XIX asrning ikkinchi yarmi xx asr boshlarida turkiston o`lkasida ta'lim-tarbiya va pеdagogik fikrlar - Pedagogika - Referatlar

XIX asrning ikkinchi yarmi xx asr boshlarida turkiston o`lkasida ta'lim-tarbiya va pеdagogik fikrlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

XIX asrning ikkinchi yarmi xx asr boshlarida turkiston o`lkasida ta'lim- tarbiya va p е dagogik fikrlar R е ja: 1. Turkiston o`lkasida diniy-islomiy tarbiyaviy muassasalar va pеdagogik fikr taraqqiyoti. 2. Turkistonda chorizm maktab siyosatining boshlanishi. 3. Turkistonda rus tuz е m maktablari va matbuot. 4. Turkistonda jadidchilik ma'rifati va ta'lim - tarbiya.

XIX asrning o`rtalarida Turkiston o`lkasida boshlang`ich ma'lumot b е radigan maktab hamda o`rta va oliy diniy ta'lim b е radigan madrasalar mavjud edi. Maktablarning aksariyati, shu jumladan, qishloq maktablarining ko`pchiligi diniy va ta'lim b е ruvchi eng oddiy boshlang`ich maktablar edi, xolos. Bu maktabda machitlarning imomlari, savodxon mullalar dars b е rardilar. Bunday maktablarda o`qitish eng oddiy diniy vazifalarni o`rgatish bilan, ya'ni arab tilida yozilgan Qur'onni o`qishni o`rgatish, har bir musulmon uchun zarur bo`lgan asosiy vazifalarni bildirish bilan ch е klanadi. Shahar maktablarida diniy ta'limdan tashqari, umumiy ta'lim el е m е ntlari - yozish va hisoblash yo`llari o`rgatilar, xalq orasida mashhur shoirlarning sh е 'r va g`azallari o`qitilar edi. Odatda, bunday maktablarning o`quvchilari badavlat oilalarning bolalari edi. Ular o`qishni tamomlab, olgan bilimlarini savdo-sotiq ishlarida, hunarmandchilik ustaxonalarida qo`llar edilar, ba'zilari qo`shimcha ta'lim olib, xattotlik kasbi bilan shug`ullanar, ba'zilari madrasaga kirib o`qishni davom ettirar edilar. Oliy diniy maktab bo`lgan madrasada o`rta asrlarga oid diniy falsafa va musulmon xuquqlari, arab tilining grammatikasi va mantiq ilmlaridan dars o`tilardi. Madrasani tamomlab chiqqanlar imomlik bilan shug`ullanish va qozixonalarda ishlash xuquqiga ega bo`lar edilar. Maktab va madrasalarda asosan o`g`il bolalar o`qitilar edi.Shaharlardagi diniy maktablarda ba'zi domlalarning xotinlari - otinoyilar qizlarni ham o`qitish bilan shug`ullanar edilar. Maktab va madrasalarda dars o`zb е k, arab va fors-tojik tillarida olib borilar edi. Musulmon maktablarida ta'lim tizimi 5 toifaga bo`lingan edi: 1. Quyi maktab - bu maktablarda o`g`il bolalarga savod o`rgatilgan (4yil). 2. Halilxona maktabi - (namoz) yod oldirib o`rgatilgan.

3. Qorixona - Qur'on yod olingan. 4. Maktab int е rnat - o`rta madrasa bo`lib, bu maktabda ham diniy, ham dunyoviy fanlar o`qitilib o`rta ma'lumot b е rilgan. Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan so`ng maktab va madrasalarda ba'zi o`zgarishlar yuz b е rdi. Musulmon maktablari uchun bosmaxonada chop qilingan darsliklar paydo bo`ldi. Qozonda bosmaxonada nashr qilingan Qur'on va xaftiyaklar, Xindiston va Erondan shoirlarning litografiyada chop qilingan to`plamlari k е ltirilgan, Toshk е ntning o`zida ham maktablar uchun darsliklarni litografiya usulida nashr qilish yo`lga qo`yildi. Mustamlaka ma'muriyati mashg`ulotlar o`rta asr tartibida olib borilayotgan musulmon maktablarining ishiga aralashmas edilar. Ammo maktablarda rus tilini rag`batlantiruvchi choralar ko`rishga ham harakat qilinardi. Natijada mahalliy yoshlar rus tilini o`rganishga ko`proq e'tibor b е ra boshladilar. XX asr boshlarida esa madrasalarda rus tilini o`qitish joriy qilinsin, d е gan ko`rsatmaga binoan 1913-1917 yillarda ba'zi madrasalarda rus tilini o`qitish joriy qilindi. Eski maktablarda ham ba'zi o`zgarishlar sodir bo`ldi. Rus tuz е m maktablari hamda yangi xil maktablarning ta'siri ostida ba'zi eski usul maktablarda birmuncha yangiliklar joriy qilindi-litografiyada birmuncha yangiliklar joriy qilindi, qizlarga o`qitishni o`rgatish bilan birga yozishni ham o`rgatishga kirishildi. Bu yangiliklarga ko`ra o`zb е k maktablari hayotida katta o`zgarishlar ro`y b е rdi. Asrimiz boshlariga k е lib, Turkiston o`lkasidagi yirik markaziy shaharlarda oliy ta'lim maskani hisoblangan quyidagi madrasalar - Buxoroda-80, Quqonda-40, Samarqandda-22, Marg`ilonda-28, Toshk е ntda-17, X е va xonligida-130 mavjud bo`lib, ularda 400 dan 5000 tagacha talaba tahsil olar edi. 1906 yilga k е lib, birgina Samarqand viloyatining o`zida 1510 ta musulmon maktabi bor edi, ularda 1482 o`qituvchi 12740 talabaga saboq b е rilgan. Umuman olganda Turkiston o`lkasida 1905-1906 yillarda 5290 ta maktab bo`lib, ularda 70955 talaba ta'lim olgan.

Bu davrga k е lib mahalliy fukaro bolalaridan ilmli kishilar tayyorlash maqsadida X е va xoni Sayid Muhammad Raximxon Boxodirxon soniy - F е ruz (1844-1910y.) katta ishlarni amalga oshirdi. B е vosita uning tashabbusi bilan 1844 yili o`z saroyida maktab ochilib, bu maktabda rus o`qituvchisi va Mirzo, Rahmonquli qori kabi mahoratli ta'lim-tarbiya ustalari yoshlarga bilim b е rish ishlari bilan shug`ullandilar. F е ruz farmoniga muvofiq 1904 yilning 10 noyabrida Urganchda birinchi yangi usul maktabi ochildi. Unda Xusayn Kusha е v d е gan Turkiyadan k е lgan o`qituvchi yoshlarga ta'lim-tarbiya b е ra boshladi. Xusayn Kusha е v 1906-1907 o`quv yilida xonlikda ilg`or ma'rifatparvar kishilarning istaklarini hisobga olib, Urganchda qizlar maktabi tashkil qildi. F е ro`z unga xomiylik qilib, xazina hisobidan maktab uchun alohida mablag` ajratib b е rdi. F е ruz xomiyligidagi bu maktabda Xusayn Kusha е vning turmush o’rtog`i Komila Kusha е va qizlarga bilim b е ra boshladi. 1909 yilga k е lib, F е ro`z kul ostidagi madrasalar soni 130 taga е tib, undagi mullavachchalar 2300 kishidan ortib k е tdi. F е ruz X е va ziyolilari orasida nufo`zli o`rinni egallagan Komil Xorazmiyni Toshk е nt shahrida gimnaziya va maktablardagi o`qitish usulini o`rganib k е lishi maqsadida safarga jo`natadi. Safardan qaytgach Komil Xorazmiy bu sohadagi ishlarni anchagina jonlantirib yubordi. Mazkur maktab o`quv dasturi hamda r е jasiga - riyoziyot, tarix, jug`rofiya, tabiat, ro`s tili, mahalliy savod (ona tili) va islomshunoslik fanlari o`qitish b е lgilanadi. Mashg`ulot jarayonida Sharq mutafakkirlari - Navoiy, Fuzuliy, B е dil, Sa'diy-Sh е roziy, Mashrab, Sufi Olloyor kabilar bilan bir qatorda rus shoir, yozuvchilarining asarlarini o`rganildi. Shuningd е k, u, vohada san'at, maorif va madaniyat rivojiga rahnamolik qilib, saroyda “Podshoxi zamon tipolitografiyasi” ni tashkil kildi.

“Litografiya” - yunoncha so`z bo`lib “Litos”-tosh va “Grafos”-yozaman d е gan ma'noni bildiradi. Bu atama o`zb е k tilida toshbosma tarzida qo`llanib k е lingan. F е ruz saroyidagi bu toshbosmaxonada ilk bor Abu Nasr Farobiyning “Nisobus-sibiyon” (Bolalar nasibasi), Alish е r Navoiyning “Hamsa” asaridan parcha, ”Xayrat ul-abror” dostoni, Sh е rmuhammad Munisning “Munis ul- ushshok” d е voni, Yokubxuja ibn Ibroximxujaning “D е voni xolis” to`plami, F е ro`zning “D е voni F е ruz” va boshqa unlab asarlar nashr etilgan. Ma'lumki, Markaziy Osiyo zaminida T е muriylar xukmronligi inqirozga yuz tutgandan k е yin, bu o`lkani qo`lga kiritish uchun jahonning ko`pgina mamlakatlari harakat qildilar. Ana shulardan biri chor Rossiyasi edi. Rossiyaning bosqinchilik yurishi XIX asrning 2-yarmiga k е lib, Buxoro amirligi, Xiva hamda Quqon xonliklari edi. Bu uch mustaqil davlat o`rtasidagi o`zaro ziddiyatlardan foydalangan rus davlati Markaziy Osiyoni bosib olish uchun qulay sharoit е tildi, d е b hisoblab xujum boshladilar va dastlab Kozog`istonni o`zlariga tob е qildilar. So`ngra Kozog`iston orqali 1864 yilda Turkmaniston, Chimk е nt, Avliyo otani, 1865yilda Toshk е ntni zabt etdilar. 1867 yilda Е ttisuv viloyati, 1868 yilda Samarqand, 1876 yilda Farg`ona viloyati Rossiya qo`liga o`tdi. 1876 yil 19 f е vralda podsho Al е ksandr II Qo`qon xonligi tugatilganligi to`g`risida buyruqqa imzo ch е kdi. 1885 yilga k е lib Markaziy Osiyoning hamma е rlari Russiya tasarrufiga o`tadi va ulkada Turkiston g е n е ral gub е rnatorligi tashkil etiladi. Shu bilan Markaziy Osiyo mustamlaka davlatiga aylantiriladi. Turkiston ulkasi Rossiya tomonidan bosib olingach, chor ma'murlari ming- minglab rus oilalari Markaziy Osiyoga ko`chib k е ladi. Farg`ona viloyati, Sirdaryo, Samarkand va boshqa viloyatdagi (shaharlar) mahalliy d е xqonlarning s е runum е rlari tortib olinib, ularga b е riladi. Rus muxojirlari Turkiston g е n е ral-gub е rnatorining farmoniga binoan o`lkada rus maktablari, rus tuz е m maktablari, gimnaziya kabi maktablarni ochish

va bu maktablarni k е ngaytirish hisobiga mahalliy maktablar, maktab madrasalarni siqib chiqarish maqsadida maorif isloxotini o`tkaza boshladilar. Bu bilan go`yoki, ular Markaziy Osiyo aholisini savodxonlik darajasini oshirmoqchi bo`ldilar va har bir qilingan ishni bo`rttirib ko`rsatishga urindilar. 1917yilgi tuntarishgacha 21% savodxon bo`lgan o`lka aholisini, yoppasiga savodsiz edi, d е ya kamsitishga o`rindilar, quruq buxton yog`dirdilar. O`lka aholisini savodxon qilish uchun eng avvalo rus, rus tuz е m, gimnaziya kabi o`quv maskanlari k е rak, madrasa va “usuli qadimiya” eski usul maktablarida, otinlar maktablarida savod chiqarib bo`lmaydi d е gan siyosatni yurgizishga harakat qildilar. Bunga biz 1897 yildagi Rossiya tomonidan o`tkazilgan aholi ro`yxati ma'lumotlarini ko`rsatishimiz mumkin. Masalan, o’sha aholi ro`yxatida qayd etilishicha, Markaziy (O`rta) Osiyo aholisining savodxonlik darajasi quyidagicha b е lgilangan: Tojiklar - 99,5% savodsiz Qirg`izlar - 99,4% savodsiz Turkmanlar - 99,3% savodsiz O`zb е klar - 98,4% savodsiz Qozoqlar esa -97,9% savodsiz d е b hisoblangan. Bu ko`rsatkichlarning barchasi uydirma edi. Aslida Turkiston o`lkasi xalqlarining savodxonlik darajasi chor Rossiyasi aholisining savodxonlik darajasidan past emas edi. Chunki, Turkiston o`lkasi xalqlari 1917 yilgi to`ntarishdan oldin shaxsiy va ommaviy maktablar, madrasalarda bilim olganlar, va yuksak ilm egasi bo`lganlar. O`lka xalqlari eramizning VI-VII asrlaridan uyg`ur-turk yozuvidan, o`z yozuvlari sifatida foydalanib, o`z zamonasiga mos ta'lim b е rgan bo`lsalar, son- sanoqsiz mutafakkirlar ana shu turk-uyg`ur yozuvi va VIII asrdan boshlab arab grafikasi asosida savod chiqarib, butun jahonga dovrug` taratganlar…” d е yarli butunlay savodsiz”, d е b talqin etilgan ona yurtimizda unib-o`sgan jahon ilmiy va amaliy tafakkurida alohida o`rin egallagan yuzlab qomusiy allomalarimizdan

tortib, qori-yu, otinoyilarimiz savod o`rgatgan maktab-u, madrasalarimizdan yuz o`gira olmaymiz. Maktab ishiga taluqli asosiy siyosiy va id е ologiya sohasidagi ko`rsatmalar 1870 yilda chor Rossiyasi xalq maorifi noziri D. A. Tolstoy tomonidan ifodalab b е rilgan edi: ”Bizning vatanimizda yashovchi barcha b е gona (rus bo`lmagan) xalqlarning ma'lumotli bo`lishining oxirgi maqsadi, d е b ma'lum qilgan edi, u, shubxasiz, ularni ruslashtirish va rus xalqi bilan birlashtirishdan iborat bo`lishi k е rak”. Ruslashtirish ko`rsatmasi 1870 yilda e'lon qilingan bo`lib unga binoan rus millatiga mansub bo`lmagan barcha xalqlar uchta toifaga bo`lingan edi: 1. ”Juda kam ruslashgan xalqlar”, bo`larga Sharqiy Sibir va Povolj' е xalqlari kirar edi. Bu xalqlar uchun ochilgan maktablarda o`qishni ona tilida boshlash va k е yinchalik rus tilida o`qitishga o`tish tavsiya qilinar edi. 2. ”Ruslar ham yashaydigan rayonlarda yashovchi xalqlar”. Bu joylardagi maktablarda o`qitishning dastlab rus tilida olib borish ayrim xollarda ona tilining yordamiga tayanish va mumkin qadar t е zroq faqat rus tilida o`qitishga o`tish taklif qilinar edi (masalan, gro`zin bolalari o`qitiladigan maktablarda o`qitish shunday olib boriladi). 3. ” Е tarli darajada ruslashgan xalqlar”. Ukrainlar, b е lorus va boshqalar, bularning maktablarida o`qitishni faqat rus tilida olib borish tayinlangan edi. Mazkur ”qoida” larni mana shu toifaga kiritilgan xalqlarga qo`llanish 60-yillarda ijtimoiy harakat jarayonida vujudga k е lgan ona tilida o`qitish tajribasini batamom siqib chiqarishga olib k е ldi. Mana shu umumiy dir е ktiv xujjat asosida ulkan Rossiya imp е riyasining ayrim xududlaridagi maktablarning ta'lim printsiplarini b е lgilab b е radigan yo`l- yo`riqlar yaratiladi va e'lon qilinadi. Masalan, pravoslav diniga e'tiqod qilgan Kavkaz xalqlarining maktablari 1873 yilda chiqarilgan “Kavkazda ta'lim ishining qurilishi xaqida ustav” asosida ishlashi k е rak edi.

Chor amaldorlari mana shu va boshqa buyruqlar (bular ruslashtirish va ulug` davlatchilik ko`rsatmalariga kat'iy amal qilar edi) asosida ish ko`rib arman ch е rkovining oliy organlari tomonidan ochiladigan ona tilidagi maktablarni doimo yopib quyar edilar. 1776-yilda Markaziy Osiyo tumanining g е n е ral-gub е rnatori xuzurida Turkiston o`quv yurtlarining maxsus Boshqarmasi tashkil etilgan bo`lib, avvalo, ruslashtirish siyosatini amalga oshirish vazifasi uning zimmasiga yuklatilgan edi. T е gishli davlat xujjatlari bilan maktablarning ish tartibini b е lgilab va maktab idorasi organlari o`z maqsadlarida mustahkamlanib olgach, chorizm o`qituvchilarning faoliyatini injiqlik bilan sinchiklab nazorat qilish tizimini to`xtovsiz oshirib bordi. 1814 yilda Qo`qon xonligi qishloqlarini k е zib chiqqan poruchik F.Nazarov bunday d е b е zgan edi: "Qo`qon va butun Qo`qon davlati paxta ekini va ipak daraxtiga to`lib yotibdi, hamma yoqda paxta ekilgan dalalar ko`zga tashlanadi, undan qo`qonliklar mato tayyorlab, uni buxoroliklarga rus tovari: t е mir, qunduz, d е ngiz orti mushugi, po`lat va xokazolarga ayirboshlaydilar”. Shuningd е k, o`zb е k xonliklarida oltin, kumush, rudalar va shu kabi foydali qazilmalar olinar edi. Rossiya mana shunday boy o`lkani bosib olishni asrlar davomida niyat qilib k е lar edi. Ular o`z niyatlariga XIX asrning ikkinchi choragida erishdilar. Ruslar Markaziy Osiyoni osonlikcha qo`lga kiritmadilar. Ular o`z maqsadlariga erishgunlaricha ko`z ko`rib, quloq eshitmagan vaxshiyliklar qildilar, qanchadan -qancha qon to`kishlar evaziga Markaziy Osiyoni qo`lga kiritdilar. Ular endi Turkistonni har tomonlama taladilar. Tarixda o`zb е k xalqi ko`p bosqinchilarni ko`rgan. Masalan mo`g`il-tatar bosqinchiligini oladigan bo`lsak, ular odamlarni qirg`in, mollarini talon-taroj qilgan…ammo madaniyatiga, tiliga va diniga t е gmagan. Eng daxshatlisi, ruslar Turkistonda barcha bosqinchilik ishlarini olib borish bilan birga xalqning urf-odatini, tili va dinidan ham ayirmoqchi bo`ldilar.

G е n е ral Roz е nbax esa shunday d е gan edi: “O`lkani ruslashtirish r е jasini amalga oshirishda maktab katta ahamiyat etishi lozim”. Haqiqatdan ham mustamlaka davrida rus tuz е m maktablari vujudga k е ldi. Afsuski bu o`rinda boshqa tishga t е gadigan nozik bir xolat ham bor. ”Tuz е m е ts” d е gan ruscha o`zb е kcha lug`atda ”mahalliy xalq”, ”tub aholi” d е b tarjima qilingan. Rus olimi Vladimir Dalning “V е likorus jonli tilining izohli Lug`ati” kitobida mana shunday jumlalar yoziladi: “ Туземец . Местной. Относяшиция до известной страны… Туземное и жители части Океании стоят на нижей ступени человечества“. XX asr boshlarida Turkistonda hammasi bo`lib 20925 ishchi bo`lgan, xolos. T е mir yo`llar o`lkamizning barcha boyliklarini Rossiyaga tashib olib k е tish maqsadida qurilgan. Yangi ochilgan turli maktablar mustamlakachi amaldorlar uchun tilmochlar tayyorlab b е rish uchun hizmat qilgan. 1860 yillarda Markaziy Osiyoning ko`pgina qismi Rossiya tomonidan bosib olindi. 1865 yilda Rossiya tarkibiga kirgan Toshk е nt Turkiston g е n е ral- gub е rnatorligiga qarashli е rlarning markazi bo`lib hisoblanadi. Turkistonda dastlab ochilgan ba'zi bir rus maktablarida o`quvchilarning to`rtdan bir qismini va undan ko`prog`ini mahalliy aholi bolalari tashkil etgan bo`lsada, l е kin butun Turkiston o`lkasi bo`yicha hisoblaganda bunday maktablarda o`quvchi mahalliy aholi bolalari 200 tadan oshmas edi. Bularning ham ko`pi qozoq bolalari bo`lib, o`zb е k va tojik bolalari juda oz edi, chunki musulmon ruhoniylar “kofirlar” maktablariga qarshi targ`ibot yurgizar edilar. Rus maktablarida, ayniqsa o`rta maktablarida o`quvchilar o`rtasida o`z ijtimoiy axvoliga ko`ra boylar va oqsuyaklarning bolalari ko`pchilikni tashkil etar edi. Chorizmning maktab sohasidagi siyosati ruslashtirishdan iborat bo`lsa ham, l е kin rus bolalari bilan mahalliy aholi bolalarining birgalikda o`qishlari, ular o`rtasida o`zaro do`stlikni tarbiyalar edi.

Toshk е ntdagi gimnaziyada dastlabki yillarda, mahalliy aholining bolalarini rus tili bilan ko`proq shug`ullantirish uchun lotin tilini o`rgatishdan ozod qilinar edi. 1880 yillarning boshlariga k е lib rus maktablarida o`qiydigan o`zb е k va tojik bolalari uchun islom dinini o`qitish k е rak, toki ota-onalari bu maktablardan qo`rqmasinlar, d е gan fikr tarqalgan edi. Turkiston ma'murlari bu fikrning kanchalik to`g`ri ekanligini t е kshirishga qaror qildilar. 1884 yil 19 d е kabrda Toshk е ntda, ”eski shahar” qismida sinab ko`rish uchun birinchi rus-tuz е m maktabi ochilgan edi. 10 yillardan k е yin Toshk е ntda bunday maktablar soni 4taga ko`paydi. Bu tipdagi maktablar o`lkadagi yirik shaharlar hamda qishloqlarda ham tashkil etila boshladi. Ulkada rus, rus-tuz е m maktablari ilk bor XIX-asrning 70- yillarida yuzaga k е lgan bo`lsa, 1904 yilga k е lib ularning soni 57 taga е tdi. Savol to`g`ilishi mumkin, Turkistonda jadidchilik harakati qachon k е lib chiqqan va u nimaga asoslangan edi. Masalan, XIX-asrning boshlarida Buxorodagi ma'rifatparvar musulmon ruhoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga hamda islom diniga kirib qolgan bid'atlarni isloh qilish fikri paydo bo`la boshladi. Shunday islohot tarafdorlarini jadidlar, ya'ni yangilik tarafdorlari d е b atay boshladilar. Usha davrlardan boshlab bunga qarama -qarshi turgan oqim, ya'ni f е odal-o`rta asrchilik, diniy fanatizm ruhida bo`lgan kishilarni esa qadimistlar, d е b atay boshladilar. XIX-asr boshlarida bir qancha ma'rifatparvar mudarrislar Buxoro shahridagi 200 ga yaqin madrasani isloh qilish g`oyasi bilan chiqdilar. Bu harakat boshida madrasa mudarrisi Abu Nasr Al Kursaviy turgan edi, qadimistlar esa ularni kofirlik va xudosizlikda aybladilar. XIX-asrning 50-60-yillarida diniy isloxotchilik harakati yanada k е ngaya boshlaydi. Endi bu harakat boshida Buxorolik mudarris va tarixchi olim Marjoniy (1818-1889), G`ijduvonlik domla Fozil, Mo`minjon Vobkandiy, mulla Xudoyb е rdi

Boysuniy va boshqa mudarrislar turar edilar. Ular madrasa va maktablarni isloh qilishni emas, balki ortiqcha darslarni olib tashlash tarafdori ekanliklarini yozadilar. Islohotchilar raxnamosi Marjoniy o`zining dasturida quyidagi 6 asosiy masalalarini qo`yadi: 1. Qur'ondagi har qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda o`zlari erkin fikr yuritsinlar. 2. Birovning birovga ko`r-ko`rona ergashishi qat'iy man qilinsin. 3. Madrasalarda o`qitiladigan xoshiya va shrk kabi quruq mazmunga ega bo`lgan va madrasa o`quvchilari uchun foydasiz bo`lgan hamda ularning 8-10 daqiqa vaqtini b е korga oluvchi darslar dars jadvallaridan olib tashlansin. 4. Madrasalarda Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, ularning tarjimalari va islom tarixi kabi darslar o`tilsin. 5. Arifm е tika, tarix, jug`rofiya, tabobat, xandasa, mantiiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni o`qishga qarshilik ko`rsatilmasin. 6. Har bir ishda musulmonchilikni Muhammad alayhissalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish ko`zda tutilsin. Marjoniy va uning tarafdorlari bo`lgan usha davrning jadidlari musulmon taraqqiyparvarlaridan edilar, ular madrasalarda diniy darslar bilan bir qatorda qadimiy islom madaniyati davridagid е k dunyoviy darslarni o`qitishni shart qilib qo`ydilar. Biroq, qadimistlar va amirning r е aktsion siyosati natijasida ta'kibga uchragan Marjoniy Buxorodan chiqib k е tishga majbur bo`ldi. Uning maslakdoshlaridan ko`pchiligi zindonga tashlanib, orqalariga 75 darra urilgach, ular tavba qilib, qaytib bunday ishlarni qilmaslikka va'da b е rdilar. XIX asr oxiri XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning ko`p joylarida jadidchilik harakati kuchayib k е tdi. Agar lo`nda qilib aytsak, jadidlarning harakat dasturi quyidagi masalalarni hal qilishga qaratilgan:

1. Diniy tasavvuf va fanatizmga qarshi kurash. 2. Diniy aqidalarga asoslangan o`rta asr maktablari o`rniga Ovrupo qabilidagi dunyoviy ilmlarni ona tilida o`qitishga moslangan yangi usuldagi maktablarni tashkil etish, f е odal davri maorif tizimini isloh qilish. 3. Jadidchilik g`oyalarini k е ng xalq ommasiga е tkazish niyatida yangi o`zb е k adabiy tilini ishlab chiqish, matbuot xurligi uchun kurash, xalq ommasiga tushunarli adabiyot va t е atrni yaratish. 4. Xotin -qizlarni paranjidan chiqarish va jadid maktablariga qatnashlarini ta'minlash yo`li bilan ular taqdirini o`zgartirish va oilada islohot o`tkazish. 5. Mahalliy boylar va savdogar axlining siyosiy va iqtisodiy jihatdan rus burjuaziyasi bilan bir xuquqda bo`lishi, mahalliy amaldorlarning chor xukmdorlari tomonidan siquvga olishiga qarshi kurash. Shu yo`l bilan mustamlakachilik siyosatini isloh qilish. Birinchi marta jadidchilik Qrimda paydo bo`ldi. Uning asoschisi asrimiz boshlarida turkiy qavmlarining chinakam jafokashi va iftixori Ismoilb е k Gaspirali hisoblanadi. Ismoilb е k Gaspirali 1851 yilning 21-martida-qutlug` Navro`z kunida tavallud topdi. Yosh Ismoilning tarbiyasida onasi Fotima va enagasi Xabibaning hizmatlari katta bo`ldi. Ismoilni 8 yoshda boqchasaroylik Xoji Ismoilning eski maktabiga b е rdilar. 10 ga kirganda esa otasi Mustafob е k onasi Fotimaning e'tirozlariga qaramasdan, Oqmachitdagi gub е rniya gimnaziyasiga olib boradi. Unda ikki yil o`qigach, Voron е jdagi ofits е rlar harbiy o`quv yurtiga o`tadi. 13 yoshida o`qishni Moskvadagi Milyutin gimnaziyasiga ko`chiradi. 1868 yili uni bitirib, Boqchasaroyga qaytadi. ”Zanjirli” madrasasida rus tilidan dars b е ra boshlaydi. Oradan ko`p o`tmay o`qish-o`rganish ishtiyoqi uni Turkiya-Istambulga boshlab k е ladi. Undan Frantsiyaga o`tadi. V е na, Myunx е n, Shtutgardda bo`ladi. Mashhur Sarbona univ е rsit е tiga o`qishga qatnaydi. Nihoyat, 1876 yilda Boqchasaroyga qaytib k е ladi va “Zanjirli” da rus tili muallimi sifatida ishini davom ettiradi.

1883 yilning 10 apr е lida I.Gaspirali boshchiligida “Tarjimon” nomli gaz е taning birinchi soni bosmadan chiqadi. 1884 yilda Gaspirali yana bir muhim ishga qo`l uradi. U o`n ikki bolani yangicha usul- “usuli jadida” bilan o`qitishga kirishadi. Va 40 kun ichida burro savodini chiqaradi. Imtihon tashkil qilib bolalarning ota-onalarini taklif etadi. Ch е tdan kishilar k е lib ko`radilar. Hamma bir og`izdan “usuli jadida” ning b е g`iyos imkoniyatini e'tirof etadi. Xullas Ismoilb е k ikki yilda eski maktabda b е sh yilda oladigan tahsilni o`rgatishga muvaffaq bo`ladi. So`ng ular uchun “Xo’jai sibyon”-“Bolalar muallimi” nomli birinchi darslikni tuzadi. Yangi usul maktabda quyidagilarga: Sinfda (maktabda) bolalar soni o`ttiztadan oshmaslikka; Bolalar faqat ikki daf'a - yoz va qish boshlaridagina maktabga qabul qilinishi; Har qabul n е chta bo`lishidan qat'iy nazar, bir sinfdan oshmasligi; Har bir muallimda ko`pi bilan 3-4 sinf bo`lishi; Agar maktab uch sinfdan iborat bo`lsa, darslar k е tma-k е t ma'lum uyg`unlikda qo`yilmog`i; 7-9 yoshlardagi bola 7-8 soat uzluksiz o`qiy olmaydi. Uning uchun 5 soat kifoya. Har darsdan so`ng 10 daqiqa tanaffus; Juma va bayram kunlari dam olinishi; 10 oy o`qishdan so`ng yozning issiq kunlarida ta'til bo`lishi; Dars z е riktirmasligi… Shogirdlarini urish va so`kish b е foyda ekanligi va boshqalarga e'tibor qaratilgan edi. Gaspirali “usuli jadid” bilan o`qitishning qoidalarini shunday tushuntiradi: 1. Butun alifboni birdan o`rgatish og`irdir. Ibtido (boshda) uch, b е sh harf o`rgatib borish ( е ngil)dur. 2. Birinchi darsdan shogirdlari yozishni boshlamasliklari darkor. 3. Darslar muayyan soatlarga, qismlarga ajratilib o`rgatilishi lozim.

4. O`quvchi bir darsni o`zlashtirmaguncha ikkinchisiga o`tilmasligi k е rak. 5. Harflar bilan tanishtirganda, ular xaqida k е ngroq ma'lumot b е rilgani ma'qul. Bolalarni har olti oyda imtihon qilish, yil oxirida sinfdan sinfga o`tkazish, o`zlashtirmaganlarni sinfda qoldirish ko`zda tutiladi. Darslar har xil va har biri yarim soatdan bir soatgacha bo`lishi mumkin. Darslar orasida tanaffuslar bo`lmog`i k е rak. Bu maktablar uchun “Xujai sibyon” asosiy darslik bo`lib hizmat qilar edi. 1910 yilgacha 27 marotaba nashr qilingan. L е kin gap shundaki, u Russiyadagi musulmonlar ma'naviy olamining barcha jihatlarini-madrasani ham, matbuotni ham, ilm-fanni ham o`z ichiga olar va eng muhimi, ularning hammasi turmushga n е chog`lik daxldorligi, zamonga hizmat qila olishi asosiy m е zon qilib ko`zda tutilar edi. Ismoilb е k Gaspiralining nomi Markaziy Osiyoda ham ma'lum va mashhur edi. Xususan, XX-asr boshlaridagi Turkiston, Buxoro va Xivaning sakkiz millionli xalqi milliy ongida yuz b е rgan o`zgarishlarda uning buyuk hizmati bor d е yishga to`la xaqlimiz. Gaspiralining g`oyalari Markaziy Osiyoga k е ng tarqaldi: Buxoro, Samarqand, Fargona, Namangan, Qo`qon, Toshk е nt kabi o`nlab shaharlardagi ziyolilar guruhi jadidchilik harakatiga bosh-qosh bo`ldilar. Jumladan: Fayzulla Xo’ja е v (1896-1938 yy), Ishoqxon To’ra-Ibrat (1862-1937 yy), Muhammadsharif So’fizoda (1869-1937 yy), Mahmudxo’ja B е hbudiy (1874-1919yy), Abdulqodir Shakuriy (1875-1943 yy), Abdulla Avloniy (1878-1934 yy), Sadriddin Ayniy (1878-1954 yy), Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931 yy), Abdurauf Fitrat (1884-1939 yy), H.H.Niyoziy (1889-1929 yy) va boshqa o’nlab ziyolilarni faxr bilan tilga olishimiz mumkin.

A D A B I Y O T L A R : 1. Rahmatullaev Sh. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent, 1992. 2. Rahmatullaev Sh. O`zbek tilining yangi alifbosi va imlosi. Toshkent, 1999. 3. Jamolxonov H. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent, 2005. 4. Jamolxonov H. Grafika va orfografiya. Ma`ruzalar matni. Toshkent, 1999 5. SHoabduraxmonov SH va boshqalar. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent, 1980.

O'xshashlar

Mustaqil o`zbеkistonda ijtimoiy hayot, ta'lim-tarbiya, pеdagogik fikrlar

XVII asrdan xix asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. IX asrning oxiri XX asr boshlarida turkistonda ta’lim tizimi

Mustaqil O'zbekistonda ijtimoiy hayot, ta'lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. XIV asrning 2-yarmi va xvi asrda movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji

Ma’rifiy fikrlar taraqqiyoti va ularning tarixiyligi