqli ifodasidir: "Miya jigar - safro kabi fikrni keltirib chiqaradi." Psixofiziologik ta'sir - bu palliativ variant, i.e. Qisman echim eritmasi. Aqliy va fiziologik jihatdan turli xil xususiyatlarga ega deb taxmin qilsangiz, ushbu yondashuv ma'lum darajada o'zaro ta'sir va o'zaro ta'sir o'tkazishga imkon beradi. Psixofiziologiyaning ko'plab yutuqlariga qaramay, so'nggi o'n yilliklar, psixofiziya paralleleni nuqtai nazarga ko'ra o'tmishga kirmadi. Ma'lumki, XX asrning fiziologlari Sherington, Adrian, Penfield, Eksiya psixofiziologik muammoning ikki tomonlama echimiga amal qilishlari ma'lum. Psixofiziologik

tadqiqotlar maqsadi, ularning fikriga ko'ra ruhiy va fiziologik jarayonlarning parallelizm tarzini aniqlash bo'lishi kerak. Tadqiqotchilar muammoning mohiyatini kiritishga urinishlarni qoldirmaydilar, ba'zan juda g'ayrioddiy echimlarni taklif qilishadi. Masalan, bunday taniqli fiziologlar, Eklols va Bart kabi miya "ruhni ishlab chiqara olmaydi", ammo "buni aniqla" deb hisoblashadi. Sensoshlar tomonidan olingan ma'lumotlar kimyoviy moddalarga va neyronlar holatidagi o'zgarishlar va hissiy hislarning ramziy ma'nolarini jismoniy to'playdi. Bu erda miyani ma'naviy substrat bilan tashqi moddalarning o'zaro ta'siri mavjud. Shu bilan birga, yangi savollar tug'iladi: miya tashqarisidagi «tashuvchi» nimada inson tanasi tomonidan tashqi "ruh" tomonidan qabul qilinishi va hk. 2021-yil 31-avgust kuni ilm-fan olami fizika, fiziologiya, tibbiyot va falsafa rivojiga ulkan hissa qo’shgan olim Herman fon Helmgoltsning 200 yilligini nishonladi. Uning turli ilmiy fanlar bilimlarini birlashtirishga asoslangan kashfiyotlari 19-asr fanining rivojlanishiga katta taÿsir koÿrsatdi. va bo'lishda davom eting parchalanish va mushaklarning qisqarishi. uchun deb taxmin qilgan ko'zni idrok etish Hermann von Helmholtz o'qituvchilar oilasidan chiqqan. Otasining hamkasblari - filologlar, faylasuflar, matematiklar, ularning uyiga tez-tez kelib turishardi - tajribalar va Herman uchun qiziqarli bo'lgan boshqa narsalar haqida suhbatlashdilar, fanning so'nggi yutuqlarini muhokama qildilar. Uy fizikasi darsliklaridan foydalanib, bola ularda tasvirlangan tajribalarni takrorlashga harakat qildi. Hermanning fizika faniga qiziqishi juda yoshligida paydo bo'lgan. Keyinchalik, u shunday deb yozgan edi: "Men tan olishim kerakki, ba'zida sinf Tsitseron yoki Virgilni o'qiyotganda, men stol ostidagi teleskopda nurlar yo'nalishini hisoblab chiqdim va shu bilan birga, odatda darsliklarda tilga olinmagan bir nechta optik qonunlarni topdim; ular menga ko'z oynasini yasashda foydali bo'lib chiqdi” [1]. Helmgolts fizikani o'rganishni orzu qilar edi, lekin cheklangan moliyaviy sharoit tufayli u Berlindagi Qirollik Fridrix-Vilgelm tibbiyot va jarrohlik institutiga o'qishga kirishga majbur bo'lib, o'qishni tugatgandan so'ng 8 yil davomida harbiy jarroh bo'lib xizmat qilish majburiyatini imzoladi. Ushbu

institutning talabalari ("bolalar bog'chasi" - talabalar hazillashganidek) Berlin universitetida ko'plab fanlarni tinglashdi. U erda anatom olim Geynrix Myullerning shogirdlari, 19-asr fiziologiyasining bo'lajak yoritgichlari: Helmgolts, Dyubois- Reymond va Bruk, tirik tabiatning barcha hodisalarini faqat fizika va kimyo toifalarida tushuntirishga qasamyod qildilar. fiziologiyada fizik-kimyoviy maktabning yaratilishi sifatida tarixga kirgan. 1842 yilda institut yakunida taqdim etilgan "Umurtqasiz hayvonlarning asab tizimining tuzilishi to'g'risida" nomli dissertatsiya ishida Helmgolts asab tolalari va asab hujayralari o'rtasidagi bog'liqlikni isbotlab, asab tizimining asab tizimi ekanligini tushunish uchun eng muhim qadamni qo'ydi. yagona morfologik shakllanish, aniq tuzilgan kompleks. . Keyinchalik u birinchi miografni yaratdi va uning tajribalari asab tolasi bo'ylab qo'zg'alishning tarqalishini o'lchash mumkin bo'lgan miqdor va tovush tezligiga yaqin ekanligini ko'rsatdi. Helmgoltsning "Asab qo'zg'alish tezligi" neyromuskulyar fiziologiyada klassik tadqiqot hisoblanadi. 1843 yil avgustda, stajirovkani tugatgandan so'ng, Gelmgolts Potsdam Gussarlariga 8 yillik majburiy harbiy xizmatga yuborildi. Bu yerda ham polk jarrohi sifatida o’zi tashkil etgan kichik fiziologik laboratoriyada fan bilan shug’ullanish imkoniyatini topdi. O'zining dastlabki ilmiy ishlarida: "Mushaklar ta'sirida moddaning sarflanishi to'g'risida" maqolasida va fiziologik issiqlik hodisalari nazariyasiga oid sharhda olim kazarmada va fizikning uy laboratoriyasida o'tkazilgan tajribalar ma'lumotlarini taqdim etdi. G. Magnus. Tadqiqot fermentatsiya paytida termal jarayonlarga bag'ishlangan. Helmgolts Königsbergda fiziologiya bilan bog'liq holda optika va akustika sohasidagi ilmiy faoliyatini davom ettirdi.

Fikr giganti. Hermann Lyudvig Ferdinand Helmgolts tavalludining 200 yilligiga 137 19-asr olimlari orasida Helmgolts juda alohida o'rin tutadi, uning nomini Arximed va Nyuton nomlari bilan birga keltirish mumkin bo'lgan eng buyuk tabiatshunos olimlardan biri. P.P. Lazarev, akademik, "Uspexi fizicheskix nauk" jurnalining birinchi bosh muharriri va noshiri Rasm. Hermann Helmholtzning ko'z oynasi Rus oftalmologiya jurnali. 2021; 14(3): 136-9 Machine Translated by Google 138 Fikr giganti. Hermann Lyudvig Ferdinand fon Helmgoltsning 200 yilligi munosabati bilan har bir tizim ma'lum bir rangga nisbatan har xil sezgirlik darajasiga ega bo'lgan barcha ranglarni idrok etadi deb faraz qiladi. Doktorlik dissertatsiyasida (ikkinchi bosqich) "Ranglarni aralashtirish qonuni to'g'risida" shunday deyiladi: "Ko'rish nerv tolalarining terminal apparatida uch xil fotokimyoviy parchalanadigan moddalar mavjud bo'lib, ular turli xil xususiyatlarga ega. faqat ongda birlashadilar. Musiqa nazariyasi uchun” nomli maqolalar bizda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan U hayoti davomida gidrodinamika, girdob hodisalarini, dengiz to'lqinlari va savdo shamollarini o'rganish masalalari bilan ham shug'ullangan. Klassik mexanika kursida frantsuz matematigi Appel shunday deb yozadi: "Vorteks harakati nazariyasi biz Helmgoltsga qarzdor bo'lgan va gidrodinamika tomonidan qilingan eng katta qadamni ifodalovchi teoremalarga asoslanadi ..." [3]. Helmgolts o'zining gidrodinamik ishlaridan birida dengiz yuzasidagi to'lqinlar uzunligi shamol tezligiga mutanosib bo'lgan to'lqinlarga aylanishini matematik tarzda isbotladi. Tabiat hodisalari va atmosfera harakatlarini o'rganish natijalari Helmgoltsni ilmiy meteorologiyaning asoschisi deb hisoblash imkonini beradi. Vortekslarning harakat qonunlari aeronavtikada amaliy qo'llanilishini topdi. Xususan, samolyotning yaratilishini vorteks harakatlarini tushunmasdan tasavvur qilib bo'lmaydi. ikkita retinaning bir xil qismlari tomonidan olingan tasvirlar; Yuqorida aytilganlarning barchasiga qo'shimcha ravishda, Helmholtz uchun spektrning turli qismlariga sezgirlik. Helmgoltsning xizmatlari va rus fiziologi I.M. Sechenov - ilgari tug'ma qobiliyat deb hisoblangan fazoviy ko'rish mexanizmini ochib berish. 1859 yilda Helmholtz rahbarligida Ilya Mixaylovich ultrabinafsha nurlanishning

ko'zning to'r pardasiga ta'sirini ko'rsatadigan "Linzalarning floresansi haqida" ilmiy ishini yakunladi. Sechenovning Helmgolts haqidagi esdaliklaridan: "Uning o'ychan ko'zlari bilan osoyishta qiyofasidan qandaydir bir olam porladi, go'yo bu dunyodan emas ..." [3]. Helmgolts hayotining keyingi 14 yilini Geydelbergda o'tkazdi. Bu yerda u sezgilar fiziologiyasi, fizika va akustikani oÿrgangan. Helmgoltsgacha akustikaning fizik va fiziologik masalalari deyarli o'rganilmagan. U rezonans nazariyasini yaratdi, uning asosida Har qanday tizim to'g'ri ishlamasa, vizual anomaliyalar paydo bo'ladi. Fanlar akademiyasi va SSSR Tibbiyot fanlari akademiyasining muxbir a'zosi S.V. Kravkov 1951 yilda "Rangni ko'rish" kitobini nashr etish orqali ushbu nazariyani ijodiy rivojlantirdi va to'ldirdi. Heidelbergda Helmgolts o'zini fiziologiya, anatomiya va tabiiy fanlar tarixi o'qituvchisi sifatida ko'rsatdi. "Tabiiy fanlarning umumiy savollari" mavzusidagi ma'ruzalar tinglovchilar, jumladan, yosh rus talabalari orasida muvaffaqiyatli bo'ldi. Bular mashhur olimlar edi: matematik Sofiya Kovalevskaya, fizik Aleksandr Stoletov, kimyogarlar Dmitriy Mendeleev va Aleksandr Borodin. Helmgolts fiziologiya laboratoriyasida keyinchalik ancha mashhur boÿlgan I. Dogel, L.Xirshman, E.Adamyuk, N.Bakst, A.Xodin, F.Sheremetevskiy, F.Zavarykinlar [4] oÿsha paytdagi novator olimlar ishlaganlar. Fiziologik tadqiqotlar natijasida u telestereoskopni loyihalashtirdi, bu erda ko'zlar orasidagi masofani oshirib, ko'zgular tizimi yordamida tevarak-atrofning ko'rinishi va relefini sezilarli darajada oshirdi. Bu zamonaviy dala durbinlarining prototipi. Helmgoltsning shon-shuhrati ortdi. Maxsus xizmatlari uchun Prussiya qiroli unga zodagonlik unvonini berdi. Olimning qaydlaridan ma'lumki, bu voqeaning o'ziga xos quvonchi bor matematika va geometriya, shu jumladan Evklid bo'lmagan Helmgoltsning falsafiy qarashlari 1877 yilda qilgan "Tibbiyotda fikrlash to'g'risida" va "Idrokdagi faktlar" ma'ruzalari tufayli ilmiy dunyoda ma'lum bo'ldi. Olimning fikricha, tabiat hodisalarining sabab-oqibat munosabatlarini chuqur anglagan shifokor eng yaxshi shifokordir. "Idrokdagi faktlar" ma'ruzasida ongsiz xulosa chiqarish mexanizmi ko'rib chiqildi, u idrok etish jarayonida to'g'ri ko'rish sezgilari va ko'z harakati o'rtasidagi sensorimotor aloqalarni o'z ichiga oladi.

Helmholtz o'zining ilmiy tadqiqotlarini yozma ravishda qayta ishlashga juda qattiq munosabatda edi. Ko'pincha u o'z maqolalarining bo'limlarini bir necha marta qayta yozgan, butunning tartibini o'zgartirgan. "Va shunga qaramay," dedi u, "men maqolaning oxirgi tahririni tugatishim kerak edi, deb o'ylamayman va keyingi 24 soat ichida yaxshiroq va to'liqroq ishlab chiqilishi mumkin bo'lmagan fikrlarni topa olmadim."

ADABIYOTLAR 1. Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. 2. Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. 3. Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. 4. By Helmholtz, H.,Atkinson, E. (Trans) 5. 5. Helmholtz, H. & Atkinson, E. (Trans). (1881). Popular lectures on scientific subjects, Second series, (pp. 73-138). New York, NY, US: D Appleton & Company, vii, 265 pp. 6. Selected Writings of Hermann Helmholtz, Wesleyan University Press.(1887) 7. Stern, W. (1938). General psychology: From the personalistic standpoint. (H. D. Spoerl, Trans.). MacMillan Co. https://doi.org/10.1037/11642-000 8. (Woolfolk, 1998) 9. Bear, M.F., Connors, B. i Paradiso, M. (2008) Neuroscience: miyani o'rganish (3-nashr) Barcelona: Wolters Kluwer. 10. Karlson, N.R. (2014) Xulq-atvor fiziologiyasi (11 nashr) Madrid: Pearson Education. Internet manbalari: 1. http : www . Iib . psixology . msu . ru 2. http : www . Iib . psixology . ru 3. http : www . Iib . psixology . rin . ru 4. http : www . Iib . psixology . narod . ru

O'xshashlar

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari 2

Psixologiya zamonaviy fanlar tizimida

Psixologik maslahat tamoyillari

Psixologik treninglarning tarixi