Valeologiya sohalari (yo`nalishlari)

Valeologiya sohalari (yo`nalishlari)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Valeologiya sohalari (yo`nalishlari) Ma`lumki, ilm dunyosida ko`plab fanlar bir-birini o`zaro to`ldiradi va o`zaro yaqin. Shu bilan birga ular o`ziga xos aniq hususiyatlari va yo`nalishlariga ega. Huddi shunday valeologiya fani ham o`zining metodologik asoslariga, muammolariga ega. Ushbu fan boshqa fanlarning xususiy masalalariga yangicha nuqtai nazaridan yondoshadi va hamda valeologiyaning o`z ham differensiallashuv xarakteriga ega. YA`ni olimlarning o`ziga hos qiziqishlarini aks ettiruvchi turli sohalari yuzaga kelgan. Hozirgi vaqtda valeologiyaning quyidagi asosiy yo`nalishlarini ajratib ko`rsatish mumkin: Umumiy valeologiya fanlar yoki bilimlar soxasi sifatida valeologiyaning metodologik asoslarini o`zida aks ettiradi. U valeologiyaning inson haqidagi fanlar tizimidagi o`rni, predmeti, metodlari, maqsad va vazifalari, tarixiy rivojlanishini aniqlab beradi. Bundan tashqari ushbu fanda insonning bioijtimoiy tabiati va uning sog`liqni ta`minlashdagi o`rni haqida gap boradi. Umumiy valeologiyaga valeologiya faninig “tanasi” sifatida qarash mumkin, chunki undan valeologiyaning tarmoqlari, sohalari ajralib chiqadi. Tibbiy valeologiya sog`lomlik va nosog`lomlik o`rtasidagi farqlarni aniqlaydi hamda ularni tashhis etadi; sog`liqni tashqi ta`sirlardan ximoya qilish va kasalliklarning oldini olish usullarini o`rganadi; aholi va alohida ijtimoiy guruhlarning sog`lomlik darajasini baholash me`zonlari va metodlari hamda kaslliklarni boshlanishidayoq bartaraf etish uchun inson organizmining ichki imkoniyatlaridan foydalanish metodlarini ishlab chiqadi; sog`liqqa tahdid qiladigan ichki va tashqi omillarni tadqiq etadi; insonning sog`lig`i va sog`lom turmush tarzini ta`minlash bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqadi. Yosh davrlar valeologiyasi insonning sog`lom rivojlanishining yosh bilan bog`liq o`ziga xosliklarinning, uning turli yosh davrlarida ichki va tashqi muhit omillari bilan o`zaro munosabatini hamda hayotiy faoliyat sharoitlariga moslashuvini o`rganadi. Har bir yosh davrida istalgan organizm tizimining holati

www.arxiv.uz aynan shu davrdagi rivojlarishi uchun xos bo`lgan ginetik dasturlarni amalga oshishiga bog`liq bo`ladi. Boshqacha aytganda, sog`lomlik darajasi bahosi va uning alohida ko`rsatkichlari dinamik xarakterda, individidning yil bilan bog`liqlikda amalga oshib borish, aksincha qandaydir o`rtacha namunadagi ummumiy standartlarga bog`liq bo`lmasliklari lozim. Differinsial valeologiya sog`lomlikning individual-tipologik o`ziga xosliklarini, individning ginetik va fenotipik tuzulishini tadqiq etish bilan shug`ullanadi; sog`lomlikni son va sifat o`zgarishlari individual dasturini tuzish metodologiyasini ishlab chiqadi. Kasbiy valeologiya kasbiy testlar o`tkazish va kasbga yo`naltirish muammolari bilan bog`liqlikda shaxsning individual-tipologik hususiyatlarini baholashning ilmiy soxalangan metodlarini yaratish masalalarini o`rganadi. Bundan tashqari u kasbiy omillarning inson sog`lig`iga ta`sir etish hususiyatlarini o`rganadi, ham mehnat faoliyati jarayonida, ham butun hayotiy faoliyat jarayonida kasbiy reabilitatsiyaning metod va vositalarini aniqlaydi. Maxsus valeologiya inson hayoti uchun xavfli, aloxida turli ta`sirlardan, inson sog`lig`iga ta`sir etuvchi ekstrimal omillar va ushbu omillarni xavfsizlantirish me`zonlarini tadqiq etadi, bunday omillar ta`siri davomida va natijasidan sog`liqni saqlash va qayta tiklash vositalarini aniqlaydi. Maxsus valeologiya “Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari” fani bilan tig`iz bog`liq. Ekologik valeologiya tabiiy omillar va tabiatdagi antropogen o`zgarishlarning natijasini inson sog`lig`iga ta`sirini tadqiq etadi, tabiatdagi ontropogen o`zgarishlarning inson salomatligiga xarakatini, sog`liqni saqlash maqsadi bilan bog`liqlikda tashqi muhit sharoitlarini yaratishga inson hatti-harakatini aniqlaydi. Tabiatning tabiiy rivojlanishida insonning aralashuvi ular o`rtasida va inson organizmida, biologik taraqqiyot mahsuliga ega bo`lishida ko`plab qarama- qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Bu bilan bog`liqlikda valeologiya bir tomondan, atrof muhitning inson sog`lig`iga ta`sir etish xarakterini o`rganish, boshqa tomondan esa, sog`lomlik nuqtai nazaridan tashqi muhitning qulay sharoitlarini yaratishda inson hulqi haqida tavsiyala ishlab chiqishi zarur.

www.arxiv.uz Shunisi diqqatga sazovorki, biosferadagi hamma masalalar o`zaro bog`liq. Insoniyat – biosferaning uncha katta bo`lmagan qismigina holos. Shu bilan birga faqat insongina ong-aqliga egadir – Homo sapiens (ongli (aqilli) odam). Aql insonni xayvonot olamidan ajratib chiqdi va unga katta kuch-qudrat ato etdi. Inson asrlar davomida muhitga muvofiqlashmaslikka xarakat qildi, aksincha uni o`zining tirikchiligi uchun qulaylashtirdi. Insoniyat nihoyat anglab yetdiki, insonning istalgan faoliyati atrof muhitga ta`sir ko`rsatadi, biosferaning holatini yomonlashishi esa barcha tirik mavjudodlar, shuningdek, inson uchun ham o`ta xavfli. Insonning atrof-muhit bilan har tomonlama o`rganish natijasida shunday xulosaga kelindi: “Sog`liq – bu faqatgina kasalliklarning yo`qligi bo`libgina qolmay, balki jismoniy, psixik va ijtimoiy baht-saodat. Salomatlik – bu bizga nafaqat tug`ma balki, biz yashayotgan shart-sharoitlarda orttirilgan sarmoya (boylik)dir”. Hozirgi vaqtda insonning xo`jalik faoliyati hammasidan ko`proq biosfera ifloslanishining asosiy manbasi bo`lib qolmoqda. Tabiiy muhitda katta miqdordagigazsimon, suyuq va qattiq holdagi ishlab chiqarish chiqindilari tushayapdi. Chiqindilarga turli hil kimyoviy moddalar tuproq, suv va havoga tushadi; ekologik zvenolar bo`yicha; bir zanjirdan ikkinchisiga o`tib boradi, ohir- oqibatda inson organizmiga tushadi. Yer shari amaliyotda zaharli moddalar mavjud bo`lmagan konsentratsiyalarni, joyni topish mumkin. Ta`biiy muhitdagi zararli moddalar juda turli-tumandir. O`zining tabiati bilan bog`liqlikda konsentratsiyalar inson organizmida vaqtida xarakatga kelgach, ular turli xil salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Zahardi moddalardagi uncha ko`p bo`lmagan konsentratsiyalar qisqa vaqtda ta`sir qo`rsatib, bosh aylanishi, ko`ngil aynishi, tomoq qichishi yo`talni chiqaradi. Katta miqdordagi taksik moddali konsentratsiyalarni inson organizmiga tushishi esa xotiraning yo`qotlilishi, kuchli zaharlanish va xatto o`limga olib keladi. Misollarda keltirilgani kabi holatlar yirik shaharlarda atmosferada ob-havoda smog (asosan AQSH, Yevropa va Yaponiyaning yirik sanoat shaharlarida tutun, qurun, kul zarralari, chang, yoqilg`i bug`i kabilar aralashmasdan iborat zaharlangan havo)

www.arxiv.uz yoki sanoat korxonalaridagi taksik moddalarning tasodifiy portillashi tarzida sodir bo`ladi. Organizmning zaharlanishiga reaksiyasi individual o`ziga xosliklar: yosh, jins, salomatlik holatida kelib chiqadi. Qoidaga muvofiq, zaif bolalar, keksalar va kasalmand kishilar ko`proq duchor bo`ladilar. Uncha katta bo`lmagan miqdordagi taksik moddalarning tizimli va davriy ravshda organizmga kirib turishi ham surunkali kasalliklarni keltirib chiqaradi. Surunkali zaharanishning belgilari xulqning me`yordan og`ishi, odatlar, bundan tashqari neyropsixik og`ishlar: tezda charchash yoki doimiy ruxiy charchoqlik, seruyqulik yoki aksincha, uyqusizlik, loqaydlik, diqqatning susayishi, parishonxotirlik, faromushxotirlik, kayfiyatning kuchli o`zgarib turishi kabilarda aks etadi. Surunkali zaharlanishda xuddi o`sha modda turli kishilarda buyrakning, qon ishlab chiqaruvch organlarning asab tizimining, jigarning shikastlanishini chaqiradi. Ma`lum bo`ladiki, insonning salomatligi nimadan nafas olishi, nima istemol qilishi va ichishi, qanday sharoitlarda yashayotganligi va ishlayotganligiga juda bog`liq. Ekologiya ma`lum ma`noda madaniyat, ahloqiylik, vijdoniylik bilan bog`liq bo`lib, ularning yetishmasligi istalgan davlatda aholi sog`lig`iga ta`sir etuvchi darajadagi ahamiyatga ega bo`lgan ekotsidli inqiroz qatoriga kiradi. Bu bilan bog`liqlikda ekologiya atrof muhitning inson salomatligi ta`siriga e`tibor qaradi, bunday masalalar predmeti bilan ekologik valeologiya shug`ullanadi. V. P. Petlenkoning ma`lumoti bo`yicha ekologik valeologiya ekzoekologiya va endoekologiyani o`z ichiga qamrab oladi. Ekzoekologiya – tashqi ekologik omillar (kosmos, magnitosfera, gravitatsiya, quyosh radiatsiyasi, iqlim, atmosfera,gidrosfera)ning inson salomatligiga ta`sirini tahlil qiladi.

www.arxiv.uz Endoekologiya – bu organizm ichki muhitini biologik potensiali uning bioritmik, xronaritmik holati. Bu toza (sog`lom) organizm konsepsiyasi. U toza mahsulotlar istemol qilish, organizm (organlar, qon tizimi, limfa tizimi)ni shlaklardan tozalash masalalarini amalga oshiradi. Ekologik valeologiyaning eng asosiy masalalari sog`lom hudud, ekstrimal sharoitlardagi inson hatti xarakatlarida aks etadi. Tabiatni asrashga etiborning mavjud emasligi ertaga juda qayg`uli: resurslarni tamom bo`lishi, o`rmonlarni yo`q bo`lib ketishi, suv va havoning ifloslanishi, tuproqning erroziyaga uchrashi, xayvonot va o`simlik dunyosining nobut bo`lishi hamda bularning oqibati sifatida – immunitetning yo`qligi va kasalmand kishilarning ko`payishi kabi natijalarga olib keladi. Ekotsid – noto`g`ri siyosat (tabiatni bo`ysindirish)ning oqibati. Orol ekotsidning, bir vaqtning o`zida genotsid va valeotsitning “mikromodeli” sifatida namoyon bo`ldi. Gap shundaki, ko`plab kasalliklar ona qornidayoq boshlanadi, huddi shunday onada paydo bo`lgan hamma kamchiliklar kelgusi avlodga salbiy ta`sir ko`rsatadi, ya`ni endoekologiya ekzoekologik omillarning xarakatini kuchaytiradi. Hozirgi vaqtda O`zbekistonning ba`zi xududlarida va Qoraqalpog`istonda aholi salomatligiga havf tug`diruvchi atrof muhitning ifloslanishi bilan xarakterlanadigan murakkab ekologik vaziyat yuzaga keldi. Mazkur masalaning aholining salomatligini buzilishini oldini olish haqida elementar axborot (bilim)larning mavjud emasligi yanada murakkablashmoqda. Bu esa tibbiyot fanlari oldiga atrof muhitni muhofaza qilish bo`yicha ekologik bilimlarni targ`ib etish hamda ko`nikma va malakalarni ishlab chiqish bilan mustaxkam aloqadorlikda kasalliklarning oldini olish masalalarini zudlik bilan hal qilish vazifasini qo`yadi. Shu bilan birga har bir inson kelajak avlod oldida ekotizimni asrash uchun javobgar ekanligini tushunib yetmog`i lozim. A. S. Majidovaning fikricha, hamma yosh guruhlarning ijodiy faoliyati jarayonidagi ekologik, ta`lim oluvchilarda faol hayotiy qarashlar-jamiyatning insonparvarlashuv asoslarini hosil qilishda yordam va imkon beradi.

www.arxiv.uz Pedagogik valeologiya. Statistik ma`lumotlar so`ngi 10 yilda bolalarning sog`lomlik darajasi obektiv kamaygani haqida guvohlik beradi. Bunday holat o`quvchilarga mos holda ko`p jixatdan ichki vaziyatni shart qilib qo`yadi: 1. Ta`lim jarayoninig o`zi ham salomatlikka salbiy ta`sir ko`rsatishi shubhasiz. Bu yerda bir qator eng muhim ahamiyatga ega bo`lganlari quyidagilardir: - maktabda mashg`ulotlardagi aqliy ishlarni va uy vazifalarni bajarish bilan aloqadorlikda o`quvchilarda axborot ko`lamining haddan tashqari ortib ketishi. Birinchi sinf o`quvchilari haftada 28 soat (bir kunda 5 soat), uchinchi sinfda 39 soat (6,5 soat), oltinchi sinfda 48 soat (8 soat) va o`ninchi, o`n birinchi sinflarda 56 soat (10,5 soat) aqliy mehnat yetarli. Innovatsion maktab (gimnaziya, litsey, ixtisoslashtirilgan maktab va b.) o`quvchilari yanada ko`proq zo`r berib ish bajarishadi; - ta`lim muassasasi (maktab)dagi o`quv rejimi va o`quv jarayonining to`g`ri tashkil etilmaganligi. Bu ko`pincha dars jadvalining o`quv kuni va o`quv haftasi davomidagi o`quvchilarning aqliy ishchanlik qobiliyatini fiziologik jihatdan asoslangan dinamikasini hisobga olmasdan, ishlab chiqishda aks etadi. O`quvchilarning sog`lomlik holatidagi ko`proq muhim buzulishlar va o`quv jarayonining noto`g`ri tashkil etilganligi yakuni sifatida o`quv chorakligi, yarim yilligi, yilligi ohirida bostirib keladi. Bunda holatni tashkil etgan vaqt davomida o`quvchilarning bajarishi zarur bo`lgan tekshiruv va nazoratning boshqa turlar ma`lum manoda kuchaytiradi; - ta`lim jarayonida o`quvchilarning individual-tipologik o`ziga xosliklarining xisobga olishning mavjud emasligi. O`quv faoliyatida xolerik va milanxolik tipdagi o`quvchilar uchun bir hil tipdagi topshiriq hamda ularni bajarishda ham bir hildagi usullar taklif etiladi; aniq bir o`quvchida ustunlik qiladigan xotira turi bilan bog`liqlikda materialni o`zlashtirish bo`yicha tavsiyalar, hammasidan ko`proq boladagi motivlar, qiziqishlar, imkoniyatlaridan bog`liqlikda uy vazifalari individuallashtirilmaydi va b. Ta`lim jarayonining o`zini ham o`qituvchi ko`proq

www.arxiv.uz “o`rtacha o`zlashtiruvchi” o`quvchiga mo`ljallaydi. Shu sababli “kuchli o`quvchi” o`qishga qiziqmaydi, chunki u intelektining o`sishidan qoniqish xosil qilmaydi, “kuchsiz o`quvchi” esa ishlashga bo`lgan ishtiyoqni xis qilmaydi, chunki aksariyat hollarda “baribir hech narsa o`zlashtirmaydi”. - O`quv ishning haddan ortiqligi va darsning metodik jihatdan to`g`ri tashkil qilmasligi bilan bog`liqligida ta`lim jarayoning tuzilishidagi harakatlanuvchi komponentlarga uzatuvchining umuman e`tibor qaratmasligi natijasida kelib chiqayotgan o`quvchilarning harakatlantirvchi farloyatini yetarli emasligi. - O`qituvchi o`quvchilarning fikriga, uning dasturiy materialini o`rganishga bo`lgan muhitiga qiziqmaydigan, aksincha uni o`zlashtirishni ta`lab etadigan ta`limning avtoritar-reproduktiv tizimi. Shuning uchun ko`pincha o`quvchi aynan nima uchun mazkur ma`lumot amaliy ahamiyatga egaliga haqida tasavvurga ega bo`lmaydi, biroq uni o`zlashtirishga majbur bo`ladi. Uning uchun ancha ahamiyatga ega bo`lgan bilish jarayonidagi faol ishtrokini hisobga olinmaydi, natijada ko`pchilik tomonidan izohlangan ko`rinishi hosil bo`ladi. Ta`lim jarayonida eng muhim didaktik tamoyillar – onglilik va faollikning mavjud emasligi shuni ko`rsatadiki, o`quvchi ta`lim jarayonining faol ishtrokchisi emas, undagi ma`lumotlarni majburan iste`molchisi ekanligi ma`lum bo`ladi. Bir necha yillardan buyon kunda takrorlanib kelayotgan bunday holat o`quvchilarning ruhiyati va salomatligi uchun nom-nishonsiz o`tib ketishi mumkin emas. - O`qituvchilarning valeologik bilimlardan xabardorligining past darajada ekanligi. Bunday holat yuqorida qayt yetilgan o`ziga xosliklar bilan ko`p jihatdan aloqadorlikda ta`lim jarayoniga salbiy ta`sir etadi. O`quvchilarning salomatligini asrash madaniyatining past darajada rivojlanganligi. Mavjud ishonarli ma`lumotlarning guvohlik berishicha, bolalarning sog`lomlik holati ko`p jihatdan unga ularning shaxsiy munosabatini shart qilib qo`yadi. Biroq mazkur holatda oila va ta`lim muassasalari (maktabgacha ta`lim muassasalaridan boshlab)da o`quvchilarning salomatliklarini asrash madaniyati bilan bog`liq maqsadga yo`naltirilgan tarbiyaning berilmayotgarligi haqida gapirib o`tish zarur.

www.arxiv.uz Inson rivojining barcha yosh davrlarida salomatlikni asrash ma`daniyatining pastligi ko`p tomondan uning hayotiy faoliyatiga bog`liq deyish mumkin. Chunonchi quyidagilarni qayd etib o`tish zarur: o`z organizmining individual-tipologik o`ziga xosliklar haqidagi bilimlarga ega bo`lmasligi natijasida o`quvchi geno va fenotipik xususiyatlari bilan bog`liqlikda hayotining ratsional rejimi (jumladan, kunlik rejim, harakatlantiruvchi faoliyat, ovqatlanish, psixo-jismoniy mashqlar, organizmni chiniqtirish, kasb tanlash, sport turi va isonning hayotiy faoliyati uchun muhim bo`lgan boshqalar)ni tashkil eta olmaydi. To`liq ravishda bu jinsi, yoshi, zehni va boshqa jinsdagilarga xurmat bilan munosabatda bo`lishi bilan bog`liqlikda hayotning ratsional rejimini tashkil etish zarurligini anglab yetishga dahldordir; hayotiy faoliyatini sog`lomlashtirishga bo`lgan motivatsiyaning pastligi, chunki (ta`lim muassasasi )da umuman insonda birinchi darajadagi ahamiyatga ega bo`lgan hayotiy narsalar xaqida tasavvur xosil qilinmaydi. Shu bilan birga ma`lum bir odamlarning (o`quvchilar bular qatoriga qo`shilmaydi) ideal tasavvurlarida salomatlikning rolini yetarli darajada yuqori baholaydilar. Biroq salomatlikka erishish yo`llari haqida bilimlar darajasining yetarli emasligi kundalik hayotda bu muhimlikning rolini boshqalar ko`pincha xuzur-halovatni his qilmaydigan kam kuchni talab qiluvchi jozibali va oddiy shart-sharoitlar foydasiga surib qo`yadi. Bunday holatda salomatlikka tahdid soluvchi alomatlarining organizmda doimiy, mustahkamlanib borishi hayotning xuddi shunday olis natijalarining sust bashorat qiladi; sog`lom turmush tarzi, unga erishishning metod va vositalari xaqidagi bilimlarning pastligi. Buning natijasida inson o`zining sog`lomlik darajasini, o`zi uchun hayotiy faoliyatining qulay (optimal) rejimini aniqlab olish bilan bog`liqlikda hozirgi holatini baholay olmaydi. Hozirgi ta`lim muassalari(maktablar) oldida turgan vazifalardan biri insonning oldindan ma`lum xususiyatlarini shakllantirishda emas, shaxsiy imkoniyaatlarini to`la-to`kis amalga oshirishga yordamlashishda aks etadi. Shuning uchun ta`lim jarayonining samaradorligi ko`p jihatdan o`qituvchining

www.arxiv.uz o`quvchilarga o`zini anglash va o`zligini yaratishlarida qanchalik muvaffaqiyatli ko`maklashishini, har birining tabiati, ta`limining shartlari va ularning bolaga muvofiqligini hisobga olish bilan bog`liqlikda o`qitishi tufayli aniqlanadi. Shu bilan birga bola imkoniyatlarining prinsipial amalga oshirishdan, shu bilan birga uning intelektual va jismoniy imkoniyatlari, ginetik dasturlarining o`z vaqtida to`liq rivojlanib borishi, ishchanlik qobiliyati, hayotiy va ijtimoiy motivlarning shakllanganligi va boshqalar bilan bog`liqlikda salomatlikning yuqori darajasi aks etadi. O`qituvchining valeologik faoliyatini tashkil etishning asosiy prinsipial qoidalari. O`qituvchining valeologik faoliyatini, maqsadi, ta`lim muassasasida valeologik fazoning yaratilishida aks etadi. Bu maqsadga erishish uchun o`qituvchilar quyidagi vazifalarni hal etgan bo`lishi lozim: 1. Insonparvarlik ta`limi maqsadlari bilan bog`liqlikda ta`lim jarayonini tashkil etish. 2. O`quvchilarda sog`lomlikning barqaror motivatsiyalarini hosil qilish hamda ularni sog`lom hayotiy faoliyatga o`rgatishi. 3. Salomatlikning asraydigan ta`limiy muhitni yaratish. 4. O`quvchilada umumiy madaniyatni va uning ajralmas qismi – salomatlik madaniyatini shakllantirish 5. O`quvchilarning salomatliklarini ta`minlashni shakllantirish. Ta`lim muassasining tizimida bolalarning salomatliklarini ta`minlash o`quv- tarbiya jarayonini valeologik jo`rlikda olib borishni talab etadi. Mazkur hamohanglik faqatgina boshqa sifat darajalarida bilimlarni egallashigagina emas, balki ta`lim muassasasigagina ortiqcha topshiriqlarning o`quvchilar organizmiga salbiy ta`sirini olib tashlashga yordam beruvchi ta`limning yangi metod va shakllarining ishlab chiqish va qo`llanilishini taqazo etadi. Sog`liqni saqlash nuqtai nazaridan pedogogik texnologiya aniq tamoillarga muvofiq amaga oshirilishi kerak:

www.arxiv.uz 1) o`quvchilarning yosh – jinsiy hamda individual-tipologik o`ziga xosliklarini hisobga olish; 2) sog`lomlik darajasini hisobga olish; 3) organizmning oraliq holati va ishonchlilik darajasini hisobga olish; 4) o`quvchilarning aqliy zo`riqishlari va qattiq charchashlarini oldini olish, hamda ishonchlilikni oshrish mexanizmlarini faollashtirish; 5) o`quv motivlari va o`z-o`ziga ta`lim berish (o`z-o`zini tarbiyalash)ga ishtiyoqini hosil qilish. Yuqorida qayd etilgan prinsipial qoidalardan tashqari, sog`liqni saqlashga oid pedogogik texnologiya ishlanmalarining xarakterli prinsplari o`quvchilar organizmining holatiga ijobiy ta`sir ko`rsatuvchi ta`lim texnologiyalarini aniqlashtirib beruvchi qator talablarni shart qilib qo`yadi: gipokinez va uning o`quvchilar uchun salbiy ta`sirini oldini olish; o`quvchilarning adekvat imkoniyatlari asosida topshiriqlarni shakllantirish; bilimlarni egallash masalalarini hal qilishda onglilik va faollik tamoili (prinsipi)ga amal qiish; borliqni hissiy bilishning emotsional-obrazli usuli bilan ta`limning og`zaki vositalarini birga qo`shib olib borish; xatti-harakatlarni erkin tanlash asosida o`quvchilarning izlanuvchan faolligi va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish; ijobiy his-tuyg`u (emotsiya) asosida ta`limni tashkil etish. Pedagogik texnologiyalarni muvafaqiyatli qo`llash ma`lum darajada o`qituvchi shaxsi, uning mahorati, o`quv tarbarbiyaviy ishlarning o`quvchilarga ta`sir etish xarakteriga bog`liq bo`ladi. Yuqorida belgilangan talablarga ko`proq mos keluvchi hozirgi vaqtda mavjud bo`lgan ana shunday ta`lim texnologiyalariga neyrolingvistik dasturlashtirish, sotsionika, valdorf pedagogikasi, sugistopediya, bundan tashqari bola organizmining tayanch-harakat tizimi va muskul tonusini faollashtirish metodikasi, musiqa terapiyasi, aromatoterapiya, artterapiya va b.

www.arxiv.uz Neyrolingvistik dasturlashtirish (NLP) amaliy psixologiyaning yo`nalishlaridan biri sifatida idrok etishning individual o`ziga hosliklarni hisobga olishga yordam beradi hamda asosda sensor (ichki) tajriba va komunikativ qobiliyatning yangi modelini yaratadi. Uning prinsiplaridan foydalanib, inson faoliyatini tushurish, tavsif etish va o`zgartirish mumkin. NLD (NLP) metodikasi obrazli-emotsional idrokni faollashtiradi, o`quv-tarbiya jarayonini uyg`unlashtirish va individuallashtirishga imkon beradi. Sotsionika – odamlarning ijtimoiy-psixologik tipologiyasining va shaxslararo munosabatlarni o`rganadi. Uning avzallik tomonlaridan biri ta`lim texnologiyasisifatida butun o`quvchilarjamoasi bilan birga alohida shaxs-sotsium bilan o`quv tarbiyaviy ishlarni muvafaqqiyatli tarzda tashkil eta olishidadir. Sotsionika o`quv-tarbiya jarayonini tashkil etishni prinsipial qulaylashtiradi, ya`ni: - o`quv vaqtini to`g`ri tashkil etishga; - funksional zonalar bo`yicha o`quv jaryonini tashkil etishga; - temperamentning o`ziga xosliklari faoliyat turi ustqurtmalari, rag`batlari bilan bog`liqlikda o`quv guruhlarni o`quvchilar bilan to`ldirishda; - shaxsning psixofiziologik o`ziga xosliklari (ongning o`ziga xos assimetriyasi, idrokning asosiy (bosh) kanali va b.)ni e`tiborga olib ta`lim va tarbiyaning shakl, metod va vositalarini tanlashda; - aniq bir sinf (guruh) uchun ko`proq samarador o`qituvchilarni saralab olish (sinif (guruh) rahbarini tanlash)ni amalga oshirishga imkon beradi. Voldorf pedagogikasi bolaning qobiliyati va iste`dodini uyg`unlashtirish hamda olam manzarasini anglashda, ta`lim va tarbiyani tashkil etish metodikasida o`ziga xosliklarnitalab etadigan o`quvchilarning temperamentlarini hisobga olish vositasida o`quv-tarbiya jarayoniga individual yondoshuvni o`z ichiga oladi. Suggestopik metodika. (G. Lozanov) psixoterapiya, psixogigiyena va psixoprofilaktika prinsiplariga asoslanadi. Suggestopiya quyidagi afzalliklarga ega bo`ladi: - ta`lim vaqtini 2-3 yutish imkonini beradi;

www.arxiv.uz - globa fikrlashga o`rgatishga, uzluksiz ta`lima motvatsiyani shakllantirishga o`z-o`zini nazorat qilishga, muloqotdagi kiynchiliklarni yengishda yordam berishga va ruhiy-taranglikni yumshatishga tarbiyaviy samara ko`rsatadi; - shasning qo`shimcha imkoniyatlari (rezervlari)ni ochadi va rivojlantiradi, ijodiy faollikni rag`batlantiradi. Suggestopedik ta`lim shaxs parametrlarini qariyb to`liq realializatsiyalashvi va gigiyenik samaradorliklarni ta`minlaydi, ongning bioelektirik faoliyatini normallashtiradi va xotradagi og`ishlarni tezda sekinlashtiradi. Suggestopedik kurc o`tib bo`lingandan so`ng o`quvchilarning aqliy ishchanlik qobiliyatlari orshadi. Suggestopedikta`lim uch eng muhim tamoilga asoslanib tashkil etiladi:  ta`limdagi quvonch va qizg`inlik, dam olishning samaradorligini yoki xech bo`lmaganda charchoqning yo`qlishi;  ikki rejalilik, ya`ni ta`limda onglilik va ongsizliikning birligi. Ba`zi paytlarda ta`lim oluvchilar tub maqsad haqida o`ylamaydi va bevosita materiallarni eslab qolishga band bo`lmaydi.  ta`lim oluvchilarning bir-birlari hamda o`quvchilar bilansuggestiv o`zaro aloqasi guruhlar orqali individual ta`lim. Sog`liqni saqlovchi imkoniyatga D. B. Elkonin hamda V. V. Davidovlarning ta`limni individuallashtitirish ta`moilini hisoblash mumkin.unga ehtiyotkorona munosabatda bo`lganligi sababli alohida salbiy natijalarga olib keldi. Mazkur metodikadan foydalanish o`quv-bilish faoliyatini mo`ljalga olishda salomatlik darajasi yomonlashgan kichik maktab o`quvchilarni imkoniyatlarini hisobga omaydi. Vaholanki, bunday bolalar ananaviy texnologiyalar asosida o`qitish bilan taqqoslaganda, o`quv kuni yoki haftasini o`ta charchagan tarzda ko`pincha yakunlashadi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, ta`limni individuallashtirining valeologik pozitsiyasi ayniqsa, boshlang`ich sinflarda albatta o`quvchilarning salomatlik holatini hisobga olishni shart deb qo`yadi. Ijtimoiy valeologiya insonning salomatligini sotsiumda, uning odamlar, jamiyat bilan ko`p obrazli va ko`p variantli ijtimoiy xarakterdagi munosabatlarini o`rganishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. U valeologik qiziqishlar doirasida

www.arxiv.uz ijtimoiy guruxlar (doimiy va vaqtinchalik)dagi sog`lomlik holatini bir butunlik (jamoalar, guruxlar)da singari xuddi shunday har bir alohida elementlarini o`rganadi. Va nihoyat oila valeologiyasioila va uning a`zolarining salomatligini shakllantirishja ularni o`rni va rolini o`rganadi. Aftidan, valeologiyaning mazkur bo`limi salomatlikni shakllantirish-bolaning tug`ilishga tayyorlashdan, salomatlikka ongli munosabatni tarbiyalashgacha bo`lgan davrda katta ahamiyatga ega. Chunki aynan oilada salomatlikni asrashga bo`lgan munosabat, maqsadga yo`naltirilgan va bosqichma-bosqich amalga oshiradi. Hayot, salomatlik – bu inson ega bo`ladigan muhim ijtimoiy qadriyatlardir. Bu oila, maktab (ta`lim muassasasi), inson salomatligi uchun tamal toshi qo`yiladigan barcha tashkilotlar oldida butun millat salomatligi masalalarini aniq o`lchamda hal qilishga imkon beradigan sog`lom turmush tarzini shakllantirishdek dolzarb muammoni qo`yadi. O`zbekistonda aholi salomatligini asrash ijtimoiy siyosat darajasiga ko`tarildi. Har tomonlama sog`lom avlodni tarbiyalash eng muhim vazifadir. O`zbekistonda adolatli. Huquqiy-demokratik jamiyat qurishning intensiv sharoitlaridan oila manfaatlari, onalik va bolalik, mustaqillik g`oyalari asosida salomatlikni asrashning huquqiy asoslarini takomillashtirish, fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirishga doir qonunlarning ustuvorligini ta`minlashning muhim mezonlari ishlab chiqildi. Mustaqil O`zbekistonning birinchi Konstitutsiyasida bizning respublikamizda yosh avlod salomatligini shakllantirishning zaruriy sharoitlarida inson, oila huquqlarini himoya qilish, fuqarolar sog`lig`ini saqlashga tegishli erkin fuqarolik jamiyatining huquqiy asoslari aniq belgilab berilgan: fuqaro sog`lig`ini saqlash (IX bob, 40 modda) va ijtimoiy himoya (IX bob, 39 modda); erkaklar va ayollarning teng huquqliligi (X bob, 46odda);

www.arxiv.uz jamiyat va davlatning asosiy ijtimoiy bo`g`ini sifatida oilani himoya qilish, teng huquqlilik va o`zaro rozilik asosida nikoh tuzish (III bo`lim? XIV bob, 63 modda). Konstitutsiyada alohida qayd etilganidek, “Har kim yuqori malakali tibbiy hizmatdan foydalanish huquqiga ega” (40 modda). Bundan tashqari Konstitutsiyada ota-onalarning farzandlar hamda farzandlarning ota-ona oldidagi burch va vazifalari e`tibordan chetda qolmagan. Jumladan, quyidagilar belgilab qo`yilgan: “ota-onalar farzandlari voyaga yetguniga qadar boqish va tarbiyaashga majburdirlar”; “voyaga yetgan , mehnatga layoqatli farzandlar o`z ota-onalari haqida qayg`urishga majburdirlar” (64, 66 moddalar). Konstitutsiyadan ma`lumki, bizning mamlakatimizda: - “Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo`qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo`lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta`minot olish huquqiga ega”. (39 modda); - “Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo`lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o`qitishni ta`minlaydi, bolalarga bag`ishlangan xayriya faoliyatlarini rag`batlantiradi”; - “Onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi” (65 modda); - “Voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg`iz keksalarning huquqlari davlat ximoyasidadir”. - Shunday qilib, mamlakatimizda quyidagilar davlat tomonidan kafolatlanadi: - oilalarni, onalik va bolalikni ijtimoiy himoya qilish; - har bir fuqaroning salomatligini asrash; - har tomonlama rivodlanishi, baht-saodati va ijtimoiy himoyalanish uchun sharoitlar yaratish. Ko`p bolali, kam ta`minlangan, nogiron bolali onalarni davlat tomonidan himoya qilinishi “kuchli ijtimoiy siyosat tamoili” ning amaliyotdagi isboti. O`tgan davr mobaynida quyida foydalanganlarni asosida bola tug`ish yoshidagi qizlarni, onalar va bolalarni ijtimoiy himoya qilishning noyob tizimi shakllantirildi:

www.arxiv.uz - tuqqunigacha va tuqqanidan so`ng onalarga beriladigan tatil va nafaqa; - bola tug`ilganidan so`ng to`lanadigan nafaqa; - bola ikki yoshga yetguncha boqish uchun to`lanadigan nafaqa; - 16 yoshgacha nogiron bolalarga pulli nafaqa to`lash. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti 1993 yil 23 aprelda “Sog`lom avlod uchun” halqaro hayriya jamg`armasini tashkil etish haqidagi farmonining qabul qilinishi turli tashkilotlarning faoliyatini tartibga solish yuzasida tadbirlarni o`tkazish va g`oyalarni amalga oshirishda muhim qadam bo`ldi. Mazkur farmon bolalarning jismoniy, aqliy va ma`naviy rivojlanishi uchun sharoitlarni yaratish, onalik va bolalikni o`sib kelayotgan avlodning salomatligini saqlash bo`yicha ishlarni kuchaytirish maqsadida kilingan. Farmonda global muammolardan biri bo`lgan “jismoniy, aqliy va ma`naviy barkamollik” masalasi davlat siyosati darajasiga ko`tarilgan. Farmonda jamg`armaning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilab qo`yilgan: bolalar muassasalarining moddiy-texnik bazasini yaratish va mustahkamlashda yordam berish; bolalarni davolash muassasalarning moddiy-texnik bazasini mustaxkamlash, ularni zamonaviy texnik va yangi samarali davolash vositalari bilan davolash; jahon tajribasini xisobga olgan holda bo`lajak avlodga qoldiriladigan merosni yaxshilash bo`yicha chora-tadbirlarni kuchaytirish. Sog`lom avlod uchun kurash g`oyalarini rivojlantirish va bu faoliyatga keng jamoatchilikni jalb etish maqsadida 1995 yil 13 aprelda “Sog`lom avlod uchun” jurnalini tashkil etish haqidagi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori qabul qilindi. Bu yangi nashrning vazifalarida quyidagilar belgilab qo`yildi: aholining barcha qatlamlariga sog`lom avlodni shakllantirish g`oyalari, aholining azaliy eng yaxshi an`analari, shuningdek yangidan qaror topayotgan me`yorlarga munosabatiga oid milliy va umuminsoniy qadriyatlarni yetkazish; oilaning, davlatning, bosh asosiy maqsadi sifatida jismoniy va ma`naviy yetuk avlodni tarbiyalash, xalqning genofondini sog`lomlashtirishning keng targ`ib etish;

www.arxiv.uz bolalar va o`smirlarni tarbiyalash va o`qitish, onalik va bolalikni asrashga oid tizimlarni takomillashtiruvga imkoniyat yaratish. Mazkur oylik, ilmiy-ommabop va bejirim jurnal sog`lom avlodni shakllantirishning ta`limiy yo`llarini ishlab chiqishda va bu faoliyatga jamoatchilikni jalb etishda muhim rol o`ynaydi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda jismoniy va ma`naviy sog`lom avlodni tarbiyalash, milliy istiqlol g`oyasi, tarixiy, milliy qadriyatlar asosida barkamol shaxsni tarbiyalash, jamiyatda sog`lom turmush tarzini shakllantirish, aholining salomatligini mustaxkamlash, aholini jismoniy madaniyatini va sport mashg`ulotlariga keng jalb etish, oilalarning, onalik va bolalikning ijtimoiy himoyasini ta`minlash, ona va bola salomatligini mustahkamlash, reproduktiv salomatlikni yaxshilash, tibbiy va sanitar-gigiyenik madaniyatni oshirish, aholining ongida shaxsiy gigiyenaga oid bilimlarni egallash, ko`nikma va malakalarni hosil qilishga qiziqishini shakllantirish, shu bilan bog`liqlikda oila, maktab va jamoatchilik hamkorligini mustahkamlash bo`yicha davlat dasturlari ishlab chiqilgan hamda Oliy Majlis qonunlari, Vazirlar Maxkamasining qarorlari O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qaror farmonlari ishlab chiqilgan. Vazirliklar va mahkamalar, jamg`armalar ijroya organlari va joylardagi o`z- o`zini boshqarish organlarining so`ngi ishlari, ularning jamg`arma va tashkilotlaridagi ishtiroki sog`lom avlodni tarbiyalash-umumxalq ishi ekanligini ko`rsatib turibdi. O`zbek davlatchiligi o`zining tarixida birinchi marta juda kuchli davlat dasturiga ega bo`ldi. Sog`lom turmush tarzini shakllantirish, jamiyatda sog`lom avlodni tarbiyalash bo`yicha ishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirilishi o`zining ijobiy samarasini berdi. Respublika hukumati qabul qilgan qarorlar bilan bog`liqlikda balog`at va tug`ish yoshidagi xotin-qizlarning salomatligini mustahkamlash bo`yicha tadbirlarni amalga oshirilishi; sport-sog`lomlashtirish komplekslarini barpo etilishi; zaif va kasalmand kishilarning salomatligini yaxshilash; salomatlashtirish

www.arxiv.uz lagerlarida ko`p bolali, kam-ta`minlangan oilalardagi, shuningdek yolg`iz onali bolalarning bepul damolishini ta`minlash; ginekologik kasalliklarga ega bo`lgan va kamqonlikdan qiynalayotgan xotin-qizlarni salomatlashtirish; xotin-qizlar o`rtasidagi nogironlikni oldini olish bo`yicha kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish va joriy etish; yosh oilalardagi (yosh onalar maktabi va yangi tug`ilgan emizikli bolalarning kasallanishini oldini olish bo`yicha maktab) tibbiy va sanitar- gigiyenik bilimlar darajasini oshirish; bolalar, o`smirlar va xotin-qizlarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish. Mazkur yo`nalishdagi chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan maqsad millatning genofondi sog`lomligi asosi sifatida xotin-qizlar va onalarning salomatligini mustahkamlashdir. Butun 2000 yil – “Sog`lom avlod yili” deb qilindi va so`gi yillarda xotin- qizlar, onalar va bolalarning salomatligini asrash bo`yicha barcha institutlarning faoliyati faollashdi. Sog`lom alod yili bilan bog`liqlikda mamlakatimizda qabul qilingan chora- tadbirlar quyidagi yo`nalishlarda amalga oshirildi: - oilada yuqori ma`naviy muhitni rivojlantirish va sog`lom oilalarni shakllantirishni takomillashtirish; - oila, davlat va jamiyatning sog`lom avlodni dunyoga keltirishga bo`lgan g`amxo`rligi va e`tiborini kuchaytirish; - bolalarning salomatligini musahkamlash, ta`lim olishi va har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaxshilash; - xotin-qizlarning oila va jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy maqomi va rolini oshirish; - sog`lom avlodni tarbiyalashda ota-onalarning masuliyati masalalari bo`yicha aholining bilimlarini oshrish tizimlarini yaratish va rivojlantirish; - har tomonlama rivojlangan sog`lom avlodning tug`ilishi va tarbiyalash uchun yuqori psixologik mas`uliyatni shakllantirish. Oila jamiyatning asosiy bo`g`ini sanaladi. Oilada ota-onalarning sog`lomligi, bo`lajak ota-onalarning sog`lom turmush tarzi, ularning ma`naviy-ahloqiy

www.arxiv.uz sog`lomligi, qizlarni ona, o`g`il bolalarni ota bo`lishga tayyorlash, oilada sog`lom bola tug`ilishini ta`minlash, nogironlikni oldini olish bo`yicha chora-tadbirlarni belgilash, bolalar va xotin-qizlardagi turli kasalliklarni davolash va oldini olish, tibbiy muassasalarni zamonaviy vositalar bilan jixozlash, “Ona va bola” sihatgohlarini yaratish, aholining tibbiy madaniyatini oshirishning shakl va metodlari(seminarlar, konferensiyalar, kecha, “doira stoli”, treninglar o`tkazish, mahsus televizion ko`rsatuvlar tayyorlash, ommaviy nashr vositalaridan foydalanish, axborot materiallari, metodik qo`llanmalarni yaratish, nashr etish, aholi orasida keng targ`ib etish)dan amaliyotda foydalanish, ta`lim tizimining barcha bosqichlarida salomatlikni saqlash bo`yicha yoshlarni o`qitishning rolini oshirish, shaxsiy gigiyena malakalarni odatlantirish, xoin-qizlar uchun qulay ish o`rinlarini tashkil etish, doimiy tibbiy ko`rikdan o`tkazish, tibbiy muassasalar uchun kadrlar tayyorlash, ularni qayta tayyorlash va malakasini oshirishning masmunini takomillantirish, qishloqlarda vrachlik punktlari va oila vrachi ishlari sifatini yaxshilash, mazkur muammolarni hal etishda respublika hamda halqaro nohukumat va notijorat tashkilotlarni rolini oshirish, inson ongida o`z sog`lig`i uchun mas`uliyatlilikni shakllantirish – butun yil davomida ushbu vazifalarni amalga oshirilishi keyingi davrlar samarali faoliyati uchun poydevor yaratdi. Aynan shuning uchun 2000 yil mamlakatimiz hayotida mmuhim vazifa – sog`lom avlodni tarbiyalash yo`llarini aniqlashda muhim burilish davri bo`ldi. Butun jamiyat va mamlakatda yashayotgan har bir insonga e`tibor, sog`lom avlodni dunyoga keltirish uchun oilada sharoitlar yaratishga yo`naltirish, jumladan: - qarindoshlar o`rtasidagi nikohni oldini olish; - voyaga etmagan qizlarning turmushga chiqishlarini taqiqlash; - qonunlarning buzilishiga nisbatan shaxslarning munosabatiga doir huquqni muhofaza qiluvchi organlarning ishlarini kuchaytirish; - ayollardagi ekstraginetal kasalliklarni davolashga oid chora-tadbirlarni kuchaytirish va ularni samarali davolash bo`yicha chora-tadbirlarni aniqlash; - korxona va tashkilotlarda ishlovchi xotin-qizlarni doimiy tibbiy ko`rikdan o`tkazish, ularni sifati va samaradorligini oshirish uchun doimiy

www.arxiv.uz nazoratda bo`lishni ta`minlash, kasallikga chalingan ayollarning salomatligini qayta tiklash bo`yicha dam olish maskanlari va sihatgohlarning hizmatlaridan foydalanish uchun imkoniyatlarni oshirish; - onalar va bolalarning kamdonligiga qarshi kurashish bo`yicha chora- tadbirlarni aniqlash, bu kasallikni butunlay yo`qotish mezonlarini ishlab chiqishda, xalq tabobati imkoniyatlaridan keng foydalanish zarur; - maktabgacha ta`lim muassasalari, umumiy o`rta ta`lim, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`lim muassasalari o`quvchilarining salomatligi holati uchun qattiq nazoratni amalga oshirish va ularni davomat bo`yicha zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish; - qishloq sharoitlarida yashayotgan ayollarga keng doiradagi maishiy xizmatlarni taqdim etish; - yoshligidanoq bolani jismoniy va ma`naviy jihatdan to`g`ri tarbiyalash, har bir oilada zamonaviy tibbiy, pedagogik va psixologik tavsiyalarni amalga oshrishni ta`minlash; - maktabgacha yoshdagi bolalarning xalqimizning milliy qadriyatlari, an`ana va urf-odatlari asosida rivojlantirishda ota-ona va tarbiyachilarning rolinioshirish; - bolalarda, birinchi navbatda, boshlang`ich sinflardayoq milliy an`ana va qadriyatlarga hurmat bilan munosabatda bo`lish, keng dunyoqarash, chet tillarini o`rganishga va umuminsoniy madaniyatga qiziqishini shakllantirish; - voyaga yetmagan bolalarning jismoniy va ma`naviy rivojlanishida oila va onalarning rolini oshirish, ushbu jarayonning barcha bosqichlarida ona va bolalarning ma`naviy alqalarini yaxshilash. 2002 yildagi sog`lom avlodni tarbiyalash g`oyasi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 25 yanvardagi “Ayollar va o`sib kelayotgan avlodning salomatligini mustahkamlash bo`yicha qo`shimcha chora tadbirlar haqida”, shuningdek aholining tibbiy madaniyatini oshrish, ayollarning salomatligini mustahkamlash, sog`lom bolalarning tug`ilishi va tarbiyalanishi uchun sharoit yaratish, oilada sog`lom muhitni shakillantirish maqsadida 2002 yil

www.arxiv.uz iyulida “Oilalarni tibbiy madaniyatini oshrish va ayollarning salomatligini mustahkamlash, sog`lom avlodning tug`ilishi va tarbiyalashdagi muhim yo`nalishlarni amalga oshrish bo`yicha chora tadbirlar haqida” qabul qilingan qarorlarining bajarilishida keng rivoj topdi. Respublika hukumatining ushbu hujjatlarida muhim yo`nalish sifatida aholining reproduktiv salomatligini saqlash tizimlarini takomillashtirish belgilab berilgan. Asosiy e`tibor xotin-qizlarning salomatligini mustahkamlashga qaratilgan bo`lib, quyidagi vazifalar belgilab qo`yilgan: - tibbiy ko`rikdan o`tkazish yo`li bilan fertil yoshidagi ayollarning reproduktiv salomatligini saqlash; - borish qiyin bo`lgan tog` va cho`l hududlarida aholining ijtimoiy- tibbiy potronaj (chaqaloq va bemorlarning uylariga borib, doimiy ravshda tibbiy profilaktik yordam ko`rsatish) tizimlarini takomillashtirish; - balog`at yoshidagi barcha qizlarni ginekologik ko`rikdan o`tkazish;yoshlarni sog`lom oila qurishga tayyorlash maqsadida turmush quruvchilarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish tizimini yaratish; - yangi tug`ilgan va emizikli bolalarning rivojlanishi bo`yicha maxsus dastur bilan bog`liqlikda davolash yordamini ko`rsatish; - borish qiyin bo`lgan tumanlardagi fertil yoshdagi ayollarning reproduktiv salomatligini tibbiy-demografik tadqiq etish. Halqaro xayriya jamg`armalari - “Sog`lom avlod uchun”, “Ekosan”, “Qizil yarim oy jamiyati”, xotin-qizlar qo`mitasi, “Ibn Sino”, “Bolalar”, “Mahalla”, “Nuroniy”, “Mehr nuri”, “Sen yolg`iz emassan”, “Kamolot yoshlar ijtimoiy xarakati”, “Ma`naviyat va ma`rifat” Respublika markazi, “SOS – O`zbekiston bolalar shaharchasi”, “Oila” Respublika ilmiy-amaliy markazi aholini sog`lomlashtirish jarayonilariga yo`naltirilgan, bolalar va o`smirlarni sog`lom tarbiyalashda aniq maqsadga ega bo`lib, o`z faoliyatini rivojlantirmoqda. 2004 yil tashkil etilgan “Oydin hayot” Respublika markazi sog`lom turmush tarzini targ`ib etishning faol ishtirokchisiga aylandi. Boshqa nohukumat notijorat tashkilotlardan farqli ravshda jamg`arma faoliyati mahallalar orqali sog`lom

www.arxiv.uz turmush tarzini uzluksiz targ`ib etish, uning xududida istiqomat qiladiganlarning tibbiy madaniyatini oshirish, mahallada yashovchi har bir kishining o`z va atrofdagilar salomatligiga ongli munosabatini shakllantirishga yo`naltirilgan. 2005 yilning “Sihat-salomatlik yili” deb e`lon qilinishi bilan bog`liqlikda Respublika Vazirlar Mahkamasi sog`lom turmush tarzi, salomatlikni mustahkamlash, aholini jismoniy madaniyat va sport mashg`ulotlariga keng jalb etish masalalarini aks ettiruvchi “Sihat-salomatlik yili” Davlat dasturi 8 bo`lim, 107 tadbirdan iborat bo`lib, quyidagi vazifalarni bajarishga yo`naltirilgan: - har bir kishining o`z salomatligiga mas`uliyatli munosabatda bo`lish, sog`lom turmush tarzini yaratish, hayot faoliyatini ongli tashkil etish, yomon odatlardan voz kechish, sog`lom bo`lish, jismoniy va ma`naviy yetuklikka intilishga yo`naltirilgan hayotiy faoliyatini shakllantirish; - asosan qishloqlarda yashovchi aholining gigiyenik bilimlari va ma`daniyatini, yosh avlodning ongida shaxsiy gigiyenaning muhim qoidalari va ularni bajarilishning zaruriyatini hosil qiladi ota- onalar va pedagoglarning rolini oshirish; - giyohvandlik, kashandachilik, yuqori kasalliklar, tuberkulez va OITSning tarqalishiga qarshi kurashfaoliyatini tashkil etish; - nafaqaho`r va nogironlarning salomatligini mustahkamlash, ularga tibbiy yordamni ko`rsatishni yaxshilash, sanitar-tibbiy va komunal-maishiy sohadagi hizmatlarni kengaytirish, keksa kishilarning sog`lom va munosib hayot kechirishlari uchun zarur sharoitlarni yaratish bo`yicha chora-tadbirlarni kuchaytirish; - aholining keng qatlamlarining salomatligini saqlash bo`yicha sifatli tizimlarni yaratish, tibbiy muassasalarning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va rivojlantirish, ularni zamonaviy tashhis va tibbiy asbob-uskunalar bilan jihozlash bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish; - tibbiy kadrlarni tayyorlash malakasini oshirish va qayta tayyorlashni tashkil etish tizimlarini;

www.arxiv.uz - atrof-muxitni muhofaza qilishga ekologik meyorlarni amaliyotda joriy etish, aholini yuqumli kasalliklardan saqlash bo`yicha ko`plab ishlar amalga oshirildi. O`zbekiston aholisida sog`lom turmush tarzini yaratishga mustahkam ishonch hosil bo`ldi. Hukumat tomonidan amalga oshirilgan barcha tadbirlar oilani muqaddas deb biladigan, onalar va ayollarni tabarruk deya e`tirof etadigan, millat davomchisi va davlat kelajagi sifatida bolani e`zozlaydigan halqimiz tomonidan ko`llab- quvvatlanadi. Har bir ota-onani qanday qilib bolasi sog`lom va baquvvat o`sishi masalasi o`ylantiradi. Chunki yosh bola halihali hayotga moslashmagan bo`ladi. Shuning uchun ota-onalarning og`ir vaziyatlarda shifokor huzuriga olib borguncha , bolaga qanday yordam berish kerakliginibilishlari juda lozim. Bundan tashqari, har bir ota-ona va bolalari o`z oilalarining nafaqat fiziologik, balki psixologik, emotsional, ahloqiy, ma`naviy samaradorligini saqlash uchun harakat qilishlari zarur. Bolani har tomonlama tarbiyalash, uni jamiyat hayotiga tayyorlash jamiyat va oilaning birgalikda hal etadigan muhim ijtimoiy vazifasidir. Ota-ona – bolaning birinchi tarbiyachisi va ustozidir, shuning uchun bola shaxsining shakllanishida ularning roli katta. Ota-onalar bilan kundalik muloqotda bola dunyoni bilishni o`rganadi, kattalarga ergashadi, hayotiy tajribani egallaydi, xulq-atvor norma (me`yor)larini o`zgartiradi. Oiladayoq bola dastlabki ijtimoiy tajriba, fuqarolik tuyg`usini egallaydi. Agar ota-onalarning o`zlari mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlargasifatli ichimlik suvi bilan ta`minlash; aholining keng qatlamining jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishlariga yo`naltirilgan tadbirlarni tashkil etish bo`yicha ishlarni amalga oshirish; sog`liqni saqlash hodimlarining masuliyatli mehnatlarini moddiy va ma`naviy rag`batlantirish, tibbiy hizmatlarining difirinsial to`lovlarini joriy etish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish.

www.arxiv.uz Bolalar va bola tug`ish yoshidagi ayollarning salomatligini yaxshilash, kamqonlik kasalikining oldini olish maqsadida 2005 yilning avgustida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ““Unni boytish bo`yicha milliy dastur” loihasini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida”gi qarori qabul qilindi. O`zbekistonda ishlab chiqilgan sog`lom avlodni tarbiyalash g`oyasi faqatgina bizning davlatimiz uchun emas, balki horijiy davlatlar uchun ham muhim ahamiyatga ega bo`ldi. YUNISEFning O`zbekistondagi bolalar vakillik jamg`armasi, OITS va tuberkulyozga qarshi global kurash bo`yicha jamg`armalar, GAUP, jahon rivojlanish bonki, Osiyo rivojlanish banki, sog`liqni saqlash bo`yicha halqaro tashkilotlarning mazkur g`oyani amalga oshirish bo`yicha ishlardagi halqaro xamkorlikni alohida takidlab o`tish zarur. Shunday qilib, o`tgan davr mobaynida sog`lom avlodni tarbiyalash g`oyasining o`ziga xos namunasi yaratildi, hamda bu andoza ko`plab davlatlarga yoyildi va ular tomonidan qo`llab quvvatlandi. So`ngi yillada aholining sog`lom genofondini ularni turli kasalliklar, shu jumladan, katta qiziqish, jiddiy munosabatda bo`lishsa bu holda bola ham ularning kayfiyatiga sherik bo`ladi, ish va tashvishlariga qo`shiladi, muvofiq ravshda ahloqiy me`yorlarni o`zlashtiradi. Oilaviy mikroiqlim ko`p jihatdan pedagogik ta`sirlar (agar do`stlik, ishonch, o`zaro hurmat muhitida o`ssa, bola ko`proq tarbiyaviy ta`sirlarga moil bo`ladi)ning samaradorligiga bog`liq bo`ladi.

O'xshashlar

Kasb хunarga yo`naltirish asоslari

Valeologiyaning nazariy-metodologik asoslari

Kasbiy ta`limning mazmuni, xalq xo`jaligining turli sohalari uchun ishchilar tayyorlashga qo`yiladigan DTS

Integratsiya - ta'lim jarayonini optimallashtirish vositasi

Oliy ta'lim tizimida marketing