Яқиндан узоққа, соддадан мураккабга, осондан қийинга, маълумдан номаълумга ўт

Яқиндан узоққа, соддадан мураккабга, осондан қийинга, маълумдан номаълумга ўт

Yuklangan vaqt:

22.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159.5 KB

Ko'chirib olish

Яқиндан узоққа, соддадан мураккабга, осондан қийинга, маълумдан номаълумга ўт Режа: 1. Таълимни илмий эмас содда усулда олиб бор 2. Ўқувчи ҳали ўзлаштира олмайдиган нарсани ҳеч қачон ўргатма! 3. Ўқувчилар ўрганганини унутмаслигини ғамини еб бор! 4. Ўз ўқувчилар инг ни алоҳида ҳусусиятларини ҳ исобга ол!

Бу ерда бир эмас тўрт дидактик қоида борки, улар бир-бирига жуда яқин бўлганлиги сабабли уларни тўғри тушуниш учун биргаликда кўриб чиқиш керак. Шунинг учун биз уларни битта талабга умумлаштирдик. Тўртала қоида кўргазмали ва табиий уйғунлик принципидан келиб чиқади. Кимки кўргазмали ва табиий уйғунликда ўқитмоқчи бўлса тўрт қоидага риоя килмоғи керак. Яқиндан узоққа! Бола табиий ривожланишда бешикдан хонага, уйни танишга, кўчаси, маҳалласи, теварак атрофни билишга ўтади, ниҳоят унга бепоён дунё ҳам торлик қилади. Аммо таълим доимо шу қоидага амал қилмаслиги керак. Айрим ҳолда биздан жуда йироқда турган нарсалар, қалбимизга яқин бўлади. «Яқиндан йироққа» принципи ўқувчидан қуёш системасини ўрганишдан аввал Европани ўрганишни, ёки диний ривоятлардан олдин 18 аср тарихини ўрганишни талаб қилмайди, чунки айрим ҳолларда узоқ масофа ёки олис даврлар кўнгилга яқин бўлади. Шунинг учун бу принципни тўғри тушуниш учун уни бошқа принциплар билан биргаликда қўллаш керак, шунда у тўғри фикрни англатади. Аммо унинг юксак моҳияти хали ҳам ўз баҳосини топмаган. Аниқлик, кўргазмалилик доим яқин, мавҳумлик, абстрактлик йироқ бўлади. Демак, биз кўргазмалилик йўлини танласак, яқиндан йироққа ўтишимиз керак. Соддадан мураккабга! Бу қоида тўғри қўлланиши учун уни бошқа қоидалардан ажратмаслик керак. Уни айниқса қуйидаги қоида билан қўллаш керак. Осондан қийинроққа! Содда нарса одатда осон, мураккаб эса қийинроқ бўлади. Ҳар ҳолда бу биринчи навбатда кўз билан кўрадиган нарсаларга тааллуқлидир. Турлича, ранг-баранг қисмлардан иборат бўлган буюм ёки жонзотдан кўра, содда ўсимлик ёки ҳайвонни қисмлари ва тузилишини ўрганиш осон. Сод д а математик амаллар ва фигуралар, мураккаб ва чалкаш и дан к ў ра осонро қ ў злаштирилади. Кўпинча, айнан осони қийин бўлади. Айрим

ҳолларда энг қийини жуда содда бўлади. Содда, оддий ҳайвонларни ўрганиш муракабларини ўрганишга нисбатан қийин, ҳайвонларнинг организми жуда мураккаб бўлганига қарамай зоологиядан минералогия қийинроқ,. Шунинг учун, ривожланаётган онг айрим предметлар жуда кўп, турлича хоссаларга эга бўлишига қарамасдан, бу хоссаларни ҳаммасини баробар қамрай олмасада бу предметларни алоҳида қабул қилади. Кейинчалик улар содда тасаввурга айланади, кейин умумийроқ ва юқорироқ тасаввур ҳосил бўлади ва ҳоказо давом этиб энг умумий ва содда тушунчалар шаклига етиб боради. Бу ерда мураккаб тушунча умумий, содда тушунчаларга нисбатан болалар онгига мос бўлади. Шунинг учун биринчи жараён иккинчидан олдинда бўлиши керак. Агар биз бу ривожланиш жараёнига яқиндан эътибор қилсак, қуйидагиларни аниқлаймиз. Инсоннинг энди ривожланиб келаётган онги сезиш органлари орқали предметларни энг оддий хусусиятларини масалан, гулнинг рангини ёки қуёш нурини хис қилади, аста-секин у гулни бошқа хоссаларини ўрганади. Кейинчалик бу хоссаларни умумлаштиради, бир гулни бошқа гулларга солиштириб, айнан шу гул ҳақида тушунча пайдо қилади. Гулни бошқа предметлар билан солиштириш натижасида гул, ўсимлик ёки буюмлар ҳақида тушунчалар пайдо бўлади. Шу зайлда мияда битта оддий тушунча ҳосил бўлади. Энди бу тушунча фақат битта хоссага эга бўлади, демак уни умумлаштириб ҳам, қисмларга бўлиб ҳам бўлмайди. Шундай қилиб, тасаввур ҳосил бўлиш жараёни тугайди. Бу жараён жуда содда тасаввурдан бошланган эди. Сўнгра тасаввурлар кетма-кетлиги, тасаввурлар қатори ҳосил бўлиб, бу қаторнинг охири ҳам энг содда тасаввур билан тугайди, яъни тасаввурлар кетма-кетлиги энг оддий, содда тасаввурдан бошланиб, энг мукаммал содда тасаввур билан тугайди. Ўртадаги мураккаб тасаввурлар қолиб кетади. Бошидаги содда тасаввур сезиш, сезги маҳсулидир, охиридаги содда тасаввур абстракт, бу муҳим тушунча фикрлаш маҳсулидир. Биринчисининг ёнида мураккаб сезиш, иккинчисининг ёнида мураккаб тафаккур бўлиб, бу жараён мунтазам такрорланади ва

биридан иккинчисига айланиб туради. Бу жараён инсоннинг табиий ривожланишида пайдо бўлади. Фанда акси бўлиши мумкин, яъни умумийликдан хусусий, аниқ хулосалар келиб чиқиши мумкин. Шундай қилиб, табиий жараённи илмий ифодалаб бериш бир-бирига тескари бўлади. Шунинг учун соддадан мураккабга принципини тўғри тушуниш керак. Ўсимликни айрим қисмларини ўрганишдан олдин уни бутунича ўрганиш керак. Шунинг учун бошланғич нуқта ҳар доим ҳам энг содда, энг аниқ, алоҳида олинадиган нарса шаклида бўлавермайди. Аммо доим бу ну қ тада мав ҳ ум бўлмаган , ани қ , индивидуал нарса туриши керак. Бу фар қ ни доим эсда тутиш керак. Аммо доим шундай б ў лавермайди. Ало ҳ ида олинган бир ҳ айвон зоти ҳ а қ ида ги тасаввур дан , тушунча дан умуман ҳ айвон ҳақидаги тушунча осонро қ , аммо бу тушунча ало ҳ ида ани қ ҳ айвонларни кузатиш натижасида пайдо бўлади . Со д да гапнинг бош б ў лакларини ў рганиш турли шаклдаги гаплар ва мураккаб гаплар ни ало ҳ ида олинган қ исмларини ў рганишдан бошланади . Бунда аниқ мисолларни келтиришдан бошлаш керак. «Осондан қийинга қараб» деган қоиданинг тўғрилиги исбот талаб қилмайди. Одамнинг кучи борган сари ортиб, ривожланиб боради. Бу билан, кейинги дарсда олдинги дарсдаги каби осон масалалар учрамайди, ечилмайди демоқчи эмасмиз. Аксинча, ҳар доим бундай қилиб бўлмайди. Шундай қилиш ҳам керак эмас. Тартибли таълим олиш олдиндан режалаштирилиб қилинган саёҳатга ўхшайди. Бундай саёҳат дарҳол Альп ёки Пиренейни забт этишдан бошланмайди. Аммо баланд чўққини мўлжалга олган одам учун, ҳар бир кичкина тоғчага ҳам чиқишга тўғри келади. Турли жойлар яъни, текисликлар, баландликлар, баландга чиқиш, пастга тушиш, қийин ва осон йўллларнинг ҳаммаси кишини мустаҳкамлайди ва чиниқтиради. Таълимда ҳам шундай. Таълимдаги бир хиллик ҳам чарчатади, зерикарли бўлади, ҳамма ҳам турли-туманликни ёқтиради. Французларнинг мақолига кўра «Зерикарли усулдан бошқа ҳамма усул яхшидир» Маълумдан номаълумга қараб!

Бу қоида тўртанинг ичида энг асосийси бўлиб, улардан устун туради, хукмронлик қилади яъни улар ўзаро солиштирилганда у бошқаларидан юқори туради, бошқалари унга буйсунади. Айниқса, бу биринчи ва иккинчи қоидаларга тегишлидир, учинчи билан эса яқин, чунки маълум нарса осон, номаълуми эса қийин. Демак, узоқдаги мураккаб нарса ҳам билса осон туйилади, яқиндаги оддий нарса эса билмаса қийин туюлади. Шунинг учун ўрганишни узоқ ва мураккабдан бошлаш керак. Номаълумдан бошлаш ҳам мумкинга ўхшайди. Кўп маротаба бундай йўл тутганлар бор, аммо бу бефойда. Буни қабул қилиб ҳам, қўллаб ҳам бўлмайди. Фақат билганимизни билмаган билан, янги, нотаниш нарсани таниш нарса билан, эски билганимизга боғлабгина янги номаълумни ўрганиб борамиз. Маълум нарсалар ёруғлик каби, номаълумлар эса қоронғулик билан тенгдир. Ўрганишни номаълумдан бошлаш, қоронғудан туриб, ёруғликни кўрсатмоқдир. Бунинг хатолиги аниқ. Шунинг учун чет тилни ўрганиш учун она тилидан фойдаланилади. Ёки гўдак каби, бегона халқ орасида яшаб, она тилини унутиб, ҳаммасини бошқатдан ўрганиш керак. Тушунмайдиган чет тилида она тилини тушунтиб бўлмайди, бу қоронғиликни янада қоронғи қилади. Номаълум нарсани ўрганишда маълум нарсадан бошлашдан бошқа иложи йўқ. Нотаниш ўсимликлар, ҳайвонлар, одамлар, тиллар, тушунчалар- ҳаммаси таниш нарсалар билан солиштириш йўли билан ўрганилади. Бевосита кўргазмалилик ортида турган номаълум нарсалар, кўргазмалилик орқали солиштириш йўли билан аниқ бўлади. Бунга энг ишонарли мисол тилдир. У кўзга кўринмас, аммо абадий тушунчаларни сўз билан ифода этиши мумкин. Масалан, хукмронлик, билимдонлик, доимийлик ва хоказоларни кўриб бўлмайди, аммо улар сўз орқали ифода қилинади. Баъзан, илгаридан бизга таниш бўлган тасаввурлар айрим олинган биргина нарса воситасида инкор этилмасдан, улар биз учун умрбод коронғу бўлиб қолаверади: масалан абадийлик, осмон, дўзах ва ҳоказо. Бизга таниш бўлган, сезгимизга таъсир қилмаган ҳар бир нарса биз учун ноаниқ бўлиб

қолади. Шунинг учун албатта кўргазмалилик керак, кўргазмалилик мумкин бўлмаган жойда белги, ўхшатишлардан фойдаланган холда номаълум нарса ҳақида кўргазмали тасаввур ҳосил қилиш керак. Дидактиканинг «нотанишдан танишга» принципи жуда кенг ва муҳимдир. Фан ёки бирор тизим энг узоқ умумий мавҳум номаълумдан бошланиши мумкин, аммо оддий таълимда ва шу каби ривожлантирувчи таълимда ҳам ҳеч қачон бундай бўлиши мумкин эмас. Ўқувчи умумий қоидани айрим қоида билан солиштира олмайдиган, номаълумни маълум нарса билан боғлай олмайдиган ҳар қандай илмий ўқитиш тўғри натижага олиб келмайди. Бу ўта абстракт билимлар билан шуғулланиб, уларни аниқ амалий ҳолатлар билан боғлай олмайдиган илмий изланишлар билан шуғулланувчи кўплаб одамлар гуруҳига таълуқлидир. Бирорта фан мавҳумдан аниқликка ўтиш йўли билан бунёд этилмаган. Шунинг учун фанни табиий ривожланишига асосланиб ўрганиш керак. «Маълумдан номаълумга» қоидаси барча таълимга тегишли бўлиб, таълимни табиатга уйғунлигини баҳолаш ўлчови сифатида қўлланиши мумкин. Олдинги параграфдаги кўрсатмаларни муҳимлигини назарда тутиб уни мустақил принципга ажратдик. Таълимни илмий эмас содда усулда олиб бор Университетлардаги таълим умумий тушунчалар, аксиомалар, схема, принциплардан бошланадики, уларга ҳусусий, айрим олинган барча нарса буйсунади. Фаннинг мазмуни шу тар з да тушунтирилади. Бу ерда тизимли кетма- кетлик, умумийлик, дедукция, прогрессив ҳ аракат ёки синтетик усул ў рин олган. Фан шу к ў ринишда ту ғ илмаган, у тай ё р муста қ ил объект эмас, чунки одам онги олдин ани қ нарсани ў рганади, ундан ў зи умумлаштиради. Мана шундай ани қ , махсус , индивидуалликдан бошла ни б , мав ҳ умга ў тиш

ривожланишни нг табиий й ў ли дир . Шунинг учун ҳ ар бир таълим шу й ў лдан бориши керак. Бундай таълимни биз элементар со д да деймиз, чунки у ўқ увчининг имкония т лари асос ида уни ривожлантиради . Бу ердаги усул ни эса элементар деймиз. Демак илмий усул содд а га қ арама- қ арши дир . Бирининг бош ну қ таси иккинчисининг якуни б ў лади ва аксинча. Бу усулларда ишлаётган ўқ итувчи лар учун қ айси усул танлашунчалик қийин эмас. Илмий усулда ишлага н ўқ итувчи фа қ ат баён этади, тушунтиради. Агарда шу жараёнда бирор савол келиб чи қ са, унинг жавобига а ҳ амият берилмайди, ҳ еч қ андай фойдасиз , олдиндан режлаштирилган й ў налишда баён давом этади. Ўқ увчи пассив кузатувчи ролини бажаради. У тайёр билимни олади, эшитади, кўчиради, ёдлайди. Ўқитувчи фанни ёки ўзининг шу фанга бўлган фикрини баён этади. Илмий таълим беришда ҳам элементар усулда ишловчи ўқитувчи эса, аксинча ўқувчининг билим савиясидан келиб чиқади, саволлар ёрдамида унинг мустақил фикрлашга ундайди, янги билим, фикр томонга йўналтиради, ўқувчини узлуксиз ҳаракатга келтириб туради.. Элементар усул ўқ увчини , мактабда эса бутун синфни ҳ аракат марказига айлантиради. Ўқ итувчи эса бош қ ариш воситаси б ў лади. У фаолият қ уролига айланади. Бу й ў л билан ни ҳ оят умумий ҳолатга, аксиома, принципларга етиб борилади . Б улар эса эришилган натижа ни ташкил қ илади. Бу элементар, таби атга уйғун , таълим ий й ў л дир . Бу й ў л ни фа қ ат бошлан ғ ич таълимгина эмас, балки барча мактаб ва гимназиялар ҳам қўлласа б ў лар эди. Билимни ўқ увчига тайёр бермасдан, унга муста қ ил эришишга, ў зи изланиб топишига ёрдам бериш керак. Ўқ итишни бу усули энг яхши, аммо энг қ ийин ва ноёбдир. Қийинлиги кам ишлатилишида. Ёдлаш, ўқиш, диктант билан солиштирсак, булар бу таълим олдида ўйинчоқдир. Аммо бу усуллар бефойда. Улардан кенг фойдаланиш ачинарли ҳам. Ўрта ва олий ўқув юртлари ўқитувчиларидан ҳам худди бошланғич мактаб ўқитувчиларидан талаб қилинганидек элементар усулда таълим беришни талаб қилиш керак. Бу усул фақат бошланғич таълим учун деган фикр бир томонламадир. Бу

усул ҳамма жойда ўринли ва фойдали. Шунинг учун, университет профессори бу усулни қўллашни билмаса ёки истамаса, у ҳеч бўлмаса фанини элементар ҳолда баён этиб, эшитувчиларнинг фикр юритишини ривожлантиришни билиши керак. Фақат шундагина талабалар фикр юритишни ўрганадилар. Мактабларда тушуниб, тушунмай ўқитувчининг орқасидан такрорлаб, ёдлаб билим олиш аста секин йўқолиб бораётгандай, аудиторияларда ҳам билимни умумий қоидаларини бериш билан чегараланган дарслар тезрақ йўқолиши лозим. Ўқувчиларга тайёр билим эмас, ушбу билимни чиқариш йўли, усули керак. Ҳақиқий ўқитувчи болага минглаб одамларни йиллаб меҳнатлари натижасидаги билимни эмас, унга қандай эришишни, масалан тайёр бино эмас, балки шу бинога ғишт қўйишни ўргатиши керак, биргалашиб бино қуриши керак. Илмий деб аталган усул- дедуктив, синтетик, прогрессив, диалектик кўп ҳолларда догма (қотиб қолган) усул ҳисобланади. Элементар усул -индуктив, та ҳ лилий, регрессив, эвристик(топиш, изланиш) усул ҳисобланади . Ёмон ўқ итувчи ҳ а қ и қий бор нарсани баён этади. Яхши ўқ итувчи эса шу бор ҳақиқатни топишни ў ргатади. Биринчисида ҳаракат юқоридан пастга, иккинчиси да пастдан юқорига бўлади , ёки ўқ увчилар энг юқори ч ўққ идан асосга қараб й ў л босадилар, акс ҳолда эса асос дан ч ўққ ига қ араб юрадилар. Догма усул аслзодаларча табиатга эга, Песталоццининг ривожлантирувчи усули эса ҳалқчил усулдир . Биринчиси қ иролларга т ўғ ри келса, иккинчиси конституцион давлатлар фу қ аролари учун. Бундан кейин , фикр юритиш и ва фаолият тарзи бир-бирига мос б ў л г а н ўқитувчининг қ айси усул ни танлаб олишига ҳеч қандай шубҳа қолмайди . Афсуски , ҳ али ҳ ам к ў п ўқ итувчилар тилида ҳалқчил ғояларга қў шилса ҳ ам , таълимни эскича аристократик усулда олиб боради . Бундай ўқ итувчилар тилида хал қ ҳ аракатига қў шилган б ў лади, ам алий ҳ аракатида ундан кечадилар. Булар бефойда ҳаракатдир! Элементар халқ усулида таълим бераётган ўқитувчини халқ тўғрисида гапиришини кераги йўқ, чунки у ўз фаолияти билан буни тасдиқлайди.

Бундан келиб чиқадики, эскича ўқитувчи ривожлантирувчи таълимдан нафратланади, уни тан олмайди, чунки ривожлантирувчи таълим эркин фикр юритувчи одамни тарбиялайди. Энди нима яхши-ю нима ёмон деб ҳеч ким иккиланмай қўйди. Шунингдек ўсаётган авлодга тайёр билимни юқоридан пастга қараб бериш керакми ёки уни эркин, пастдан тепага қараб ривожлангани маъқулми? деб иккиланишга ҳожат қолмади. Қўшимча. Агар борлиқни тўғри тушунсак, таълимни икки турдаги усули (баён ва сўроқли) билан чегараланмаслик керак. Ўқувчилар фақат жим эшитиб ўтирадиган лекциями, ўқувчилар ўқитувчининг саволига жавоб берадиган дарсми- барибир булар факат ташқи кўриниш холос, таълимнинг моҳияти, мазмуни эмас. Энг муҳими унинг ички мазмунидир, шу фан ёки дарсга ўқитувчини бўлган муносабати, фикридир. Ўқитувчи шу мавзуни, фанни охиригача ўрганиб бўлинган деб ҳисоблайдими, шу фикр билан уни баён этяптими ёки ҳали ўрганса бўладиган мавзу, фандек уни тавсия этяптими. Биринчи ҳолда ўқитувчи баён этади, эшитувчилар ёзиб олиб ёдлайдилар. Улар ушбу баённи рецепт сифатида қабул қиладилар, жуда бўлса ўқитувчининг фикрини кузатиб борадилар. Иккинчи ҳолда ўқувчилар ўқитувчи ёрдамида фикр юритадилар, хулоса чиқарадилар. Биринчисида барча саволларга жавоблар олдиндан берилади. Бундай дарс ошқозони ҳазм қилмай қолган одамларни зиёфатга айтган билан баробардир. Иккинчи ҳолда эса ўқувчи саволларга жавобни ўзи излайди ва топади. Эски ва янги таълимни фарқи шунда. Бу иккала усулни ҳам ўрганиб, таҳлил қилиб уларни иккаласини ҳам мукаммал деб бўлмайди. Аммо ички ва ташқи ўқитиш усулларини солиштириб улардаги 4 та шаклни ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Маълумот берувчи ( рецепт берувчи), ўқитишнинг догматик усули: а) баён қилувчи; б) саволлик (саволли-баёнли, ёлғон–саволли);

2. ривожлантирувчи ( ўқувчиларни э ркин фикрлашга ўргатиш, мустақил ҳаракат қилдириш ) : а) баён этувчи ; б) саволлик . Ривожлантирувчи баён этиш усулида Шлейермахер мукаммалликка эришган, ривожлантирувчи саволли усул сифатида эса Суқрат қўллаган усулни кўрсатиш мумкин. Шунинг учун бу усулни Суқрат усули дейилади. 8. Доим бирор расмий мақсадга ёки бир вақтда ҳам расмий ҳам моддий мақсад сари интил; бирор фан орқали, иложи бўлса ҳар томонлама ўқувчининг онгига таъсир қил, уни уйғот; билимни уқувга айлантир ва ўқувчини доим машғул бўлишга мажбур қил, токи у ихтиёрий машғулотга айлансин! Бу принцип лар бир-бирига жуда яқин , ўзаро бо ғ л иқ . Шунинг учун уларни қў шиб ў рганамиз. Уларни т ўғ рилигини исботлаш учун қисқача тушунтириш етарли . Таълим да икки тенденцияни кўрсатиш мумкин: биринчиси фанлар б ў йича билим бериш, к ў никма ҳ осил қ илиш бўлса , иккинчиси таълим орқали бор билимни ривожлантириш , болага куч-қувват бериш. Буларнинг бир ида моддий мақсад , иккинчиси да формал мақсад назарда тутилади . К ў пинча икки ма қ садни бирлаштиришга ҳ аракат қ илинади, чунки улар бир-бирига қ арама -қ арши эмас. Аксинча , бирор предметни ўргатиш усули ўқ увчининг фикр юритиш қ обилиятини қ анчалик уй ғ отса , у предметни шунчалик ғ айрат билан ў рганади. Аммо барибир биттаси му ҳ имро қ , юқорироқ бўлиб қолади, ана ў ша ниси ҳ укмрон б ў лиши керак. Ўсмирларга таълим беришда кўпроқ иккинчи мақсад ҳукмрон бўлади. Бошланғич синфда ўқувчи катта ҳажмдаги билимга ҳали муҳтож эмас. Аммо шуғулланганлик, имкон қадар фикр юритиш қобилиятини ва нутқни ривожлантириш, диққат эътиборда эркинлик, онглилик ёрдамида янги предметни ўзлаштириш ва тадқиқ қилиш, олган билимини яхшилик йўлида фойда келтиришга сарфлаш, келажак ҳаётда катта фойда беради.

Аммо, бу моддий мақсад ортга қўйилганлигини билдирмайди. Ҳамма вақт ҳам битта моддий мақсадни ҳисобга олиш ярамайди. Ўқувчи қанча ёш бўлса, унга куч-қувват бериш учун шунча кўп ҳаракат қилиш керак. Ўқувчи қанча катта бўлса, унга борган сари ўзига лойиқ қийинроқ топшириқлар бериш керак, чунки у анча кучга тўлган, қўйилган масалани ҳал қилишига ишонса бўлади. Агар ёш болага қийин топшириқлар берилса, у бола ҳали бундай нарсани қабул қила олмайди. Шунинг учун барча бошланғич мактабларда формал мақсад қўйилади, юқори типдаги ўқув юртларида моддий мақсад қўйилади, чунки ундаги ўқувчилар элементар таълим поғонасдан ўтиб, куч-қувватга эга бўладилар. Ривожлантирувчи мақсадни ҳеч қачон унутмаслик керак. Ҳар қайси ўқув предмети университетда ҳам предмет сифатида ўрганилиши керак, фақат Академияда (илмий-тадқиқот институтларида) предметни номаълум сирларни очишга интилиш керак. Ақлий таълим жараёнини узун бир масофа деб қарасак, унинг бошида бошланғич синф ўқитувчиси турса, охирида академик туради. Аммо таълимнинг барча босқичида фаолиятга ундайдиган, ривожлантирувчи, тарбияловчи таълим талаб қилинади. Тарбияловчи таълим деганимизда аҳлокий (эстетик) таълимни назарда тутамиз, аҳлоқ- мактабнинг олий мақсадидир. Таълим даврида бу мақсадга қандай эришиш мумкинлигини тушуниш учун аҳлоқ ва таълим тушунчалари маъносини очиб бериш керак. Аммо биз ишонамизки, уларниниг мазмунини тушуниш унча қийин эмас. Формал таълим борлиққа асосланмаган. Ҳар бир таълим бирор бир материалга боғлиқ бўлади. Бу материал асосли ў рганилган б ў лиши керак. Агар шундай экан, бу формал таълим дир . Аммо бу бир пайтда моддий ҳ ам дир , чунки у фа қ ат ёдлаш билан чегараланмайди, ў рганилади. Асосли таълим учун икки шарт етарли: 1) предметни қандай бўлса шундайлигича билиш ва 2) ундан фойдаланишни, қў ллашни билиш. Предметни б или ш деганда уни пассив билишни эмас, мустақил ў злаштириш ни тушунамиз . Ф ормал таълим т ўғ ри дан тўғри ў злаштир ил увчи билимн и эмас, ун и қў ллашни ҳам ў ргатади. Мактабда о ғ заки гапириб бериш,

мисол, масалалар ечиш шунга киради. Аммо мактабларда ҳ алигача оддий ёдлаш бор экан, формал таълимдан воз кечиб б ў лмайди. Имкон қадар ч у қ ур били ш ва уни асосли ў злаштириш ягона ма қ сад ни ташкил қилади, улар ажралмас бир бутун дир . Демак формал таълим га, эски ёки я нги тилл а рни , таби ий фанлар ёки математика ни алоҳида ўрганиш билан эмас, балки ҳ амма даврлар даги асосий таълим ий воситаларини асосли ў злаштириш й ў ли билан, яъни бу предметларни комплекс ҳолда ўрганиш орқали эришилади . У пре д метларни турлари ёки ми қ дорига эмас, предметлар мазмунини ҳ ар томонлама ёритишдадир. Ҳ ар бир таълим фа қ ат билим ли қилмасдан , балки маълумот ли ҳам қилади. Техник а билан боғлиқ ташкилотларда масалан , химия заводлари ва фабрикаларида ходим мод д а ҳ а қ ида билимга эга б ў лиш и керак. Бу ҳам билвосита таълим олишга ундайди. Ҳар ҳолда бу ерда оддий мактабдан кўра химия фанига эътибор берилади. Мактабдаги бирор предмет бўйича дарслик билан, унга доир қисқача маълумотномаларнинг мақсади турличадир. Аммо асосий гап уларни ўзлаштиришда. Шунинг учун предметга эмас, уни ўзлаштиришга эътибор бериш керак. Агар предметни ўзлаштириш натижасида бирор куч ҳосил қилиб бўлинган бўлса, бу предмет унутилиши ҳам мумкин. Шунинг учун биз қатъий айтишимиз мумкинки, таълимнинг олий мақсади экстенсив-моддий эмас, интенсив-формалдир. Бу ерда бироз ошриб юборилган ҳам дейиш мумкин. Биринчидан яхши ўрганган нарсани унутиш мумкин эмас, иккинчидан таълим бирор материалга асосланган бўлади. Уни ишлаб топилган капиталга, бадандаги қонга, миядаги ақлга қиёслаш мумкин. К апитал билан унинг проценти ҳам, қон билан энергия ҳам йўқолади. Руҳий қобилиятни ҳосил қилишда умумийлик бўлмайди, унинг кучи фақат аниқ бир материал устида ишлаш натижасида пайдо бўлади. Шунинг учун ақлий ривожланишга турли туман материал керак. Бу материал ушлаб қолинган бўлиши керак. Материалсиз ҳам бирон бир кўникма, уқув, тажрибага эга бўлиш мумкин, аммо бу ҳақиқий формал таълим бўлмайди, чунки у материалсиз мавжуд бўлолмайди. Бундай тажрибани фойдаси йўқ, бунинг исботи учун айрим ёзувчилар ижодини

кузатиш етарли, улар яхши ёзишни, гапиришни биладилар, аммо материал бўйича билимлари етишмайди, яъни ҳақиқий таълимга эга бўлиб, ундан моҳирона эркин фойдалана олиш етишмайди. Иккинчидан, биз к ў п томонлама қизиқтиришни тавсия этамиз. Юқорида исботлаганимиздек, бутун инсоният ривожланишига нисбатан, ҳар бир одамнинг алоҳида ривожланиши бир томонлама бўлиши мумкин, кўп қирралиликни, ҳар томонламаликни эса бутун инсоният ичидан қидириш керак. Аммо, бизнинг мақсадимиз бу бир томонламалик ҳақида гапириш эмас. Бирор соҳада юксак ютуққа эга бўлмоқчи бўлган одам, ўз кучи, ғайратини шу соҳага йўналтириши керак демоқчимиз. Аммо ҳамма кўп томонлама билим олишга ҳаракат қилиши керак. Ўқитувчи ҳам шунга интилиши керак. Шунинг учун у предметни ҳар томонлама ўрганиши керак, бир нарса устида турли-туман машқлар бажариш керак. Кўп томонлик фақат хиллилик, кўп предметлилик ва кўп миқдорда мисоллар ечиш эмас, балки аниқ бир предметни турли усул билан баён этишдир. Ўқитаётган предмет ёрдамида онгнигина эмас, хотира, кузатувчанликни машқ қилдириш керак. Шунинг билан бирга ўқитилаётган предмет табиатига қараб иродани мустаҳкамлаш, характерни тарбиялаш, олинган билимни амалий, ёзма ва оғзаки машғулотларда қўллашни ўрганиш керак. Ҳақиқий таълим одамни бутун вужудига ҳукмрон бўлди. Ўнта фанни бир томонлама ўргангандан, битта фанни ўн томонлама ўрганган маъқул. Гап берилаётган билим миқдорда эмас, уни ўзлаштиришда, амалий қўллай олишда. Уйдаги ўқитишдан мактабда ўқитишни афзаллига шундаки, қанча кўп ўқувчи бўлса, битта предметни турли нуқтаи назардан ёритишга тўғри келади. Агар бундай қилинмаса, уйда таълим олганларга ҳавас қилиш керак бўлади, чунки у ерда умумий мактабдагига нисбатан билим кўпроқ берилаётган бўлади. Билим билан уқув бир бирига боғлиқдир.Уқув деганда инсонни бутун танаси ёки бирор аъзолари билан қилинаётган, фақат кўриниб турган кўникмани эмас, балки олинган билимларни бошқа билимларни

эгаллаш, ҳаётий фаолиятда ишлатиш, ёзма ва оғзаки кўникмалар тушунилади. Агар ўқувчииниг калласида дунёнинг билими бўлсаю, уни ишлатишни билмаса, ўқувчи учун бу жуда ачинарли ҳолдир. Улар ҳақида бирор нарсаларни билади, аммо ҳеч нарса қила олмайди дейишади. Бундай ачинарли бир томонламалик кўпинча эски мактабларда учрайди. Ҳар томонлама билимга эга б ў лган ўқитувчи ўқувчиларга ҳар томонлама таълим бериш учун доим элементар усуллар, имконият топа олади . Бундай ўқитувчи қ уру қ такрорлаш, ёдлаш й ў лидан , бир қулоқдан кириб, иккинчи қулоқдан чиқиб кетадиган усуллардан воз кечади. Ж.Поль ўқитувчиларгат қарата айтганидек: « Барча эшитиб, ўқиб олинадиган билимлар, тушуниб ёзиб олиш, гапириб беришга нисбатан икки баравар кам самара беради”. Биринчиси аёлларга хос тарбия усулидир, иккинчиси кўпроқ эркакларга хос тарбия усули ҳисобланади, бунда куч-қувват, ўзига ишониш шаклланади. Хар бир таълим тилни амалий ўрганишдан иборат эмас, балки нутқ ўстиришдан иборат бўлиши керак: «Гапир, мен сени билиб олай!» Қолаверса, юқоридаги қоидалар олинган ва олинаётган билимларни тушуниб олинган фикрлар оқимига қўшилиб кетгунича давом эттириш кераклигини талаб қилади. Янги, ўрганилмаган нарсани ўрганиш биздан катта эътибор, қунт талаб қилади, аммо шундай бўлганда ҳам биз дарровдан янги ўрганган нарсани амалда қўллай олмаймиз. Бу осон иш эмас, аммо бунга албатта эришиш керак, чунки буни чуқур ўзлаштирмасдан туриб, кейинги юқорироқ поғонага чиқиб бўлмайди. Чунки ҳар бир поғона олдинги ва кейингисига боғлиқ, бирор нарсани яхши ўзлаштирилмаса, кейин диққат бўлиниб кетиб фанни кейинги ўрганиш қийинлашади. Шунинг учун ҳар бир дарсни, мавзуни ўрганишда уни жуда чуқур, ҳар томонлама ўрганиш керак. Агар мавзуга алоҳида эътибор бериш зарур бўлмаса, уни ҳеч қийналмай қўллаш, ундан фойдаланиш мумкин бўлса, мақсадга эришган ҳисобланади. Фақат яхши ўрганган нарса кўникмага айланади. Масалан, роялъ чалувчи нотани қоғоздан ўқиб, уни қўли билан рояль тугмасидан топади, агар бу ҳолатни

механик тарзда яхши ўрганмаган бўлса доим қийналади. Масалан ким қўшишни, айиришни, кўпайтиришни ўрганмасдан туриб бўлишни ўрганади. Шунинг учун ҳар бир мавзуни астойдил ўзлаштириш, амалий мустақил қўллашга эришиш керак. Фақат шу тарзда ўқиган бола ўзини эркин ҳис қилади. “Секин юрсанг, узоққа борасан” деган мақолга амал қилган ҳолда таълимннинг барча бўғинларида унинг асосларини сўнмас тиришқоқлик билан ўрганиш лозим. Шундай ҳолда ўқувчи аста секинлик билан мутақилликга, предметни мутақил ўрганишга эришиб боради. Акс ҳолда жуда қийналади, ўқитувчини ҳам қийнайди. Шунинг учун Петер Шмид расм дарсида ўқувчига қўлидан келадиган нарсани чизишни тавсия этади. Бу ўқитишда шошилиш керак эмаслигини, ўқувчини етарлича услубий ишланмага эга бўлган ҳар бир қуйи босқични мустаҳкам ўрганиши, керакли кўникмаларни ҳосил қилиши учун шоширмаслик кераклиги келиб чиқади. Шунда улардан фойдаланиб янги масала ва қийинчиликларни енгиши мумкин. Ўқувчи ҳали ўзлаштира олмайдиган нарсани ҳеч қачон ўргатма! Ўқувчининг ривожланиш даражасидан юқорироқ ҳеч нарсани кераги йўқ. Бу дидактик қоидани мен қуйидагича ифодаламоқчиман: «Ўқувчи ҳали тушунмайдиган нарсани ўргатма». Аммо «тушунмайди» деган нарсани ҳ амма ҳ ар хил тушунади. Одам ў зи нимани тушунади? Педагогика со ҳ асида ҳ ам кулгили ҳ олатлар учрайди. Ж уда таникли бир профессор педагогикадан лекция ўқ ийди. У гапирмасдан, болалик ички иккиланишларга эга бўлган ёшдир ва ҳар бир бола ў зини бахтсиз ҳ ис қ илади деб исботламоқчи бўлади. Унинг фикрича, хотирани мустаҳкамлаш учун, мутлақо мазмунсиз, боғланмаган сўзлар билан машқ қилдириш керак.. Бизнинг фикримиз аксинча, тушунмаган ҳеч нарсани ёдлаш, эслаб қолиш ҳам керак эмас. Т ўғ ри , тушунишни турли даражаси бор: биров предметни бутунича тушунади, бош қ аси эса афсуски қ исман. Шунинг учун бизнинг талабимиз ўқ ув материалини ёдлаб, хотира ёрдамида ў злаштирманг.

Табиат га уйғун бўлган бола тушунмаган нарсани ёдламайди. Бизнинг болалар афсуски табиийлигини й ўқ отган. Улар тушунмасдан к ў п ҳ олларда ёдлайверади. Шу туфайли ўқ ишга б ў лган қ изи қ иши с ў нади. Ўқиш орқали бола руҳияти эркинлаштирмасдан, балки жиловланади. «Ҳақиқат сизни эркин қилади». Биз ўқувчиларимизни ақлини чегаралаб, нодонга айлантирамиз. Кўп мактаблар ўқувчиларини шундай қилиб чиқарадилар. Бундай хол тушунмаган нарсани ёдлатгандан юзага келади. Мен асосан кўпчилик ўқиётган диний таъ лим мактабини назарда тута яп ман. Бу мактаб ўқувчиларини айби эмас, улар шундай қ илишга мажбур. Ўқувчиларимизнинг к ў пчилиги 12, 10, ҳатто 9 ёшда ҳам мактабдан кетадилар. Уларга умид ба ғ ишлаб, қ олганин и ҳ аётни ў зи ў ргатади дейдилар. Аммо бу бекочи гап. Ру ҳ ош қ озонга ў хшаш нарса. Дарров ҳ азм қ ила олмаган нарсани ҳ еч қ ачон ҳ азм қ ила олмайди, ишдан чи қ аради холос. Шунинг учун бизнинг қ оидамиз қ атъий: ўқувчи ў рганаётган нарсасини тушуниши керак. Шу туфайли ҳ ар бир ўқитувчидан ани қ лик талаб қ илинади. К ў п ҳ олатда тушунарли деган с ў зни ў зини нот ўғ ри тушунадилар. Осон ў злаштирилган нарса га юзаки қарайдилар . Яхши тушунмаганни ю қ ори ба ҳ олайдилар. Биз бошлан ғ ич ўқитувчилар, бунга қў шилмаймиз. Тушунарли ҳолатга келтирилмаган нарсани ўқувчига тавсия қилмаслик керак. А қ лли одам асосли равишда буни ички қ арама- қ аршиликлар ҳ а қ ида деб билади. Ички қарама қаршиликлар ўз ичига олган нарсаларни, улар чуқур фикрлилик дейишади. Ҳ ар бир ўқитувчи қ уйидаги ҳ олни ў йлаб к ў рсин: 1. Ҳ ар бир тушунмай туриб ёдланган нарса зарарлидир. 2. Ҳ ар бир ў згамас , қотиб қолган ақида ривожланиб бораётган таълим о қ имига қў шилмаса ру ҳ имизни сусайтиради. 3. Тушунмаган нарсани ўқувчига ёдлатиш маъсулиятсизликдир. Шундай қилиб қуйидаги фикрларни бериш етарлидир, яъни қ орани о қ қ илиб б ў лмайди, биз эса ани қ ва соддага б ў лган ме ҳ рга қў шиламиз. Ўқувчилар ўрганганини унутмаслигини ғамини еб бор!

Бу борада кечириб бўлмайдиган кўп қўпол хатоларга йўл қўйилмоқда. Қуйи ва ўрта синфларда қанча нарсани ёд олишга тўғри келади, мактабни битириш арафасида ҳаммаси унутилади. Бунга йўл қўйиб бўлмайди. Шунинг учун бир умрга керак бўлмаган нарсани ёдлатма, ёдлатаётганинг бир умрга керак бўлсин, ҳазина бўлсин. Бунга эришиш учун ҳафтада бир соат сўзма- сўз, оғзаки, ифодали такрорлаш керак. Бу ҳолда ўқувчилар мактабдан мақол ва маталлар, шеър ва қўшиқлар ҳазинасини олиб кетадилар ва умрининг охиригача ундан ҳурсанд бўладилар. Бундай пайтда ишдан чўчима! Агар ўқувчиларга ёдлатмокчи бўлган нарсани ўзинг яхши билсанг, бу машаққатли иш сен учун жуда осон туюлади. Аммо ўқувчидан сўрганингда китобга қараб текшириб турсанг, китобдан ташқари нарсани сўрай олмасанг, демак сен ҳақиқатдан тирик азобловчисан. Ўқувчиларга энг зарур, энг муҳим нарсаларнигина ўргатиш керак-ки, у бир умрга эслаб қолсин, ундан доим фойдалансин. Бу биринчи навбатда кейинги дарс олдингисидан келиб чи қ адиган, системали предметларга тааллу қ ли , масалан математика, чет тили ва хоказо. Бу қ оидани кучи ка т та. Ўқувчи кейинчлик унутса б ў л а диган ҳ еч нарсани ёдламаслиги керак. Нимаики ў та му ҳ им деб ҳ исобланса, уни ёдлаш талаб қ илинса, у ҳ еч қ ачон унутилмаслиги керак. Бошлан ғ ич синфда ёдлаган нарса ю қ ори синфда ҳ ам ҳ у д ди кеча ёдлагандек эсда туриши керак. Буни таъ минлаш мактаб вазифасига киради. Бунга риоя қилмаслик маъсулиятсизликдир. Ёдлаган нарсани унутганда ҳам хотирани муста ҳ камлангани қоладику деганлар адашади. Хотира материалга асосланган бўлади ва у билан бирга ҳисобга олинади. Ёдлаганни унутиш - хотирани бузишдир. Ҳамма нарсани унут иш ҳеч нарсасиз ва хотирасиз қол и ди р . Шунинг учун ёдлаган нарсани вақти вақти билан қайтари ш, ҳотирада янгилаб туриш керак , у йўқ бўлиб кетмаслиги керак . Бу ларга мақол ва маталлар, қўшиқ ва шеърлар, чет тили ва бошқа шу кабилар киради . Бирор нарсани ёдлаб, кейин ундан му ҳ имроқ нарсани ёдлагандан сўнг аввалгисини унутиб юбормаслик керак.

Баъзи ўқувчилар ва кишиларнинг а қл ва феъл- атворни бўшлиги уларни кўп нарсаларни яхши билмаслиги, ҳеч нарсани билмаслиги билан боғлиқдир . Яхши билиниши керак бўлган нарсаларни доим хотирада сақлаб юриш ва жойи келганда улардан фойдалана олиш керак. Шунинг учун юқори синф ў қитувчиси ўзининг фанидан ўқувчилар қуйи синфда нималарни ўтганликларини билиши керак ва бу илгариги билимларни ишлата олиши керак. Ҳ ар бир ўқитувчи ўз галар билан иши бўлмаса, ўз фани ўз ҳолича тушунтираверса, бунда фақат ўзининг хизмати бор деб билса, бундай мактабдан ўқувчилар нимани ҳам оларди. 11. Юқоридаги каби ш ундай ҳоллар борки, бунда ё длатиш, тарбиялаш ва таълим бериш эмас, балки инсони йлик , фуқаролик ва м иллий ликнинг умумий асосларини яратиш керак ! Бу принцип олдингилари нинг бир қисми бўлиб, аммо махсус тушунтириш киритиш керак бўлади . Гап касб-хунар таълими эмас, умумий таълим ҳ ақида боряпти. Немис педагогика си касб-хунар таълимини , м асалан ка д ет корпусларини , тан олмайди. Немис педагогикаси бўлажак махсус таълим ни умуминсоният таълимига асосланишини талаб қилади. Махсус таълимни умумтаълимдан устунлигини зўрма-зўракилик деб атайди . Немис педагогикаси аввало инсон ни та рбиялашни , кейин фуқаро ни ва миллат аъзосини тарбияла шни талаб қилади . Шунинг учун: аввало инсон, кейин немис фуқароси, сўнгра касбдош ўртоқ дейишади, аммо тескариси эмас. Ҳ ар бир мутахассислик умумий билимга асосланган бўлиши керак. Табиат шундай ривожланади. Кристалл, ўсимлик, ҳ айвонот, ко и нот жисмлари ноаниқ холатдан , шаклдан аниқ шаклга айланади. Тил ҳам шу қонун бўйича ривожланади. Алоҳида олинган инсон ва бутун инсониятга табиий уйғунликда таълим беришга нисбатан ҳам шуни ҳис қилиш мумкин. Б у умумий асослар йиғилиб, ҳақиқий таълим қоидаларини ташкил қилади, бу асослардан аниқ бир ўқитиш шакллар и ва турлари пайдо бўлади. Ҳ ар бир

билим шунга кўра борган сари кенгайи б боради . Юқорида айтилганлардан, бошланғич таълимда фақат умумий ва абстакт билим лар талаб қили нар экан деган нотўғри хулоса чиқмаслиги керак. Фикримизни изо ҳ лаш учун шуни айтиш керакки , биз диний таълим бошлаш учун черков конфес сионал таълимдан бошлашни талаб қилмаймиз, биз умуман уни бекор қиламиз. Бизнинг талабларимиз қуйидагича: барча келажакдаги махсус касблар учун миллий, диний хиссиётлар уйғотиш шарт эмас. Болалар катта бўлганда қайси динни танласа ўшанга эътиқод қилади. Ёш бола ҳали ишонч ҳ осил қилмай , ўзини эътиқод йўлига эга бўлмай туриб уни у ёки бу дин йўлига йўналтириш мажбурлаш, зўравонлик мумкин эмас. Ёшларни ўқитиш бутун дунёда бир хил. Ҳ ар бир ўқитувчи хоким билан баробар, аммо у на сиёсий ра ҳ бар, на партиявий одам бўлишга ҳ аққи йўқ. У фақат ўқувчига ўз устида ишлаш билан маданиятсизлик, қўполликдан халос бўлишни ўргатади. Ўқувчи б егона фикр сўзларни такрорлаш, ёдлаш йўли билан эмас , балки ўз фаолияти ёрдамида эркин инсон бўлиб етиши мумкин. Инсон ўзини қанча эркин ҳ ис қилса, қанча кам формула ва қоидалар унинг қобил и яти , куч кўникмаларини боғлаб турса одам ўзини шунча бахтлироқ ҳ ис қилади. 12. Ў қувчини иш лашга , ишни севишга , иш билан бир тану бир жон бўлишга ўргат , токи у ўзини ишсиз тасаввур қила олмасин ! Бу тўғрисида ало ҳ ида гап юритишни ўзи ҳам мантиққа тўғри бўлмаса ҳам, начора. Етарли даражада аниқ тушунтира олмадим шекилли, деб ўйлайсан одам. Шунинг учун такрорлашга мажбурман: ўқувчини диққат билан ўқиши , ўзлаштириши ва қабул қилиши етарли эмас. Йўқ.! Уни мустақил ишлашга мажбур эт, мустақил ишлашга, уни ўз кучи билан билимни эгаллашдан бошқа чораси йўқлигига ўргат. У мустақил ўрганиши, изланиши ўзини чиниқтириши керак. Ҳозир гача кўпчилик “Ў зича ҳ еч бир инсон яхшилик қилишга қодир эмас, у яхшилик қилишдан, ёмонлик қилишга қодирдир ” – деб билишади ва

гапиради. У барча аҳмоқона оғишлардан ва ёмон кўникмалардан озод бўлиши керак. Б арча яхшилик деб билган ҳамма нарса аслида усти ялтироқ ёмонликдир. Ҳ а фтанинг маълум кунларида одамларга уларнинг гуно ҳ лари ҳ ақида диний маъруза ўқилади, уларни б у гуно ҳ лардан воз кечишга ёки товба қилишга ундайдилар, аммо ҳаммаси эскича қолаверади. Бизни нг кунимизни хусусияти шунд а к и, ҳозир дангасалик, маъсулиятсизлик одатдан чиқиб кета боряпти. Ҳ еч иш қилмаслик илгари бахт деб ҳ исобланган, бир умр ибодат қилган ру ҳ оний ҳ исобланган. Ме ҳ нат орқасидан эришилган бахт тан олинмас эди. О дам фақат ўзининг ме ҳ нати , кучи орқалигина ҳ ақиқий инсон бўлиб етишини тушунмаганлар. Эркин касбни жамоат тан оларди . А ммо жисмоний ме ҳ нат билан кун кечираётганлар шуни билар эдики, уларни одам ўрнида кўрмаганлар. Одамнинг ме ҳ нати, унинг мо ҳ ияти тан олинмас эди. Ва ни ҳ оят бу хатони тан олиб, ме ҳ натни мо ҳ иятини тан олган, ме ҳ наткашни ҳ урматлашга ўргатган замонамизга офаринлар бўлсин. Бунинг натижаси борган сари билинмоқда. Бу ўзгариш билан бизнинг педагогик қоидамиз боғлиқ: фақат ме ҳ нат туфайли боладан фойда чиқади. Шунинг учун ўқитувчининг вазифаси уни ме ҳ натга ўргатишдир. Бундан келиб чиқадиган қоида болани пассивликка ўргатма, у доим фаол бўлсин, унга кучини ишлатишни ўргат. Унга шундай муом а ла қилки , у мактабга ишлаш учун келаётганлигини тушунсин. Мактаб олдин тоат-ибодат қилинадиган жо й , болалар черкови эди , кейин чалик бу жойлар ўқув юртига айланди. Энди у устахонага айланиши керак. У ерда ҳамма ишлайди. Ўқувчи ҳам иш ўрганади. Бунинг учун ўқитувчи ўз ишининг устаси бўлиши керак. Ўқувчиларидан мо ҳ ир шогирдлар чиқариши керак. Бу мактаб билан диний мазмундаги ашула ва шеърларни ё д латаётган мактабни солиштирчи. Ҳ али ҳам қуруқ ёдлаш ва ёзишдан бош қ а нарсалар билан шуғулланмайдиган мактаблар борлигини билиб афсусланиб кетасан киши. Ўқувчи қўли, тили ва боши билан ишласин ! Бу ҳ олат унинг ички эхтиёжига айлансин. Бу ўқувчининг ўрнига ҳ еч ким емагани ва ичмаганидек

бошқа одам ўқий олмайди. Ҳ е ч ким унинг ўринбосари бўлолмайди. Ҳамма нарсага у ўзи эришиши керак. Нимага эришса у ўзиники. Бу ҳ олат исботсиз аниқ, аммо минглаб одамлар бу нарсани билмагандай тутади. Шунинг учун улар ҳали ҳам ўйла б кўр салар яхши бўларди. Ўз ўқувчилар инг ни алоҳида ҳусусиятларини ҳ исобга ол! Қонун олдида баробарлик – улуғ фикр. Бу мактабга ҳам тегишли, чунки мактаб болани ҳаётга таёрлайди. Ўқитиш усулидаги т енглик ҳамма ў қувчиларга нисбатан қўлланилади . Қанчалик болалар табиати бир хил бўлса, қанчалик фан ўқитиш услуби уларга муносиб бўлса , шунчалик улар тенг билим олишлари керак. Аммо энг кичик ёшдаги болаларда айрим хусусиятлар кўзга ташланади. Биттаси осонгина фараз қила олса, иккинчиси кўрса яхши тушунади. Учинчиси эса расм ва хикоя орқали тушунади. Яъни онг назарий ва амалий бўлади. Бу борада болаларнинг қобилиятини ҳ исобга олиш керак. Ҳамманинг қобилияти бир хил бўлмаслиги мумкин. Предметлар кўпайган сари уларни сони билан баробар қийинчиликлари ҳам ошиб боради. Бунда айниқса болаларнинг қобил и ятини ҳ исобга олиш керак. Ҳамма га бир хил талаб қўйиш, ҳаммани бир хил ютуққа эга бўлишини талаб қилиш адолатдан эмас. Яхши хотирага эга бола билан эслаб қолиш қобилияти суст бўлган бола баробар ўқитилмайди. Бири назарий қобилиятга , иккинчиси амалий қобилиятга эга бўлса, уларн и койиш керак эмас. Ҳаммасидан ҳамма нарсани бир хилда талаб қилиб бўлмайди. Агар бола асосий предметларни яхши ўзлаштирса, бошқаларини секинроқ озроқ ўзлаштириши мумкин. Биз ўқитувчиларнинг лоқайдлиги ни о қл амаймиз. А ммо ҳозирги кунда, ўқувчидан кўпроқ талаб қилиб, у нинг эркинлигини буғиш керак эмас. Бу кўпроқ ўрта ўкув юртларига тегишлидир, чунки улар ўқувчини жуда катта ўқув предметлари билан эзиб ташлаганки , бу ерда б ола нинг эркин лиги эмас балки, таби и й ривожланишига ҳам шубха туғдиради.

Изох: Л оринзе р нинг машҳур мақоласидан кейин бу тўғрисидап кўп бахслар бўлди. Гап гимназиялар тўғрисида бор ган эди . Аммо баҳслар зарур натижа бермади. Ҳалқ ва ш а ҳ ар мактаблари ва ўқ ит ув чилар семинариялари кўриб чиқилмади ёки бир четда қолиб кетди. Аммо бу хол уларни ҳам ого ҳ лантириши керак. Ўқувчиларни бутун вақти мактаб ва мактаб учун ўтмаслиги керак. Айниқса қизларга ачинасан одам. Биз билим ба ҳ осини ошириб юбордик. Улар бош ўринда турмаслиги керак. Кўп одамлар камроқ били б, кўпроқ ишла шни яхши кўрадилар . Билимларни ҳаддан даражада кўплиги, одатда яхшиликка олиб келмаслиги мумкин. Бизга кучли одамлар етишмайди. Катта ҳ ажмдаги бўлар бўлмас билим билан болаларни миясини тўлдирмайлик. Уларнинг бир томонлама ривожланишига сабабчи бўламиз. Эркин ривожланаётган кучга кенг йўл очиб берайлик! Юқорида биз дидактика фанининг энг му ҳ им қоидаларини санаб ўтдик. Энди якун ясаймиз. Чин тарбиячи ўзининг тарбияланувчисини ички кучларини, табиий ривожланишини таъминлайди. Ўқув материалининг омборхонасига айлантирмайди. Ўқувчи га бир томонлама эмас, ҳ ар томонлама таълим беради. Шунинг учун у нафақат индивидуалликка, балки умумийликка, умуминсонийликдан миллийликка эришади.

O'xshashlar

Таълим функциялари ва тамойиллари

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi

«Таълим муассасасини бошқариш» мавзусидаги дидактик ўйин технологиясининг ижодий ўйин методидан фойдаланилган машғулотнинг технологик харитаси

Мутахассислик фанларини ўқитиш тамойиллари

Таълимнинг услубий принциплари