Psixologik treninglarning tarixi - Psixologiya - Referatlar

Psixologik treninglarning tarixi

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99 KB

Ko'chirib olish

Psixologik treninglarning tarixi Reja: 1. Individual shakldagi treninglar. 2. Autotrening haqida tushuncha. 3. Treninglar guruxiy shakl sifatida. 4. K.levin va K.Rodjers guruhiy treninglarning asoschilari sifadida. 5. T-guruh treninglari va ularni tavsifi M. F orvers ijtimoiy psixologik treninglarning saochisi. M.Forvers bo’yicha trening 5 asosiy turi. 6. Ijtimoiy psixologik treninglar tajribasi.

Tayanch tushunchalar: trening, treninglar tarixi, antik davr, sharq mutafakkirlarining qarashlari, refleksiya, guruhiy terapiya, gumanistik yo’nalish, psixokorreksion guruhlar. Qadimgi manbalarda trening elementlariga oid fikrlar Trening guruhlari qanday yuzaga kelganligini bilish bu soha mutaxassislari uchun ham qiziqarli, ham zarurdir. Bu boradagi ma’lumotlami o'rganish asosida trening guruhlarining yuzaga kelish tarixini yoritishni davrlarga bo'lib o'rganish maqsadga muvofiqdir. Shunga asosan trening tarixi qachonga borib taqalishini tahlil i|ilish muhimdir. Manbalaming tahlili asosida aytish mumkinki, qadimda ham treningni mazmun-mohiyatiga yoki uning qaysidir elementlariga mos keluvchi ayrim likrlar mavjud bo'lganligini ko'rish mumkin. Shuning uchun, dastlab, antik davr ma’lumotlariga nazar tashlaymiz. Bizga ma’lumki antik davr faylasuflarining dastlabki qarashlari bir qator lanlarga asos solinishiga turtki bo'lgan. Aynan antik davr faylasuflari va allomalarining fikrlari bugungi kundagi deyarli barcha fanlaming uzoq o'tmishini ochib bergani holda, mavjud fanlar asosida bugungi kunda o'rganilayotgan qonuniyatlar o'sha davrda ham mavjud bo'lganligini va ularning boshlang'ich nuqtasi antik davrga borib taqalishini juda ko'p fanlar isbotlab bergan. Xuddi shunday xulosani aynan trening va uning mohiyati haqida ham aytish mumkin. Antik davr faylasuflari tomonidan “trening” termini ishlatilmagan bo'lsada, lekin o’sha davr mutafakkirlarining asarlarida insonlarda turli hayotiy vaziyatlar va muamrnolarga nisbatan ko'nikma va malakalami hosil qilish borasida fikrlar bildirilgan. Ayniqsa, o’sib kelayotgan yosh avlodni hayotda chidamli, matonatli, o’z kuchiga ishonadigan qilib tarbiyalash uchun jismoniy mashqlardan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligi ta’kidlanadi. Agar bu fikrlami psixologik trening asoslari bilan bog’laydigan bo’lsak, trening jarayonida psixogimnastik mashqlar (aynan jismoniy harakatlar orqali o’tkaziluvchi mashg'ulot qismijdan foydalanish orqali ishtirokchilar o’z hayotida sodir boiayotgan turli vaziyatlarda to'g'ri yo’l topishga, qiyinchiliklami o’zi hal qilishga, to'g'ri qaror chiqara olishga

yordam beruvchi ko'nikma va malakalami hosil qilishagi. Aynan shunga oid fikrlar qadimgi manbalarda ham aks etgan. Bundan tashqari qadimgi manbalardan o’qib bilishimiz mumkinki, qadimgi Rimda ma’lum bir hududga tegishli muammolarni hal etish uchun oqsoqollar kengashlari tuzilgan va ular kengash muhokamasida dumaloq holatda o’tirishgan. Bu holatda o’tirish trening o'tkazishning muhim jihatlarida ta’kidlangan dumaloq stul shaklida o'tirishga asos solgan boisa, ehtimol. Yana bir misol, qadimgi Rimda ritsarlaming yig'ilishlari ham dumaloq stol atrofida bo'lih o'tgan. Bu ham yuqoridagi holatni ifodalashga asos boiadi. Bu fikrlarda aynan fanning asoslari hamda unga tegishli qonuniyatlar ochib berilganligini ko’rish mumkin. Shu o’rinda antik davr faylasuflaridan biri, qadimgi yunonistonlik idealistik fikrlar targ'ibotchisi, faylasuf va olim Axastu (384-322) ning fikrlarini keltirib o’tish mumkin. Arastuning fikricha, insonda insoniy go’zal fazilatlar hosil qilish va unda ezgu xulq-odat hamda ko’nikmalarni tarkib toptiriup uchun muntazam o'tkaziladigan jismoniy mashqlar bo’lishi zarurdir. Har bir kishi shunga odatlanishi, buning uchun esa unda doimiy harakat va istak bo’lishi lozim. Buning natijasida odatiy ko’nikishdan axloqiy xatti-harakatlar hosil boiadi va xulq-atvor ko’nikmalari paydo bo`ladi. Qadimgi Spartada ham shunga o'xshash fikrlar mavjud bo’lib, spartaliklar o’z farzandlarining jismoniy jihatdan baquwat va sog'lom bo’lishi uchun ularni turli mashqlar, o'yinlar bilan chiniqtirganlar. Spartaliklar o’z farzandlarini jismoniy mashqlar orqali sovuqqa, ochlikka, og’riqqa bardoshli qilib tarbiyalashga harakat qilishgan. Ahamiyatli tomoni shundaki, ular jismoniy mashqlami bajarish jarayonida bolaiami olti-yetti nafarlik guruhlarga bo’lib ishlaganlar va har bir guruhga alohida vazifalar berganlar. Bundan ko'zlangan maqsad - guruhdagi bolalar oitasida o’zaro bir-birlariga bo’lgan ishonchni shakllantirish, shuningdek o’zaro qoilab- quvvatlashga erishish ko'nikmasini shakllantirishdan iborat bo’lgan. Alohida ta’kidlash lozim, spartaliklarda ta’limning asosiy qismini harbiy gimnastika mashqlari egallar bo’lib, bu mashqlar o’ta qiyinligi bilan ajralib turgan.

Buning sababi esa qadimdan maiumki, qadimgi spartaliklar o'zlariga baquwat va jismonan sogiom jangchilami tayyorlashga harakat qilishgan. Antik davr faylasuflarining ilk fikrlari mazmun va mohiyat jihatdan ham, maqsad va vazifa jihatdan ham hozirgi zamon trening mashg’ulotlariga toia mos keladi. Bu bilan antik davrlarda trening mashg’ulotlari o’tkazilgan degan, xulosaga kelish, noto'g'ri albatta. Lekin aynan antik davr faylasuflarinig ilk qarashlarida o’yin va masbqlaming inson hayotiga va ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi ta’kidlab o'tilgan. 2. Sharq allomalarining guruhlar bilan bog’liq fikrlari Navbatdagi bosqich sharq uyg'onish davri allomalarining qarashlari boiib, ular ham o'z asarlarida guruhiy hamjihatlik, hamkorlik va birlik shaxsda bir qator xislatlami vujudga keltirishini bayon etishgan. Ulardan A. Farobiy, Ibn Sino, M. Sa’diyning fikrlarini quyida tahlil qilamiz. Abu nasr Farobiy (873-950) o’rta asr ijtimoiy-falsafiy fikrlar taraqqiyotiga katta hissa qo'shgan mutafakkir boiib, Farobiy o'z asarlarida inson kamoloti uning xulq- atvori va axloqiga alohida e’tibor bergan, shu bilan bir qatorda hech bir inson kamolotga, muvaffaqiyatga yolg'iz o'zi erisha olmasligini ta’kidlagan. Shuning uchun u boshqalar bilan hamkorlikda bo'lishga, o'zgalaming ko'magi va ishonchiga har doim ehtiyoj sezishini ta’kidlaydi. Kishilaming o'zaro hamkorlik qilishlari uchun esa ularga ishonchli yo'lboshchi kerak. Farobiyning qarashlarida urg'u berilgan yo'lboshchi va uning jamoani boshqarishini hozirgi kundagi trening jarayonidagi trener va ishtirokchilar o'rtasidagi munosabatga qiyoslash mumkin. Abu Ali ibn Sino (980-1037) buxorolik qomusiy olim o'z asarlarida kamolotga erishishning birinchi me’zoni ma’rifat egallashdan iboratligini, shuningdek bu maqsadga erishish uchun inson qiyinchiliklardan qo’rqmasligi zamrligini aytib o'tadi. Abu Ali ibn Sino bolani maktabda o'qitish va tarbiyalash zarurligini qayd etish bilan birga bola jamoada o'qitilishi lozimligini ham alohida ta’kidlaydi. Uning fikricha, agar o'quvchi jamoada o'qisa zerikmaydi, bir-biridan ortda qolmaslik uchun ilgariga harakat qiladi, buning asosida esa insondagi musobaqalashish istagi rivojlanishi yotadi, bundan tashqari bolalar birgalikda

bo’lganlarida ular o’zaro bir-birini hurmat qilishga o'rganadilar, do'stlashadilar, o’quv materiallarini o'zlashtirishda bir-birlariga ko'mak-lashadilar. Bulaming barchasi trening jarayonida ishtirokchilarda yuzaga keltirilishi lozim bo’lgan ko’nikma va malakalarga aynan mos keladi. Ibn Sino bolani jamoada o'qitish haqida fikr yuritar ekan bolada o'z shaxsiy fikrini bayon etib bcra olish ko’nikmasini shakllanlirish lozimligini ham ta’kidlab o'tadi. Bola jamoada o'qir ekan moslashuvchan, o'z fikriga ega shaxs bo'lib kamolga yetadi. Allomaning fikriga ko'ra, bolalar jamoasini o'qitishni jismoniy mashqlar bilan uyg'unlikda, birgalikda olib borish zarurdir. Chunki bular bolaning barkamol - ham jismonan, ham aqlan yetuk bo'lishi uchun zarur bo'lgan omillardir. Muslixiddin Sa’diy hijriy 580 yilda tug'ilgan. U o'zining “Guliston” asarida kamolotga intiluvchi shaxs jasurlik, epchillik, chaqqonlik, mardlik xislatlarini o'zida mujassamlashtirgan bo'lishi lozimligini ta’kidlaydi. Buning uchun inson yoshligidan boshlaboq jismoniy tarbiya va kunlik badan tarbiya bilan shug'ullanmog'i zarur. Negaki, jismoniy mashqlar insonning yetuklikka, axloqiy kamolot bilan uyg'un bo'lishiga olib keladi, deydi. Jismoniy yetuklik insonda mustahkam iroda va xarakter xususiyatlarini vujudga keltiradi, deb ta’kidlaydi. Muslixiddin Sa’diy Sheroziy o'z hikoyalarida jismoniy jihatdan chiniqishning inson salomatligini ta’minlashda katta ahamiyatga ega ekanligini, shuningdek insonning o'z kuchi va irodasiga bo'lgan ishonchi, ko'ngil xotirjamligi bilan yashash zavqi uning har qanday mashaqqatlarga bardosh bera olishini la’minlovchi omil ekanligini ko'rsatib beradi. Demak, uning fikrlarida ham aynan trening sohasidagi qonuniyatlarga mos keluvchi mohiyat mavjudligini ko'rish mumkin. Yuqoridagi tahlillardan ko'rinib turibdiki, trening guruhlari o'z-o'zidan yuzaga kelmagan. Ulaming asosi qadimgi manbaiarga borib taqaladi. 3. Guruhiy terapiya elementlarining vujudga kelishi Keyingi asosiy bosqich trening guruhlarining uzoq xorijda rivojlanishi tarixi bilan bog'liq bo'lgan ma’lumotlarga oiddir.

Uzoq xorij psixologik adabiyotlarining tahlili shuni ko'rsatadiki, guruhlarda irening o'tkazish borasidagi ishlar dastlab psixologik ma’no-mazmunga ega bo'lmagan. Bu sohada olib borilgan ishlar dastlab tibbiyot bilan bog'liq holda yuzaga kela boshlagan. XVIII asrda Fransiya va Venada psixiatriyaga katta e’tibor qaratilgan bo'lib, uning zamirida trening guruhlariga xos ayrim jihatlaming rivojlanganligi ma’lum. Psixosomatik kasalliklar bilan og'rigan bemorlar guruhini bir joyda davolashga harakat qilgan dastlabki tadqiqotlardan biri sifatida avstriyalik psixiatr Frank Anton Messer (1734-1815y.y) va amerikalik shifokor Djozef Prattning (1930y) olib borgan ishlari diqqatga sazovordir. Bemorlar bilan ishlash jarayonida olimlaming ikkalasi ham guruhiy terapeya usulini qo'llagan holda o'z kasallarini davolashga harakat qilganlar. Lekin ular dastlabki paytlarda o'z bemorlarini guruhiy davolashning faqat iqtisodiy jihatdan foydali ekanligini anglaganlar xolos va ular guruhda ish olib borishning psixologik jihatlariga e’tibor ham berishmagan. Guruhlaming inson psixologik sog'ligiga ijobiy ta’sir qilishi avstraliyalik olim Frank Anton Messer tomonidan olib borgan tadqiqotlarda o'z aksini topgan. U Parijda turli xil somatik hamda psixik kasallikka chalingan bemorlami davolash bilan shov-shuvli mashhurlikka erishgan. F.A. Messer atmosferadagi ko'rinmas magnitli flyuidlar inson salomatligiga ta’sir qiladi, flyuidlar ta’sirida har qanday muvozanatning buzilishi kasallikni chaqiradi, deb ishongan. Uning fikriga ko'ra, davolash jarayoni flyuidlami shifokor bemorga berishi bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun, ya’ni bemorlarga flyuidlami berish uchun u kasallarni bitta guruh topishning yagona usuli, o’qitishning yangi shakli — psixologik treninglar ekanligi ko’pchilik mutaxassislar tomonidan ta’kidlandi. AQShda bu boradagi ishlarini davom ettiruvchilardan bin bo'lgan - Trigant Barrouning ishlarini tahlil qilish mumkin. T. Barrou 1925 yildayoq psixoanaliz atamasidan ko’ngli to'lmasdan, guruhiy tahlil (gruppovoy analiz) atamasini fanga kiritgan. Bunda u odamlami tushunish va ulami chuqurroq o'rganish uchun ular birga bo’ladigan ijtimoiy guruhlami o'rganish lozimligini qayd etgan.

Guruhiy terapeya haqida gap ketganda zamonaviy guruhiy terapiyaga birinchilardan bo'lib o’z hissasini qo’shgan olim, psixodrammaning asoschisi Ya. Morenoning xizmatlarlari haqida gapirmaslikning imkoni yo’q. 1931 yilda Moreno guruhiy terapeya bo'yicha birinchi mutaxassislik jurnaliga asos soldi. “Imprompti” deb nomlangan bu jumal ko’p yillar mobaynida nashr etib kelindi, keyinchalik nomi o’zgarib “Group Psuchoterapy” nomini oldi: 1932 yilda Ya. Moreno birinchi bo’lib psixoterapeya atamasini fanga kiritdi. Bugungi kunda bu termin keng doiradagi yondoshuvlami anglatish uchun ishlatilsada, Moreno bu atama orqali jamiyatdagi insonlami sotsiometrik baholash va shaxsiy tanlovlari asosida yangi guruhga birlashtirish metodini tushuntirgan, Ya. Moreno 1942 yilda birinchi bo’lib guruhiy psixoterapevtlaming professional uyushmasini tashkil qildi. Xuddi shu yili germaniyalik I.G. Shuls o’z-o’zini ishontirish va o’ziga rnhan ta’sir ko'rsatish orqali ichki ruhiy zo'riqishni bartaraf etish uchun autogen trenirovkalaming klassik variantini ishlab chiqadi va Garvarddagi biznes maktabida sinov maqsadida o'tkazib ko'radi 1947 yilda AQShda birinchi milliy trening labaratoriyasi ochiladi. 1948 yilda Amerikada G.S. Altshuller tomonidan yaratuvchanlik masalalarini yechish nazariyasi ishlab chiqiladi va aynan mana shu nazariyalar asosida Boku shahrida treninglar olib boriladi. Bu treninglarda zamonaviy trening elementlaridan foydalangan holda ijodiy tasawurlami rivlojlantiruvchi treninglar o’tkaziladi. Guruhiy terapiyaga gumanistik yo’nalishning ta’siri. XIX asr boshlarida tibbiyot sohasida ish olib borgan psixiatr olimlardan biri F. Pinel tomonidan Parijda psixiatriya sohasida olamshumul o'zgarishlar amalga oshiriladi. Pinel ruhiy kasalxonadagi bemorlami - og’ir hayotiy sharoitlar natijasida ruhiy kasallikka chalinganlami - qiyinchilikdan xalos etish maqsadida o’z qaramog’iga oladi va ular bilan ruhiy davolash muolajalarini o’tkaza boshlaydi. O'sha davrda ruhiy kasallar qo’l va oyoqlari bog’lab qo’yilgan holda davolanar edi. Pinel bunga qarshi chiqadi va ulami davolash bilan o’zi shug’ullana boshlaydi. Oradan bir qancha vaqt o'tib, F. Pinelning qo’llagan muolajasi natijasida ayrim bemorlarda ijobiy o’zgarishlar ro’y berayotganligi kuzatiladi. F. Pinel

qo’llagan muolajaning siri shunda ediki, u bemorlar bilan birgalikda o'tirib, ular nima qilsa shuni takrorlaydi, shu yo’sinda dastlab ulami o'rganadi, bu jarayonda bemorlar ham unga o’rganib qolishadi. Natijada bemorlar Pinelga ergasha boshlaydi, uning aytganlarim so'zsiz bajarishadi, bu esa albatta, o'zining ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. F. Pinelning ruhiy kasallar bilan ishlash jarayonidagi eng katta kashfiyoti - bemorlarga mehr ko'rsatish bo'lgan. Bu borada olib borilgan ishlardan yana biri sifatida E. Krepelinning tadqiqotini sanash mumkin. 1883 yilda E. Krepelin tomonidan to'laqonli tizimli kurs joriy etiladi. Bu kursni tashkil etgan E. Krepelin va kursni olib borgan mutaxassislar psixik buzilishlar va nevrozlami davolashda gipnozdan foydalanish lozimligini ta’kidlaydilar. Ulaming fikricha, gipnozning aynan guruh ichida o'tkazilishi natijasida ko'pgini psixik buzilishlami davolash mumkin bo’ladi. Uning fikricha, gipnozni katta tajribaga ega bo'lgan va mohir mutaxassis asalga oshirishi lozim. XIX asming boshlarida J. Eskirol birinchi bo'lib insonnnig psixik buzilishi va emotsional hayotini taqqoslagan holda o'rganib, ular o'rtasida bog'lanish mavjudligini hamda gallyusinasiya va illyuziya o'rtasidagi farqni ajratishga muvaffaq bo'ladi. Shundan keyin u psixik buzilishlarga xos bo'lgan terminlar ustida ish olib boradi va asosan shezofreniyani davolashga bel bog'laydi. Eskirolning fikricha, nafaqat shezofreniya, balki boshqa psixik buzilishlarda ham bir xil kasallikka chalingan bemorlami birgalikda, bitta guruhga to'plab davolansa, ular bir-birlariga ijobiy ta’sir ko'rsatishadi. Eskirol shuni alohida ta’kidlab o'tadiki, agar ulami davolovchi mutaxassis ularga yaxshi munosabatda bo'lib, mehr ko'rsatsa, har qanday buzilishning davosi bor. 1922 yilda Amerikalik psixofiziolog R.D. Djeykobson yuqoridagi ishlami davom ettirgan holda asab bilan bog’liq psixik zo'riqishlami yengillatish maqsadida tizimli rivojlantiruvchi relaksasiya muolajalarini o’tkazishni tavsiya etadi. U ham mashg'ulotlami o'tkazish jarayonida mutaxassining bemorlar bilan teng munosabatda boiishini yoqlaydi.

Shunday qilib, yuqoridagi tadqiqotlar nitajasida guruhiy terapeyada mutaxassisning (bugungi kun uchun treningda trenerning) roli katta ekanligiga asos solingan. XX asrning 50-60 yillarida guruhlar bilan ishlovchi psixoterapevtlar soni oshdi. Dogmatik psixoanalizga keskin qarshi chiqqan, psixologiyada gummanistik yo'nalishning asoschisi hisoblangan Karl Rodjers shulardan biri edi. Uning ishi boshqalardan shunisi bilan farqlanadiki, u guruh boshqaruvchisini mutaxassis yoki mijozni davolovchi shifokor emas, balki, ishtirokchilar bilan teng bo'lgan, ular bilan o’zaro teng munosabatda bo’la oluvchi sherik sifatida qaraydi. K. Rodjers o’z yondashuvlarida terapiya va konsultasiyani mijozlarga qaratgan. Guruh boshlig'i (hozirgi trener) ning xulq-atvori psixoanaliz talab qilgandek intrapsixik insaytga emas, balki guruh a’zolarining o’zaro munosabatiga qaratilgan boMishini, uning boshqaruvi esa demokratik usulda boiishini ta’kidladi. Rodjers guruh rahbariga mutaxassis sifatida emas, balki “men va sen” o’zaro munosabatining teng qirrali sherigi, ya’ni munosabat yaratuvchisi sifatida qaragan. Nodirektiv usuldagi psixoterapeya psixoterapevtning mijozda chuqur shaxsiy o'zini anglashni kuzatishga, bu esa guruhiy ishlarda yangi-yangi yondashuvlaming yaratilishga olib keldi. 1960 yillarda K. Rodjersning gumanistik psixologiya an’anasiga mos holda ijtimoiy va hayotiy ko’nikmalami shakllantiruvchi treninglar o'tkazihi boshlanadi. Bu treninglar o'qituvchi va menedjerlaming kasbiy malakalarini va tayyorgarligini oshirish maqsadida amalga oshirilgan. Hayotiy ko'nikmalami shakllantirish yuzasidan olib • borilgan treninglarda ishtirokchilarga yo’nallirilgan uchtu asosiy modeldan foydalanilgan. Birinchi model hayotiy ko'nikmalaming 7 xil turini o’z ieliigii olgan boiib, bular: • muommolami yecha olish; • muloqotchanlik; • o’ziga ishonch vauni saqlab turish; • tanqidiy tafakkur; • qat’iyatlilik;

• “Men” - konsepsiyasini rivojlantirish; • o'zini boshqara olish ко ’nikmalaridir. Ikkinchi model treningni asosiy maqsadi sifatida hayotiy ko'nikmalaming 4 kategoriyasini o'z iehiga oladi. Bular. • shaxslararo muloqot; • salomatiikni asrash; • qaror qabul qilish; • muammolami yechish ko'nikmalaridir. Uchinchi model quyidagi 4 ta ko'nikmani o'z iehiga oladi: • o'z hissiyotlarini nazorat qilish; • shaxslararo munosabatlar va o'zini tushunish; • o'zini iqtisodiy himoya qilish; o'zini qo'llab-quvvatlash ko'mkmalarini hosil qilishga qaratilgandir. K. Levinning guruhiy terapiyaga qo'shgan hissasi Guruhiy terapeya ishlarini tashkil qilish borasida Kurt Levin ham ish olib borgan bo'lib, u o'z tadqiqotlari natijasida shunday xulosaga keladi: “Kishilarning individual xususiyatlarini aniqlashda ulami alohida-alohida tekshirgandan ko'ra, hammasini bitta guruhga jamlab tekshirish osonroq kechadi”. K. Levin kishilarning xulq-atvori va ustanovkalarida yuzaga keladigan o'zgarishlar ular bilan alohida ishlaganda emas, balki ulami ma’lum bir guruhlarga birlashtirib ishlaganda samaraliroq bo'lganligini alohida ta’kidlaydi. Shunga ko'ra u quyidagi xulosani beradi: “Shuning uchun odamlar o'zlaridagi ustanovakalami o'zgartirishlari yoki xulq-atvoming yangi shakllarini vujudga keltirishlari uchun atrofdagi odamlar ularga nisbatan qanday munosabatda bo'lishiga qarab harakat qilishlari lozim” Guruhiy terapeyaning muvoffaqiyatini ta’minlovchi sabablardan yana biri shuki - o'yin va mashqlar jarayonidagi hissiy munosabatlar natijasida ishtirokchilaming bir- biriga bo'lgan munosabati nihoyatda iliq bo’ladi. Shu bilan birgalikda, trening guruhlarida inson o’ziga nisbatan boshqalar tomonidan iliq munosabatni, ishonchni, mehmi va o’zaro yordam hamda hamkorlikka bo’lgan moyillikni his qiladi.

K. Levin guruh psixologiyasi ustida ish olib borish jarayonida, samarali o'zgarisblami arnalga oshirish uchun individual holatda emas, balki guruhiy holatda trening o'tkazishni ma’qul deb topadi va inson “o’zini o’z ko’zi bilan emas, balki atrofdagilaming ko’zi bilan ko'rishga harakat qilishi kerak”, - degan fikmi ilgari suradi. Shunga ko’ra, uning shogirdlari tomonidan muloqot jarayonida kompitentlikni oshirish yuzasidan dastlabki treninglar olib borilgan. Bunday trening guruhlari AQShning Bettel shahrida tashkil etilgan va ular keyinchalik T - guruh nomini olgan. Ular olib borgan faoliyatning asosida quyidagi g’oya yotadi: “Ko'pchilik odamlar guruhlarda yashaydi va ishlaydilar, lekin ular ko’pincha bu guruhda qanday ishtirok etayotganligi, atrofidagi odamlar ularga qanday ko'z bilan qarayotganligi, ulaming xulq-atvori va xatti-harakatlariga nisbatan qanday munosabat bildirayotganligi haqida o'ylab ham ko'rmaydilar”. K. Levin va uning shogirdlari tomonidan guruhlararo munosabatlar sohasida olib borilgan ishlar AQShda trening bo’yicha milliy laboratoriyaning tuzilishiga asos bo’ldi. Bu laboratoriyada bazaviy ko'nikmalami hosil qilish bo'yicha olib borilgan ishlar natijasida T-guruh amaliyoti rivojlandi. Bu guruhda rahbarlar, menedjerlar, siyosiy liderlar ishtirok etib, ularda shaxslararo o’zaro munosabatda samarali muloqot o'matish, boshqarish, nizolami hal qilish va guruhlami jipslashtirisb ko'nikmalari shakllantirildi. Ba’zi T-guruhlar esa insonning hayotiy qadriyatlarini o'zgartirishga, o'ziga to’g’ri baho berish va o’ziga nisbatan ijobiy hislarini kuchaytirishga yo’naltirilgan edi. Bunday T-guruhladan biri 1954 yilda tashkil etilgan bo'lib ular senzitiv guruhlar deb nomlangan. 1970 yillarda Leypsig va Yen universitetlarida Monfret Forverg rahbarligi ostida ijtimoiy-psixologik trening usuli ishlab chiqildi. Bu trcningda sahna ko'rinishi elementlarini o’z ichiga olgan rolli o'yinlardan foydalanildi, ulaming maqsadi samarali muloqot ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilgan edi. Psixokorreksion guruhlarning rivojlanishi Mutaxassisiaming ta’kidlashicha, muammoga duch kelgan kishilaming ku'pchiligi davolovchi vrach yoki mutaxassis (trener) bilan emas, balki guruhdagi ishtirokchilar bilan o’z muammolarini o’rtoqlashish, muammolarini guruhdagilarga

gapirib berish, ulaming bergan fikrlari, maslahadari bilan muammolami hal qilishni istar ekan. Chunki guruhiy munosabatlar har bir ishtirokchida qulaylik hissini vujudga keltiradi. Shu yo’nalishda olib borgan tadqiqotlari natijasida D. Lekin (1972) psixokorreksion guruh ishtirokchilari uchun umumiy bo’lgan 6 ta jarayonni ajratib ko’rsatadi: 1. Hissiyotlami ifodalash yengil kechadi; 2. Guruhga taalluqlilik hissi tug’iladi; 3. O’zini-o’zi namoyon qilishga m as’ullik sezadi; 4. Xulq-atvoming yangi ko’rinishlarini o’zlashtiradi; 5. Shaxslararo munosabatlami solishtirishda guruh bilan birga xulosa chiqaradi; 6. Guruhni boshqarishda ma’lum bir lideming javobgarligi his qilinadi. Bu jarayonlar deyarli barcha psixokorreksion guruhlarda olib boriladigan ishlarda kuzatilgan. Psixokorreksion guruhlami muammoning yechilishiga qarab bir qancha gtiruhlarga ajratish mumkin. Bular: - rahbarlami tayyorlash; - shaxslararo munosabat ko’nikmalarini o'rgatish; - shaxsni barkamollashtimvchi; - turli xil mhiy zo’riqishlami bartaraf etuvchi. Trening guruhining rivojlanishiga A. Everettning hissasi. Trening gurahlarining rivojlanishiga hissa qo’shgan ishlardan yana biri A. Everett nomi bilan bog'liqdir. 1968 yilga kelib AQShning Texas shtatida birinchi marta Aleksandr Everett “Aql dinamikasi” deb nomlangan kompleks trening dasturini o’tkazgan va keyinchalik aynan mana shu nom ostida Everett shirkati vujudga kelgan. A. Everettning sa’yi harakatlari natijasida turli noinda o'tkaziladigan treninglar vujudga kela boshladi. Mazkur treninglar “Xarakatni anglash”,’’Gumhiy samaradorlik”,’’Liderlik amaliyoti” kabi nomlar bilan mashhur bo'Jgan eng samarali treninglar edi. “Aql dinamikasi” ning keng rivojlanishida diniy va shaxsiy rivojlanish asos bo’lib xizmat qiladi. Everett Angliyadan ketish chog'ida o’z ishining falsafasini o’rganar ekan, Edgar Keysining Yegiptologiya va Silva metodlarini tubdan

o’rganadi. Natijada amaliy mashqlardan tashkil topgan to’rt kunlik trening o'tkazadi. Tez orada Aleksandr Everett o’z ishining taqdimotini namoyish qilish uchun Kalifomiyaga taklif etiladi va bu yerda juda katta shuhrat qozonadi. Buning natijasida “Aql dinamikasi” shtab kvartirasi 1970 yilda San Fransiskoga ko'chib o’tadi. Oxirgi to’rt yil ichida trening nafaqat AQShda balki boshqa davlatlarda ham o’z ishini davom ettirdi. Bu vaqt ichida trening guruhlarida 4 kunlik “O’z -o’zini tahlil qilish” va “Autotrening” mashg’ulotlari o’tkazildi. 1971 yilda Vener Erxard tomonidan “Erxard seminar trening” (EST)giga asos solinadi va “Forum” shirkati vujudga keladi. Ko’p vaqt o'tmay bu uyushma butun dunyo bo'ylab markazlar barpo etgan, “Landmark Forum” korporasiyasiga aylantirildi. Mazkur korporasiya AQSh, Yevropa, Avstriya, Afrika va Osiyoda o’z markazlarini ochadi. Rossiyada trening guruhlarining rivojlanishi Rus psixologiyasida ham ijtimoiy psixologik trening o’ziga xos tarzda keng ko’lamda rivojlantirilgan va bu borada juda ko’p ishlar amalga oshirilgan. Rossiyada treninglaming vujudga kelishi bevosta Amerikalik A. Everett nomi bilan bog'liqdir. Tinib-tinchimas A. Everett o’z faoliyatini to’xtatmaydi. U 1974 yilda sharq falsafasi va dinini o'rganish maqsadida Rossiya va Hindistonga sayohat uyushtiradi. 1977 yilda Everett birinchi bor Rossiyada “O ‘z-o’ziga yoT” (“Put к sebe”) dasturi bilan seminar trening o’tkazadi, Everettning mazkur treningi to’liq ikki kunga mo’ljallangan edi. Bundan tashqari A. Everett “Hayot”, “Sevgi”, “Yorug’lik” kabi dasturlari bilan olib boriladigan yetti kunlik meditasion trening dasturlarini ham o’tkazadi. Psixolog Nina Yurevna Xryasheva 1982 guruhlarda ijtimoiy-psixologik treninglami o'tkazish bo'yicha Leypsigdan kelgan mutaxassislar - professor M. Forverg va uning turmush o’rtog’i Troud Albekoga shogirdlikka tushadi. Bu orada L.A. Petrovskiy va Yu.N. Emilyanovlar ham o’z treninglarini tajribadan o'tkaza boshlaydilar. Ular o’tkazadigan treninglar ishlab chiqarish, ta’lim, sog'liqni saqlash tashkilotlari, davlat boshqaruvidagi rahbarlar, majburiy boshqaruv uyushmalari,

korxona tashkilotlari xodimlarining kompetentligini oshirish maqsadiga yo'naltirilgan edi. Rossiyada ijtimoiy psixologik treninglarga bag'ishlangan dastlabki monografiya 1982 yilda L.A. Petrovskiy tomonidan nashr etilgan bo’lib, unda ijtimoiy-psixologik treninglaming nazariy va uslubiy aspektlari yoritib berilgan. XX asming 90-yillarida Rossiyada turli mavzular va yo’nalishlarda guruhiy treninglar o'tkazishning rivojlanishi kuzatiladi. 1990 yilda S.I. Makshanov kreativlik treninglari dasturini ishlab chiqishni boshlaydi. 1998 yilda uning “Trening psixologiyasi” nomli monografiyasi nashrdan chiqdi. So’ngra u “O'ziga ishonch” nomli trening dasturini ishlab chiqadi. Bu borada Rossiyada amalga oshirilgan ishlardan eng asosiysi 1993 yilning mart oyida trening institutining tashkil topganligi bo'lib, uning tashkil etilishidan asosiy maqsad trening sohasidagi mutaxassislami tayyorlash va bu sohani yanada rivojlantirishdan iborat edi. Mutaxassislami tayyorlash uchun 3 bosqichdan iborat bo’lgan metodik mashg'ulotlar o'rgatilar edi. Ushbu institutda jamlangan tajribalar asosida 2001 yil Sankt-Peterburgda chop etilgan 3 bobdan iborat “Treningda psixogimnastika” deb nomlangan kitob ham nashr etildi. Bu kitobda institut xodimlari tomonidan ko’p yillar davomida to’plangan treninglar, psixologik mashqlar, turli xil chet el adabiyodaridan olingan va mutaxassislaming o'zlari tomonidan o’ylab topilgan trening mashg'ulotlari jamlangan. Transformasion treninglarning rivojlanishi va inqirozga yuz tutishi Transformasion treninglar birinchi bor 1989 yil Rossiyada “Layfspring” xayriya jamg'armasi fondi va Rossiya ilmiy akademiyasi homiyligida o'tkazilgan. ‘Layfspring” jamg’armasining asoschilari Amerikalik Djon Xenli va uning rafiqasi Kendis Xenli edi. Rossiyada birinchi trening o'tkazilishidan bir yil oldin amerikalik bir guruh turistlar Rossiyaga sayohat uyushtirishadi. Turistlar orasida Kendis Xenli ham bor edi. Sayohat jarayonida ularda yaxshi bir fikr tug'iladi, ya’ni ular “Layfspring treningi”ni Rossiyada ham o'tkazishni rejalashtirishadi. 1989 yiIda. “Layfspring treningi” Rossiyada ham o'tkaziladi. Trening juda samarali o'tadi va

natijada ular Moskvada “Layfspring” - Hayot bahori xayriya jamg'armasini ham tashkil etishadi. Bundan ilhomlangan Kendis Xenli Moskva, Sankt-Peterburg, Odessa va Rigada ham o’z vakolatxonalarini ochadi. Natijada Rosiyada tranformasion treninglar yuzaga kela boshiaydi. Bu orada AQShdan trenerlar kelib Rossiyada mutaxassis trenerlarni tayyorlov kursini ochishadi. Trenerlar ichida birinchi bitiruvchilar Roman Tixonov, Ivan Maurax, Valodya Shubinlar bo’lgan. 1995 yilga kelib Amerikalik va Rossiyalik “Layfspring” jamg’armasining boshqaruvchilari o'rtasida siyosiy va iqtisodiy borada o’zaro kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Natijada jamg’arma tugatiladi. Rossiyadagi vakolatxonani Amerikalik trener Lisa Kreo boshqardi. Uning Mehrmuruvvat va ta’lim-tarbiya dasturidan tashkil topgan shirkatida Roman Tixonov trener sifatida faoliyat boshiaydi. Rossiyadagi birinchi “Layfspring” da kelishmovchiliklar davom etib u ikkiga ajratiladi. 1- Layfspring - (Hayot bahori) 2- Ilxomlanish nuqtasi Ilxomlanish nuqtasini “Layfspring” da faoliyat yuritayotgan Amerikalik eks- trener Lisa Kreo boshqaradi. U bilan birga bir nechta malakali trenerlar va Vladimir Gerasichev ham shirkatga ishga o’tib ketadi. Natijada 1997 yilda Rosiyadagi “Layfspring” ikkinchi marta inqirozga yuz tutadi. Endi “Layfspring” dan faqatgina ofis va nom qolgan edi. Oradan bir qancha vaqt o’tib “Layfspring” da Denis Persi tomonidan biznes treninglar o'tkazila boshlandi. Vaqt o’tib “Layfspring” ning nomi “Kelajakka qadam” norm bilan o’zgartirildi. Ko’p o'tmasdan “Ilxomlanish nuqta”si ham inqirozga yuz tutadi. Uning asosiy trenerlaridan biri V. Gerasichev shirkatdan ketadi va o'zining “Forum” shirkatiga asos soladi va uni ham o’zi boshqara boshiaydi 1997 yil oxiriga kelib, Moskvada “Layfspring” treninglarini turlicha interpritasiya uiluvchi 5ta shirkat faoliyat yurita boshiaydi. Bular:

Hozirda Rosssiyada psixologik va korporativ treninglaming rivojlanishi yuqori bosqichda bo’lib, bu borada ular juda katta tajribalarga erishmoqdalar.

Adabiyotlar: 1. Baratov Sh., Olimov L. Sotsial trening va amaliyot . Toshkent, 20 07 2. Ismoilova N., Abdullaeva D. Trening o’tkazish metodikasi . Toshkent, 2009 3. Ismoilova N . Sotsial psixologik trening Toshkent, 2019 4. Цзен Н., Пахомов Н. Психотренинг: игры и упражнения . Москва, 1999 5. Рудестам К. Групповая психотерапия . Москва, 2013 6. Вебер В. Важные шаги к помогающему диалогу. Введение. Спб .: РАТЭПП, 1998 7. Гиппиус С.В. Тренинг развития креативности . Спб., 2001 8. Анн Л.Ф. Психологический тренинг с подростками. - СПб.: Питер, 2007 9. Марковская И. М. Тренинг взаимодействия родителей с детми. — СПб.: Речь, 2005 10. Стишенок И.В. Сказка в тренинге: коррекция, развитие, личностный рост. СПб.: Речь, 2006 11. Умумий ўрта ва ўрта махсус давлат таълим муассасаларида психологик хизмат фаолиятини ташкил этиш тўғрисида НИЗОМ . Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 12 июлдаги 577-сон қарорининг 1- иловаси. https://lex.uz/docs/4417140

O'xshashlar

Guruhiy treninglarning uslubiy muammolari

Guruhiy treninglarning tashkiliy-uslubiy jihatlari

Shaxsni rivojlantirish treninglari

Psixologik maslahat tamoyillari

Sport musobaqalarining psixologik tavsifi