Узбек тили дарсларида таълимнинг янги шакллари. Илгор педагогик технологиялар - Pedagogika - Referatlar

Узбек тили дарсларида таълимнинг янги шакллари. Илгор педагогик технологиялар

Yuklangan vaqt:

23.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178.5 KB

Ko'chirib olish

У збек тили дарсларида таълимнинг янги шакллари. Илгор педагогик технологиялар. Инновацион таълим усуллари. Анъанавий ва ноанъанавий дарслар Режа: 1. Технология. Замонавий ахборот технологиялари. 2. Таълимни ривожлантиришнинг янги босқичида педагогик технологияларнинг моҳияти ва муаммолари. 3. Инновацион таълим усуллари. Педагогик технологиялар ва таълим методлари. 4. Таълимни технологиялаштиришда ўқитувчиларнинг ўрни ва роли. Педагог таълим жараёнини лойиҳаловчиси, юритувчиси ва уни бошқарувчиси сифатида. Новатор (ижодкор) ўқитувчига хос сифатлар. 5. Интерфаол усуллар.

Маълумки, умумтаълим мактабларида фанларни ўқитишнинг эскича усуллари замон талабига тўла жавоб беролмай қолди. ўқитувчиларнинг ўқитиш тизимидаги ўрнини белгилаш ҳозирги куннинг муҳим масаласидир. Хозирги замон мактаб ўқитувчиси мумкин қадар мустақил, эркин фаолият кўрсатиш йўлидан бормоги лозим. Бунинг учун унда чуқур билим, тажриба, иқтидор ва шу билан бирга, болаларга билимни етказа олиш маҳорати бўлиши зарур. Зеро, «биз ўз истеъдодли, фидойи болаларимизга, фарзандларимизга билим ва касб чўққиларини забт этиш учун қанот беришимиз керак». Бошқача айтганда, ўқитувчи замон билан ҳамнафас фаолиятда бўлмоги муҳим. Бироқ бугунги кунда мутахассис кадрларни тайёрлаш, таълим ва билим бериш тизими ҳаётимизда, жамиятимизда бўлаётган ислоҳот, янгиланиш жараёнлари талаблари билан яқиндан богланмаганлиги ҳар томонлама сезилмоқда. Тил таълими мисолида фикр юритадиган бўлсак, мактаб ўқувчиси дарс давомида турли ҳажм ва мураккабликдаги кўплаб топшириқларни бажарса-да, огзаки ва ёзма саводхонлиги сезиларли ўзгармаяпти. ўқувчиларнинг кўпчилик қисмида ижодийлик, мустақил фикрлаш, ижодий фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда огзаки, ёзма шаклларда тўгри, равон ифодалаш кўникмалари ҳамон паст савияда қолиб келмоқда. Бу ҳолнинг асосий сабабларини фақат ўқитувчига тўнкаш ёки мактабларнинг моддий- техникавий қашшоқлигидан излаш адолатсизлик бўларди. Мавжуд ҳолат кўп жиҳатдан тил таълимининг мақсади, мазмуни ва усулига алоқадор бўлиб, уни янгилаш ҳаётий заруриятга айланиб қолди. Бу ўринда тарбиячиларнинг ўзига замонавий билим бериш, уларнинг маълумотини, малакасини ошириш каби пайсалга солиб бўлмайдиган долзарб масалага дуч келмоқдамиз. Шу мақсадда ўқитувчиларга баъзи назарий маълумотларни эслатиб, уларга етарли тушунча беришни лозим топдик. Педагогик амалиётда дарс инсоният тўплаган билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш жараёни сифатида талқин қиинади. Дарс иштирокчиларининг ролини (вазифасини) белгилаш унинг самарадорлигида муҳим аҳамиятга эга. Маълумки, таълим жараёнининг субъекти ва объектини белгилаш доим турли баҳсларга сабаб бўлган. Илгари амалда бўлган дастур ва дарсликларда ўқитишнинг дедуктив усули устун турарди , яъни қоидадан таҳлилга , умумийликдан хусусийликка бориларди. Бу усул тил материалларини ниҳоятда ихчам шаклда баён қилиш имкониятини яратса-да , ўқувчиларни пассив ҳолатга қўярди. Чунки умумий қоида , хулоса ва таърифлардан амалий ишга ўтиш жараёнида ўқувчининг фикрлаш фаолияти чегараланади. У ўрганилаётган тил материалларини ўз ақлий фаолияти жараёнидан ўтказа олмайди. Бу ҳол , шубҳасиз , болани таълим жараёнининг субъекти , яъни фаол ишловчисига эмас , балки объекти , яъни тингловчисига айлантириб қўяди.

Бугунги кунда амалда бўлган ўзбек тили дарсликлари эса ўқувчини индуктив усул да ўқитишга асосланган , яъни ҳар бир хулоса , қоида , таъриф ўқувчиларнинг шахсий тажрибасига таянган ҳолда , хусусий мисоллар асосида чиқарилади , ўқувчи “ўзини ўзи ўқитади“. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ўқувчини фаоллаштириш бебош дарёни ўзанидан чиқариб юбориш эмас, балки қатъий ва пухта ишланган режа асосида ўқитишдир. ўқитувчи бунда томошабин эмас, шу жараённинг фаол ташкилотчиси, раҳбаридир. Бу ҳолат ўқитувчининг ўз касбига нисбатан масъулиятини бир неча марта оширади, ундан кучли билимдонлик, педагогик маҳорат талаб этади. Шу ўринда одатдаги анъанавий ва ноанъанавий дарс атамалари дан воз кечиш лозимлиги, ҳар кунги дарс ноанъанавий тарзда ўтиши зарурлигини таъкидлаш жоиз. Бунда анъанавий дарсларнинг қолипи, яъни босқичларнинг кетма-кетлиги қатъий белгиланмайди, шу билан бирга, дарсни тартибсиз, режасиз ўтказиш мумкин деган хулоса келиб чиқмайди. Умумтаълим мактабларнинг ўзбек тили дарсларида кичик ва нисбатан йирик мавзулар ўтилади. Дарс мавзусидан, синф ўқувчиларининг тайёргарлик даражасидан келиб чиқиб, дарс тури танланади. Йирик мавзуларни ўтишда дарсларнинг мақсадига кўра белгиланган қуйидаги таснифидан фойдаланилади: 1. Янги мавзу билан таништириш дарслари. Бунда дарс тўлалигича янги мавзуга багишланади , билим берилади. 2. Мустаҳкамлаш , умумлаштириш дарслари. ўтилган мавзу мустаҳкмланади , умумлаштирилади , қизиқарли топшириқлар бажарилади , кўникма ва малака ҳосил қилинади. 3. Назорат дарслари. Эгалланган билим-кўникма-малака даражаси текширилади. 4. Аралаш турдаги дарс. Кичик мавзулар билан таништиришда (масалан , кўпроқ қуйи синфларда, 5-7-синф ўзбек тили дарсларида) фойдаланилади. Бир дарс давомида юқоридаги босқичлар мужассам этилади. Янгиланган таълим мазмуни янги дастур ва дарсликларда ўз аксини топди. Бугунги кунда ўзбек тили дарсликлари тил таълимига жадал кириб келаётган коммуникатив тамойилга асосланган. Бу тамойил ўқувчиларни мустақил фикрлашга ўргатиш, уларнинг огзаки ва ёзма нутқини ривожлантириш, уларда мустақил тадқиқот малакаларини шакллантириш ва ривожлантириб боришдан иборатдир. Мамлакатимизнинг йирик услубшунос олимлари, кўплаб етук ўқитувчиларнинг тажрибалари ўқувчиларни ўзбек тили дарсларида мустақил фикрлашга ўргатишнинг энг мақбул усулидан суҳбат-мунозара, баҳс, хилма-хил ноанъанавий дарсларда синфни фаол

иштирок эттириш эканлигини узил-кесил аниқлаб берган. Бундай шакллардаги дарслар, аввало, ўқувчиларни ўқитувчи томонидан қўйилган муаммо, савол, вазифа устида ўйланишга, жавоб излашга сафарбар этади. Шунинг ўзи ижодий жараён бўлиб, ўқувчидан ўз билимларини фаол ишга солиш, хилма-хил жавоб вариантлари устида бош қотириб, изланиб, тўгри хулоса чиқаришни талаб қилади. Албатта, ўқувчи бу жараёнда ўқитувчи томонидан берилган маълумотлар, дарсликдаги тайёр кўрсатмалар доирасида чегараланиб қолмай, уларни тўлдиришга интилиши, ўқитувчи ҳам уни худди шу хил фаолиятга йўналтириб бориши зарур. Шундагина биз ҳар бир масала юзасидан ўз мустақил фикрига эга , саводли, баркамол шахсни тарбиялашга эришамиз. Зеро, юртбошимиз таъкидлаганларидек, «ўз мустақил фикрига эга бўлган, ўз кучига, ўзи танлаган йўлнинг тўгрилигига ишонган инсон доимо келажакка ишонч билан қарайди. У жамиятдаги фикрлар хилма-хиллигидан чўчимайди, балки замонавий билим ва фалсафий қарашларга, ҳаёт ҳақиқатига суянган ҳолда ҳар қандай гаразли ният, таҳдид ва интилишларни фош қилишга қодир бўлади». ўзбекистон инновацион ривожланиш турининг ҳозирги замон моделига ўтиш учун ҳамма зарур шароитларга эга. Бу модель вужудга келтирилган илмий-техникавий салоҳиятдан кенг ва самарали фойдаланишга, фундаментал ва амалий фаннинг ютуқларини, чуқур илм талаб қиладиган технологияларни амалиётга кенг жорий этишга, юқори малакали, иқтидорли илмий кадрлар сонини кўпайтиришга асосланади. Бу - мамлакатимиз жаҳондаги иқтисодиёти ва саноати ривожланган давлатлар қаторига кириб боришининг зарур шарти ва мустаҳкам пойдевори бўлиб хизмат қилади. Ислом Каримов ўзбекистоннинг иқтисодий ва ижтимоий соҳаларда юқори натижаларга эришиши, жаҳон иқтисодий тизимида тўлақонли иштирок этиши инсон фаолиятининг барча жабҳаларида замонавий ахборот технологияларидан юқори даражада фойдаланишнинг кўламлари қандай бўлишига ҳамда бу технологиялар ижтимоий меҳнат самарадорлигининг ошишида қандай роль ўйнашига боглиқ. Шубҳасизки, XXI аср мисли кўрилмаган тезкор ривожланиш асри бўлади. Бундай ривожланишни компьютерлар ва ахборот тизимлари, маҳаллий ва глобал тармоқлар,

«Интернет» умумжаҳон тармоги, мультимедиали технологияларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Ахборотлаштириш кишилик жамиятининг барча соҳаларига кириб бормоқда. Замонавий ахборот технологиялари тезкор ва мувофиқ равишда бошқаришга, ахборот коммуникацияларини ўрнатишга имкон беради. «Ахборот» тушунчаси лотинча « informatio » сўзидан келиб чиққан бўлиб, бирор бир далил, воқеа-ҳодисани баён қилиш, тушунтиришни билдиради. Агар маълумотлардан бирор нарса тўгрисидаги мавҳумликни камайтириш учун фойдаланиш имконияти тугилса, маълумотлар ахборотга айланади. Ахборот технологиялари - билимлар кўринишидаги ахборотларни ишлаб чиқиш, сақлаш, узатиш ва фойдаланишнинг машиналаштирилган усулларидир. "Технология" тушунчаси, умуман, меҳнат усуллари, ишлаб чиқаришнинг моддий, техник, энергетик, меҳнат заҳираларида гавдаланган илмий ва инженерлик билимларининг мажмуаси, белгиланган талаблар, андозаларга жавоб берувчи маҳсулот ёки хизматларни яратиш учун уларни бирлаштириш усулларини ўз ичига олади. Технология сўзи юнонча бўлиб, «техне» – маҳорат, санъат; «логос» – тушунча, таълимот маъноларини англатади. Технология сўзи саноатда ёки қишлоқ хўжалигида тайёр маҳсулот олиш учун ишлаб чиқариш жараёнида қўлланиладиган усул ва методлар йигиндисини англатади. Бирор ма ҳ сулотни тайёр ҳолга келтиришда қўлланиладиган амалларнинг барча таркибий қисмлари – хом ашёни қазиб ёки йигиб олиш, ташиш, тахлаш, ишлов бериш, зарур шаклга ёки тайёр ма ҳ сулот ҳолига келтириш ва уни сақлаш жараёнида амалга ошириладиган ишларнинг барчаси технология дейилади. Технологиялар сафига ишлаб чиқариш жараёнини тасвирлаш, уларни амалга ошириш бўйича тайёрланган қўлланмалар, ишлаб чиқариш қоидалари ва талаблари, жадваллари ҳам киради. Саноатда бирор ма ҳ сулотни ишлаб чиқишнинг юзлаб технологиялари мавжуд. гишлоқ хўжалигида, масалан, бугунги пахтачиликда «Андижон технологияси» деган тушунча кенг тарқалган. Мана шу термин асосида андижонликларнинг йил охирида ерни кейинги йил ҳосилига тайёрлашдан тортиб то пахтани йигиб-териб олгунга қадар бўлган барча ишлари тушунилади. Агар Тошкентда пахтани «Андижон технологияси» асосида етиштирмоқчи бўлинса, тошкентлик деҳқонлар андижонлик ҳамкасбларининг пахтани етиштиришда қўллаган барча усулларини ўз қонун-қоидалари билан яхлитича ўзлаштиришлари ва ўз фаолиятларида қўллашлари керак бўлади. Акс ҳолда кутилган натижага эришолмайдилар. Бундан ташқари, ернинг ўзига хос хусусиятлари, иқлимдаги ўзига хосликларни ҳам ўрганиш ва иш жараёнида уларни инобатга олиш керак бўлади. Демак, деҳқончилик ҳам ўзига яраша билимни тақозо қилади. Шунда иш ким томонидан

ва қаерда бажарилишидан қатъи назар, ма ҳ сулот сифати ҳамда натижаси кафолатланади. Кўр-кўрона кўчириб олавериш билан иш битмайди. Хозирги замон ахборот технологияларининг асосини 3 та техника ютуги ташкил қилади: 1) ахборотнинг машина ўқийдиган воситаларда жамланиши (магнит тасмалар, кинофильмлар, магнит дисклар) ; 2) ахборотни масофа ва вақт бўйича чеклашларсиз етказиш имконининг тугилиши (радио, телевидение, йўлдош алоқа, телефон тармоги ва ҳ.к.); 3) ахборотни комп ь ютерлар ёрдамида ишлаб чиқиш имкони. Энди бу ҳолатни бевосита таълим жараёнига кўчирадиган бўлсак, ўқиш (ўқувчи томонидан қилинадиган ишлар) – ўқитиш (ўқитувчи фаолияти) жараёнининг ўзаро узвийлигини, алоқадорлик босқичларини ажратиш; таълим-тарбия жараёнида белгиланган мақсадга эришиш учун бажариладиган ишларни мувофиқлаштириш, уларнинг кетма-кетлиги, босқичма-босқичлигини таъминлашни; лойиҳалаштирилган (режалаштирилган) барча ишлар ва амалларни бирдек, талаб даражасида бажариш назарда тутилади. Замонавий ахборот технологиялари таълим тизимига ҳам жадал кириб келмоқда. Ахборот узатишга доир технология тарафдорлари ўқитиш жараёнини қулайлаштиришга алоҳида эътибор қаратмоқдалар. Бу қулайлик педагогик технология усулларини эгаллаш орқали яратилади. «Педагогик технология» тушунчаси 1940 йилларда техник жиҳозларнинг яратилиши ва ўқув жараёнида қўлланилиши билан боглиқ ҳолда юзага келган эди. 1965 йилда ташкил этилган «ўқув қуроллари ва ўқитишнинг техник жиҳозлари» номли илмий тадқиқот институти фаолияти бу борадаги илгор тажрибаларни оммалаштиришга қаратилди. Шундан сўнг ўқитиш жараёнида педагогик технология методлари ишлаб чиқилди. Тарбияшунослик амалиётида қўлланиладиган технологиялар – усуллар, методлар – инглиз тилидан олинган бўлиб , бизнинг амалиётимизга «таълим технологияси» атамаси билан кириб келмоқда. «Педагогик технология» атамаси таълим жараёнига янгича, ўзига хос белги ва хусусиятларга эга бўлган, тизимли ёндашувга асосланади. Бу таълим жараёнига инновацион 1 ёндашув демакдир. Яъни та ъ лимни ташкил этишда жаҳон педагогикаси амалиётида қўлланиладиган қатор метод ва усуллар, илмий техника ютуқлари ва илгор тажрибаларга асосланган техника, технология, бошқариш ва меҳнатни ташкил этиш каби соҳалардаги янгиликлар, шунингдек, уларнинг турли соҳаларнинг фаолият доираларида қўлланилиши, ўқитишнинг шаклларини миллий тарбияшуносликка 1

ҳар бир ўқувчи шахси, руҳий ўзига хосликлари, интеллектуал имкониятлари, миллий ва ижтимоий хусусиятларини инобатга олган ҳолда олиб кириш демакдир. гатор адабиётларда кўрсатилишича , «Педагогик технология» тушунчасига кўпчилик мутахассислар ўзларича ҳар хил таъриф берганлар. Педагогик технология – «амалиётга жорий этиш мумкин бўлган маълум педагогик тизимнинг лойиҳасидир», «таълим- тарбиядан кўзланган мақсадга эришиш учун ўқув жараёнида қўлланиладиган усуллар, воситалар мажмуидир», «олдиндан белгиланган, лойиҳалаштирилган ўқув-тарбия жараёнини изчил амалга оширишдир» сингари вариантлари мавжуд. ЮНЕСКО ташкилоти бу борада: «Педагогик технология – таълим шаклларини оптималлаштиришни(энг қулай усулларини топишни) ўз олдига мақсад қилиб қўйган ҳолда ўқитиш ва билимларни ўзлаштириш жараёнини техника воситалари, инсон салоҳияти ҳамда уларнинг ўзаро таъсирини инобатга олган ҳолда аниқлаш ва ташкил этишнинг методлари тизимидир» деган таърифни маъқуллаган. Педагогик технология бу – ўзаро боглиқ ҳолда фаолият кўрсатувчи бўлимлар ва тизимлар мажмуаси. У таълим тизими маълум босқичининг битирувчиси шахсига хос бўлган хусусиятларни юзага келтириш ва ривожлантиришга хизмат қилади. Педагогик технология муаммоларини ҳал этишда, биринчи навбатда, ўқитишнинг янгича ўзлаштириш усулига алоҳида эҳтибор бериш лозим. Бу борада педагогик технология вазифаларини алоҳида ажратиш ва кўпчилик тушунчасидаги «òåõíîëîãèÿ» атамасининг техник тараққиёт эмаслигини қайд этмоқ зарур. Педагогик технологиянинг мақсади аниқ масалалар қўйиш орқали ўқувчини ўйлашга, мустақил фикрлашга одатлантиришга қаратилгандир, зеро, юртбошимиз таъкидлаганларидек, « таълимнинг янги модели жамиятда мустақил фикрловчи эркин Шахснинг шаклланишига олиб келади. ўзининг қадр-қимматини англайдиган, иймони бутун, ҳаётда аниқ мақсадга эга бўлган инсонларни тарбиялаш имконига эга бўламиз ». Замонавий педагогик технологиялар лойиҳаларининг таркибий тузилиши. Педагогик технология таркибига умумлаштириб айтганда қуйидагилар киради: 1. Таълимнинг умумий мақсадлари, муҳим масалалари таснифи. 2. Хусусий мақсад ва вазифаларни белгилаб олиш . 3. Таълим мақсадини назорат топшириқларига айлантириш. 4. Мақсадларга эришиш усуллари. 5. Таълим мақсадига эришганликни баҳолаш. Буларнинг ҳар бири педагогик амалларнинг қулайлаштирилган тизимидир. Педагогик технологияларнинг умумий тузилмаси қуйидагиларни қамраб олади:

- маълум ўқув фани бўйича мақсад ва вазифалар тизимини ишлаб чиқиш (бу ўқув фани бўйича таълим концепцияси, стандарти ва дастурини яратувчи мутахассислар томонидан белгиланади); - таълим мақсадини назорат (тест) топшириқларига айлантириш (бу ҳам соҳа мутахассислари томонидан амалга оширилади); - таълим мақсадига эришиш усуллари (мутахассислар томонидан методик тавсиялар шаклида, ўқув фани ўқитувчилари томонидан амалий тарзда белгиланади); - таълимнинг мақсадига эришилганликни баҳолаш (ўқитувчи томонидан амалга оширилади); - хатони тузатиш (хусусий ўқув мақсадлари учун ўқувчи ва ўқитувчи билан биргаликда амалга оширилади); - жорий назорат натижаларига асосланиб хатоларни тузатиш. ў қув машгулотларини лойиҳалаштиришнинг умумий тузилмаси қуйидагича: Мавзунинг номи. Ахборот манбалари, таълим жиҳозлари: дарслик, ўқув қўлланмалар, аудиовизуал воситалар, компь ю терга киритилган ўқув материаллари, ўқитишнинг замонавий автоматлаштирилган компьютер тизимлари, мультимеди а ва бошқалар. 1. Мавзунинг умумий мақсади ва мазмуни (дарснинг мақсади сифатида умумий мақсадлар ва мавзунинг муҳим жиҳатлари кўрсатилади): 1, 2, 3 ; … 2. Мавзунинг мазмунини ойдинлаштирувчи мақсадлар, яъни ўқувчининг мақсадлари сифатида ўқув топшириқлари – турлари; ўқувчининг кузатиладиган, ўлчанадиган фаолияти шаклида, яъни тест саволлари, ўқув вазифалари, топшириқ шаклида ифодаланади: 1, 2, 3 ; … 3. Аниқ мақсадларни тест вазифаларига айлантириш: 1, 2, 3 ; … 4. ў қиш (ўқувчи) – ўқитиш (ўқитувчи) жараёни (дарсни қандай ўтиш) стандартлаштирилмайди. Дарсни ҳар бир ўқитувчи ўз маҳорати ва синфдаги ўқувчиларнинг имконияти даражасида ўтказади. Педагогик технологиянинг қоидалари, ўқитиш тамойилларидан фойдаланади. 5. ўқувчи ларнинг мавзуни ўзлаштирганлик даражасини, яъни таълимнинг режалаштирилган натижасига эр и шилганлигини баҳолаш (шу мавзу бўйича тайёрланган тест топшириқлари орқали огзаки ёки ёзма тарзда аниқланади). Педагогик тизимнинг ҳозирги ва эртанги кун талабларига тўла жавоб берадиган янги сифатга ўтишини тезлаштириш учун инновацион таълимни, ундан келиб чиқадиган

билишнинг илмий воситаларини ишлаб чиқиш, илгор педагогик тажрибани таҳлил қилиш ва ёйишни жадаллаштириш зарур. Француз олими Э.Брансуик педагогик инновацияларнинг уч турини ажратади : 1) мутлақо янги ва илгари номаълум бўлган таълимий гоялар; 2) янгиликларнинг энг кўп миқдори мослаштирилган, кенгайтирилган ҳамда қайта ишланган гоялар, ишлар бҳлиб, улар маълум муҳит ва вақт ичида алоҳида долзарб бҳлади; 3) мақсадлар ўзгарган шароитларда такрорий қўйилиши муносабати билан баъзи илгари мавжуд бўлган усуллар қайта янгиланади. Инновацион таълим усулларини ишлаб чиқиш ва амалда татбиқ этиш бўйича мамлакатимиз ўқув муассасаларида бирмунча ижобий тажриба вужудга келди. Бунда «Интернет» хизматидан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Маълумотларга қараганда, республикамизда 1498 юридик ва 2387 нафар жисмоний шахс интернет- провайдерлар хизматидан фойдаланиб, 6924 киши «Интернет»нинг обуначиси, тахминан 140000 киши ундан умумий фойдаланувчи ҳисобланади. ўзбекистонда мавжуд 9665 та мактабнинг ярми компьютер синфларига эга, улардан 22 таси Интернетга уланган. «Интернет» орқали билим олиш масофавий таълим деб ҳам аталади. ўтган асрнинг 60-йилларида Америка университетларида дунёга келган бу усулдан ҳозирги кунда жаҳон миқёсида жуда кенг фойдаланилади. Масофадан ўқитиш тизими анъанавий ўқитиш тизимига нисбатан бир қанча афзалликларга эга. Бунда киши ўзи учун қулай вақт ва қулай жойда таълим олиши мумкин. ўқув маълумотлари манбаларига (электрон кутубхона, маълумотлар банки, билимлар базаси ва ҳ.к.) кўп сонли ўқувчиларнинг бир вақтда тармоқ орқали мурожаат қилиш имконияти тугилади. Тармоқ орқали ўқувчи билан ўқитувчининг тўгридан тўгри мулоқоти ўрнатилади. Аммо ўқитишнинг бу тизимини жорий этишни маълум бир муаммолар кечиктиряпти: - ў қув муассасалари техник базасининг ночорлиги; - мукаммал дастурий таъминот танқислиги; - тайёргарлик муаммолари - мутахассисларнинг техникадан фойдаланиш малакаси шаклланмаганлиги. Хозирги кунда жуда кўп методист ва педагог олимлар янги педагогик технологиялар ўқувчиларга таълим-тарбия беришда кўзланган мақсадга эришишни тўла кафолатлайди деб қарашмоқда. Тўгри, замонавий технологиялар ёрдамида ишлаб

чиқаришда бошқарувчидан катта куч талаб қилинмайди. Махсус технологияни ўзлаштириш ёрдамида қўйилган мақсадга тўла эришиш мумкин. Лекин бу назарияни педагогик технологияда тўлалигича қўллаб бўлмайди, чунки бунда объект шахс бўлиб, унинг онги таклиф қилинаётган технологияни бутунлай қабул қилмасдан, аксинча, уни инкор қилиши мумкин. Шунинг учун замонавий педагогик технологияларни ўқув жараёнига киритишда унинг бошқарувчиси бўлган ўқитувчи кўзланган мақсадга эришишнинг бош кафолатчиси бўлади. Шу ўринда қуйидаги фикрни таъкидлаш жоиз: бугунги кунда ўқувчини таълим- тарбия жараёнининг пассив объектидан фаол субъектига айлантириш гояси барчага маълум ва бу гоя кўп ҳолатларда ўзининг ижобий ечимини топмоқда. ўқитувчининг вазифаси ўқувчини ахборот билан таъминлаш эмас, балки уни топишда ёрдам беришдан иборат бўлади, ўқитувчи билим олиш йўлини кўрсатади. ўтказилган тадқиқотларга кўра, ўқитувчиларнинг янгиликларга муносабатига нисбатан уларнинг ушбу категорияларини ажратиш мумкин: - новаторлар (янгилик яратувчилар); - янгиликни ҳаётга татбиқ этувчилар; - хайрихоҳлар (эргашувчилар); - иккиланувчилар. Таълим инновациялари муаммоларини ҳал этишда ўқитувчининг ижодий фаолияти ҳақидаги масала ҳозирги вақтда энг долзарб бўлиб қолмоқда. Таълимни технологиялаштиришда ўқитувчиларнинг ўрни ва роли. Педагог таълим жараёнини лойиҳаловчиси, юритувчиси ва уни бошқарувчиси сифатида. Таълим жараёнида қўлланиладиган ҳар бир методдан фойдаланиш ва унинг шаклини белгилаш асосан ўқитувчининг зиммасида бўлади. Бугунги тарбияшуносликда қуйидаги гоялар етакчилик қилиши керак: - бола шахсини биринчи ўринга қўйиш . Дарс жараёнида болага билим беришни эмас, уни шахс сифатида, индивид сифатида биринчи ўринга чиқариш етакчилик қилиши лозим. Бу - шаклланиб келаётган инсонда мутахассис эмас, Одам тарбиялаш, уларда инсоний фазилатларни шакллантириш, асар қаҳрамонлари кўмагида одамни англаш, шу аснода ўзлигини кашф қилишга ўргатиш демак. Таълим жараёнида ҳамма - ўқитувчи ҳам, дарслик ҳам, дарс ҳам, ўқувчининг ўзи ҳам боланинг руҳий тарбияси, унинг ўзлиги учун ишлаши керак; - дарсларда маънавият ни шакллантиришнинг устуворлигини таъминлаш. Дарсларда ўқувчини сўздан таъсирланишга, уни туйишга, ундан баҳра олишга ўргатиш,

бадиий сўз ёрдамида гўзал сифатлар, ижобий фазилатларни тарбиялаш лозим бўлади. Гўзал хулқли кишиларнинг сўзлари ҳам, ишлари ҳам ўзларига муносиб эканини, тоза кўнгил соҳиби ҳамиша рагбатлар ва марҳаматларга муносиблиги адабиёт орқали англашилади. Шуни англаб етган бола ўзини ўзи назорат қилиб, маънавий камолот сари интилади. Бу ишлар бевосита асарлар таҳлили, асарлар юзасидан тузилган савол- топшириқлар устида ишлаш йўли билан амалга оширилади. Дарсликларда тақдим этилган савол-топшириқлар зиммасига маънавият шакллантиришдек юк ортилиши керак. Матн замиридаги бола маънавиятини шакллантиришга у ёки бу даражада таъсир кўрсатиши мумкин бўлган бирорта ҳам детал ўқувчининг назаридан четда қолиб кетишига йўл қўйилмаслиги, дарсликда ўқувчи диққатини шунга ундовчи савол ёки топшириқ бўлиши, йўқ бўлса, ўқитувчи ўзи ишлаши керак бўлади; - мустақил фикрлашга ўргатиш. Дарсликларнинг асосий дидактик ашёси ҳисобланган савол-топшириқлар, мисол-масалалар ҳар бир болани мустақил фикрлашга, асардаги воқеа-ҳодиса ёки инсон шахсига, унинг хатти-ҳаракати ва кечинмаларига ўз муносабатини билдиришга ундаши лозим. Дарсликларда муаллифлар позицияси кўрсатилмаслиги керак. Асар устида ишлаб бўлингандан сўнг асар ёки адабий қаҳрамон ҳақида синфдаги ҳар бир боланинг ўз фикри, ўз қараши, ўз муносабати, ўз хулосаси бўлиши лозим; - болани ўз маънавиятини шакллантириши ва тарбияланиши учун ўзининг иштирокини таъминлаш. Адабиёт дарсларида бадиий асар таҳлилида, воқеа-ҳодисалар муҳокамасида, адабий қаҳрамон шахси, хатти-ҳаракати, изтироблари, хурсандчилиги мунозараси жараёнида ўқувчи фикр айтишга ва муносабат билдиришга, бирор қараш ёки хатти-ҳаракатни ёқлаш ёхуд қоралашга ундалади. Бу дарсликда асар матни юзасидан тақдим этилган савол-топшириқлар кўмагида амалга оширилади. Саволларга жавоб бериш йўлида ўқувчи асар матнига қайта-қайта мурожаат қилади, изланади, ўртоқларини эшитади, ўз қарашларини асослашга уринади, хулоса чиқаради. Х ақлигини исботлай билганда хурсанд бўлади, маглубиятини ҳис қилганда изтироб чекади. Мана шундай фаолият жараёнида бола ўзи сезмаган ҳолда ўз маънавиятини шакллантириш йўлида меҳнат қилади. Болани сўз хазинасига ўз ихтиёри билан киришини таъминлаш унда ўз- ўзини тарбиялашни амалга оширади. Фикр айтиш билан унда ўз қараши, ўз муносабати, ўз нуқтаи назари шакллана боради. Буни назорат қилиш ўқитувчининг вазифасига киради; - болага кашф этиш лаззатини туйдириш. Бадиий асарга унинг муаллифи томонидан киритилган, дарслик муаллифлари томонидан илганган ҳақиқатларни ўқувчи ўзи учун ўзи кашф этиши керак. Кашфиётнинг лаззати қанчалар тотли эканини ҳар бир катта одам билади. Нега мана шу лаззатни болага вақтлироқ туйиш имконини бермаслик

керак? Мана шу туйгу уни асар моҳиятига чуқурроқ киришга, унда янги-янги кашфиётлар қилишга ундайди. Туйилган лаззат уни ўз маънавиятини шакллантириш йўлида олга етаклайди. Ахир одам ўзига ҳузур берган ишни яна ва яна қилгиси, ўша ҳузурни қайта туйгиси келади. Дарсларнинг одамга хос бўлган мана шундай табиий сифатлар билан ҳамоҳанг кечиши болага адабиётни суйдиради, сўзни туйдиради; - таълим жараёнида педагогик ҳамкорлик к а эришиш. Таълим тизимида ҳамиша, ҳатто бугун ҳам синфда ўқитувчи ҳоким. У дарснинг эгаси. Унга ўқитиши, тарбиялаши керак бўлган субъект , синфдаги 30-40 та болага эса ўқиши, тарбияланиши керак бўлган объект деб қаралади. Бугунги таълим жараёни учун, айниқса адабий таълимда бундай муносабат тўгри келмайди. Бугунги д арсликлар ўқитувчининг ҳокимлигига йўл қўймаслиги керак. Унда ўқитувчи ўқитиши керак бўлган, айтиб бериши зарур бўлган нарсанинг ўзи йўқ. ў қитувчининг дарсдаги вазифаси асар матнини қироати билан ўқиб бериш, дарсликда асар матни юзасидан тақдим этилган савол-топшириқларни навбат билан ўртага ташлаб жавобларни, болаларнинг ўзаро муносабатини назорат қилиш, ўқувчиларнинг асосий мавзудан чалгиб кетишларига йўл қўймасликдан иборат. Зарур бўлиб қолганда, ўз муносабатини тенг ҳуқуқли, фақат катта ёшли ҳамкор сифатида ўртага ташлаш, болаларни фикр айтишига йўналиш бериб юбориш, уларнинг муносабатини уйготиш керак, холос. Дарс жараёни тенг ҳуқуқли ҳамкорларнинг биргаликдаги фаолиятига айланиши керак. Педагогик жараёнда ўзининг янги гояларини ишлаб чиқиш қобилиятини доимо ривожлантирадиган ва такомиллаштирадиган ўқитувчигина иқтидорли ҳисобланади. Новаторлик, инновацион фаолиятнинг олий кўриниши сифатида, педагог шахсига жуда кучли талаблар қўяди :  руҳий барқарорлик, босиқлик ;  мавжуд ижтимоий меъёрларни қабул қила олиш;  софдиллик, виждонлилик, маънавий етуклик ;  касбий маҳорат, билимдонлик;  ў з кучига ишонч, таваккалчилик;  қизиқувчанлик, ҳур фикрлилик;  тафаккурнинг эгилувчанлиги ва б. ў қитувчининг педагоглик маҳорати ан ъ анавий ў қитиш усулларини доимий такомиллаштириш, уларга янгича ёндашиб, ноан ъ анавий усуллардан ҳам дадил фойдаланишда намоён б ў лади.

Педагогик технологиялар ва таълим методлари. Дарсларда ўқувчиларни мустақил фикрлашга ўргатишда муаммоли таълим, суҳбат, эвристик, тадқиқот, таққослаш, индуктив, дедуктив каби мантиқий методларидан фойдаланиш йўллари миллий тарбияшуносликда етакчилик қилади. Инсон тафаккури мустақиллигининг шаклланиши ва ривожланиши ўз-ўзидан, автоматик равишда амалга ошавермайди. Бунинг шарти таълим тизимига билимларни янгича ўзлаштириш йўллари ва бунинг учун зарур бўлган топшириқларни олиб киришдан иборат. Булардан бири муаммоли таълимдир. Муаммоли таълим хусусидаги қатор адабиётлар билан танишиш, унинг ўқувчиларни мустақил фикрлашга ўргатишдаги ўрнини аниқлаш юзасидан қилинган тадқиқотлар ва ўтказилган тажриба-синов натижаларига таяниб, шуни айтиш мумкинки: - ўқувчилар ўзлаштиришлари лозим бўлган билимларни ўзларининг иштирокида, уларнинг меҳнати билан ўргатиш мақсадида тарбияланувчи олдига ўша билимларни муаммо шаклида қўйиш йўли билан амалга ошириладиган ўқитиш жараёни муаммоли таълим деб аталади; - муаммо тарзида ўзлаштирилиши лозим деб топилган, ўқувчи олдига муаммо шаклида қўйса бўладиган масала ёки топшириқни муаммоли масала дейиш мумкин; - анъанавий методлар билан ўзлаштирилиши қийин бўлган ёки моҳиятига чуқурроқ кириш лозим деб топилган бирор мавзу юзасидан ўқитувчи томонидан атайлаб ташкил қилинадиган дидактик вазиятни муаммоли вазият деб аташ мумкин. Бундай вазият ҳар хил муаммоли саволлар ва топшириқлар ёрдамида ташкил қилинади; - муаммоли таълим асосида ўрганиладиган, муаммоли масала тарзида фойдаланса бўладиган, муаммоли вазият ҳосил қилишга, тортишувларга асос бўладиган, фикрлар хилма-хиллигини келтириб чиқаришга арзийдиган ҳодиса муаммо саналади. Муаммоли таълимда ўқитувчининг муҳим вазифаларидан бири болада интеллектуал ақлий зўриқишга эҳтиёж ва қизиқиш уйготишдир. Бунинг учун ўқувчи дуч келиши мумкин бўлган қийинчиликларни тўгри ҳисобга олиш керак: бола учун ҳамма муаммоли масала ҳам қизиқ бўлавермайди. Боладан ақлий зўриқишни, билим, зеҳн ва онгли изланишни талаб қиладиган масалаларгина унинг учун қизиқ бўлади. ўқитувчи қийинчиликларни чамалаганда боланинг интеллектуал имкониятини ҳам ҳисобга олиши керак. Айрим ўқувчилар учун масала қанча қийин бўлса, шунча қизиқарли бўлади, бошқаларнинг дарров “тарвузи қўлтигидан тушади”. Шунинг учун масаланинг объектив қийинлигидан ташқари ечилишининг субъектив имкониятларини ҳам инобатга олиш

керак. Гап фақат ўқувчилар тайёргарлиги даражасининг ҳар хиллиги ҳақида эмас, улар ақлий фаолиятининг индивидуал хусусиятлари ҳақида ҳам кетяпти. ўқувчининг олдига муаммо қўйишдан мақсад шуки, у аста-секин ўзи мустақил равишда муаммо шакллантира оладиган даражага етиши керак. Бу унинг шундай ишларни бажаришга бўлган эҳтиёжи даражасига боглиқ. Сизнинг эътиборингизга дарсда қўллаш мумкин бўлган бир неча усулларни тавсия этамиз. Таълим-тарбия жараёнига «интерфаол методлар» номи билан кириб келаётган методлардан бири бўлган ақлий ҳужум нинг мақсади ўқувчиларнинг фаоллигини ошириш, уларни эркин, мустақил мулоҳаза юритишга ундаш, ҳаммани бир хил қолипда фикрлашдан озод қилиш, маълум мавзу юзасидан ҳар хил фикрларни тўплаш ва масалага ижодий ёндашувни таъминлашдан иборат. Америкалик мутахассис А.Ф.Осборн томонидан тавсия этилган бу методда ўқувчилар олдига улардан ақлий зўриқишни талаб қиладиган муайян бир масала қўйилади. Шу масала бўйича ишлаётган ҳар бир ўқувчи томонидан айтилган фикрни рагбатлантириш ва қайд этиб бориш, иштирокчиларнинг эркинлигини таъминлаш, билдирилган фикрлар асосланишини талаб этиш, баҳс давомида бирорта фикрни эътирозсиз қолдирмаслик талаб қилинади. ўқувчилар томонидан айтилаётган фикрларга эътиборсиз қараш уларни танқид қилиш ёки фикрларидан кулиш таъқиқланади. Ақлий ҳужум - ўқув муаммоларини ҳал қилишда кенг қўлланиладиган метод. У қатнашчиларнинг тасаввурлари, бор билими ва имкониятларидан унумли фойдаланишга йўналтирилган. Мазкур метод ўқувчи олдига қўйилган ҳар қандай муаммоли масалага кўп сонли ечимлар топишга имкон яратади. Ақлий ҳужумдан фойдаланилганда қуйидаги қоидаларга амал қилинади: 1. ўйлаш жараёнида ҳеч қандай баҳолашларга йўл қўйилмайди. Агар бу жараёндаги гоялар баҳоланадиган бўлса, қатнашчилар моддий манфаатдорлик йўлига тушадилар ва ўз фикр-гояларини ҳимоя қилишга ургу берадилар. Янги фикрлар, янгича кашфиётлар хусусида ўйламай қўядилар. 2. Хар бир ўқувчи битта масала юзасидан хилма-хил мулоҳазалар юритишга йўналтирилади. ўқувчиларда кутилмаган фикр, фавқулодда гоялар тугилмаса, қатнашчилар ўз фикрларини қайта қўллашга, бир-бирларини такрорлашга мажбур бўладилар. 3. ўоя ва фикрларнинг миқдори рагбатлантирилади. Маълумки, миқдор одатда ўсиб сифатга айланади. Тезкор изчилликда катта миқдордаги гоялар пайдо бўлганда уларни

баҳолаш мумкин. гатнашчиларнинг ўз тасаввурларига эрк беришига имконият яратилиши керак. Бу эркинлик натижасида яхши, бетакрор ва кучли гоялар тугилади. 4. Хар бир ўқувчи ўзгалар гоясига асосланиши ва уларни ўзгартириши мумкин. Чунки фикрдан фикр тугилади. Аввал таклиф этилган гояларни бириктириш ёки ўзгартириш кўпинча асос бўлган фикрдан кучлироқ, яхшироқ гояларни келтириб чиқаради. Ақлий ҳужумдан фойдаланиш шартлари қуйидагилардан иборат: 1. ўқувчилар эркин ўтирадиган қилиб жойлаштирилади. 2. ўқувчиларнинг гоя ва фикрларини ёзиш учун варақлар тайёрлаб қўйилади. 3. Хал этилиши лозим бўлган муаммо аниқланади. 4. Иш жараёни белгилаб олиниб, ўқитувчи «Илгаб олинг, гояларга асосланинг, қўшинг, кенгайтиринг, ўзгартиринг» каби луқмалар орқали баҳс-мунозарани бошқариб туради. 5. гўйилган муаммо юзасидан барча фикрлар тингланади ва ёзиб борилади. 6. ўзгаларнинг фикрларидан кулиш, кинояли шарҳларга асло йўл қўйилмайди. 7. Варақлар гоя ва фикрлар билан тўлганда , улар кўринарли ерга осиб қўйилади. 8. ўоялар тугамагунча иш давом эттирилаверилади. 9. Барча фикр ва гоялар тинглангач янги, кучли, асосли ва оригинал гоялар ўқитувчи томонидан рагбатлантирилади, баҳоланади. «Фаолият ўйини» деб аталадиган метод янги соҳани ўзлаштириш, масалан, тил ўрганишда ижодий тафаккур фаолиятини жадаллаштириш мақсадида алоҳида аҳамиятга эга. Бу усулнинг қимматли хислати шуки, фаолият моделини ижро этиш орқали ўқувчи- талабага бирор бир касб-ҳунар ҳақида тушунча бериш, шунингдек, мазкур соҳада ижодий мулоҳаза юрита олишни, воқеа-ҳодисаларни жонли, динамик равишда тасаввур қила олишни ўргатиш мумкин. Натижада салоҳиятли, етук мутахассисларни тарбиялаш имкони яратилади. Бу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, юқорида келтирилган усулларни қўллашда ўқитувчидан юқори малака ва ўқувчи-талабалар фикрларининг тўгри-нотўгрилигини баҳолаш, шарҳлаб бориш талаб қилинади. Бирор кўринишда баҳоланган фаолият янада жонланиш, фикрлаш жараёнини фаоллаштириш хусусиятига эга бўлади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, таълим тараққиётида педагогик технологияни тўлиқ ўзлаштириш назарияси ва амалиёти таълим соҳасида янгича фикрлашга олиб келиши шубҳасиздир. Янги ахборот технологияларининг жорий этилиши натижасида қуйидагиларга эришиш мумкин б ў лади:

 ўқув жараёнини (ўқувчиларнинг тайёргарлик даражаси, қобилиятлари, янги материални ўзлаштириш суръатлари, қизиқишларини ҳисобга олиб) индивидуаллаштириш;  ўқувчиларнинг билиш фаолиятларини кучайтириш, уларнинг ўз билим, кўникма ва малакаларини такомиллаштиришга интилишларини қўллаб-қувватлаш;  ў қитишда фанлараро алоқаларни кучайтириш;  ў қув жараёнини ташкил этиш шакллари ва усулларини такомиллаштириш ҳисобига доимий янгилаш;  таълим макони ва вақтини кенгайтириш;  ан ъ анавий ў қитиш усулларини замонавий ў қитиш усуллари билан т ў лдириш;  ў қув жараёнининг технологик базасини ҳозирги замон техник воситаларини жорий этиш й ў ли билан такомиллаштириш. ўзбек тили дарсларида қўллаш мумкин бўлган топшириқлар намуналари: 1. Ақл пешлаш - бунда дарсда ўтилиши керак бўлган мавзу топишмоқ шаклида уюштирилади. 2. Бир ундош ва икки унлидан иборат бўлган от, сифат сўз туркумига хос сўзлар тўплаш ўйини. 3. Меҳрибонликларимизнинг сўзида ги ҳарфлар дан фойдаланиб , сўз лар ясаш (Топшириқни бажариш муддати 5-10 дақиқа ) . 4. 1 дан 9 гача сон берилади. Шулардан 5 рақами ўзгармас. Ихтиёрий йўналишлар бўйича бир хил 15 рақамини ҳосил қилиш ва соннинг турларини айтиб бериш. (Топшириқни бажариш муддати 5 дақиқа) 5. Лексик синонимлар берилиб, уларнинг фразеологик синонимларини топишга ўргатиш ва улар асосида матн яратишни йўлга қўйиш каби топшириқлардан фойдаланиш. 6. Танловчанлик ва диққатни тўплашга оид тест. Харфлардан иборат ушбу матн орасида от туркумига оид сўзлар бор. Харфлар орасидан шу сўзларни топиб, жавоблар варагига ёзинг (бажариш вақти - 3 дақиқа). 2 7 6 9 5 1 4 3 8

ўқувчиларни мустақил мулоҳаза юритишга ундашда таълимнинг суҳбат методи ўзига хос аҳамият касб этади. Методика илмида суҳбат методига багишланган анчагина ишлар мавжуд. Бугун таълим тизимида янги билим ва маънавий сифатларнинг қайта кашф этилиши ўқувчилар иштирокида ўқитувчи томонидан эмас, балки ўқувчиларнинг ўзлари томонидан ўқитувчи ёрдамида амалга оширилиши талаб қилинмоқда. Бундай қайта кашфиётлар асар устида ишлаш давомида ўқитувчи ва ўқувчининг жонли мулоқотида, том маънода изланувчи суҳбатларда амалга ошади. ўқувчи тафаккури мустақиллигини таъминлашга қаратилган суҳбатнинг асосий талабларидан бири – саволларнинг шакл томонидан ҳам, мазмун жиҳатидан ҳам ҳар хил бўлиши. ўқувчини ўйлантирадиган, мустақил равишда мулоҳаза юритишга ундайдиган саволларни тайёрлаётганда ўқитувчи синфдаги барча ўқувчиларнинг ривожланганлик, ижодкорлик даражасини назарда тутиши лозим. Таълим-тарбия жараёнининг ҳар босқичида ташкил қилинган суҳбатларда ўқувчилар ҳамиша ҳам асосланган, жиддий жавобларни бераверишмайди. Саволларга ўқувчиларнинг тўлақонли жавоблар беришида ўқитувчининг ёрдамчи саволлари қўл келади. Бундай вазиятларда битта фикрга аниқлик киритувчи бир нечта ёки ўша фикрни ривожлантирувчи туркум қўшимча саволлар берилади. ўқувчини мустақил мулоҳаза юритишга ундовчи суҳбатларни муваффақиятли ташкил этишнинг шартларидан бири – уларнинг жавобларига эътибор, ҳурмат ва чуқур мулоҳаза билан ёндашишдир. Жавоб бераётган ўқувчининг фикрлари чалкашиб кетиши ёки ноаниқ бўлиши табиий. ўқитувчининг вазифаси уни бутун синфга тушунарли қилиб шарҳлаб бериш эмас. Бу таълим методикасида мутлақо нотўгри ҳодиса. ўқувчи айтмоқчи бўлган фикрини қийналиб, изланиб, муносиб сўзларни топиб, ўзи ифодалаши керак. ўқувчининг фикрини айтишга ўринсиз кўмаклашиш уни ўйламасликка ўргатиб қўяди. Агар ёрдам бериш керак бўлса, қўшимча саволлар билан ўқувчининг ўз фикрини аниқроқ, тиниқроқ ифодалашига имкон яратиш мумкин. ўқувчи нутқи ҳақида шуни айтиш мумкинки, ўқитувчи жавоблардаги силлиқликни биринчи ўринга кўтармаслиги керак. ўқувчининг жавобларини мунтазам равишда тузатиб, тўлдириб туриш ҳам мутлақо нотўгри. Албатта, ўқувчининг фикри олим ёки ўқитувчининг фикридек тўкис бўлмайди. ўқувчининг фикри – мана шу тўмтоқлиги, жўнлиги, жайдарилиги, тарқоқлиги билан олимникидан қадрлироқ, ўқитувчиникидан қимматлироқ. ўқитувчининг вазифаси фикр ифодалашда мантиқ, мустақиллик, изчиллик, маданият ва билимлиликни тарбиялашдир.

Таълим жараёнида қўлланилган эвристик метод тафаккур мустақиллиги нисбатан юқори бўлишини таъминлайди, ўқувчиларда мустақил мулоҳазалар уйготади, муҳокама қилишга, хулоса чиқаришга ундайди. Бу методнинг асосий акти ва шакли муҳокама ҳисобланади. Суҳбат методида ўқитувчи кўпроқ сукут сақлаши, эшитиши талаб қилинса, эвристик методда адабий ҳақиқатлар ўқитувчи билан фикр алмашишлар, биргаликдаги тадқиқот ва кузатишлар орқали ўзлаштирилади. Эвристик метод ўқувчиларда мустақил фикрлаш, ўз ҳолича ишлаш ва яратиш хусусиятларини қўзгатади. Таълимнинг тадқиқот методида ўқувчилар олдига уларнинг билимини орттирадиган масалалар қўйиладики, бу масала ўқитувчи раҳбарлигида ўқувчилар томонидан ечилиб, янги билимлар ўзлаштирилади. Тадқиқот методи ўқув жараёнида ўқитувчи томонидан баланд даражадаги муаммоли назарий ва амалий тадқиқий масалалар кўтарилишини назарда тутади. Бу билим олишнинг ҳар бир босқичида таълимнинг маҳсулдор-амалий ва изланиш усулларини мустақил равишда қўллаш орқали амалга оширилади. Мазкур методда ўқувчилар амалий ишни далиллар тўплаш, уларни назарий таҳлил қилиш, тизимга солиш ва умумлаштириш билан биргаликда бажарадилар. Таълимда ташкил этилган тадқиқот методининг эвристик методдан фарқи шундаки, унда “кашфиёт” мустақил равишда ажратилган ҳодиса таҳлилидан кейин, далилий ашёлар, олинган натижалар солиштирилиб, умумлаштирилади, сўнг амалий иш жараёнида содир бўлади. Бунда тадқиқот топшириги сифатида ўқувчилар мустақил равишдаги ўқув- билув фаолиятининг тўлиқ цикли - маълумот тўплашдан тортиб унинг таҳлилигача, мустақил равишда муаммо қўйиш ва уни ҳал этиш, масаланинг ечими ва янги билимларни амалиётда қўллашга қадар қамраб олинади. ўзбек тили дарсларида ўқувчиларни мустақил мулоҳаза юритишга ўргатиш учун уларни ижодга ундаш мақсадга мувофиқ. Масалан, барчага яхши таниш бўлган «Зумрад ва гиммат» ёки «Ур тўқмоқ» эртакларининг номини айтмасдан уларда кўп қўлланиладиган бешта таниш сўзни келтириш: «меҳнаткаш», «эрка», «ўгай она», «ўрмон», «сеҳргар кампир» ҳамда олтинчи бегона сўз - «вертолёт» кўмагида эртак тузиш вазифасини топшириш мумкин. Ёки «очил дастурхон», «лайлак», «шум болалар», «қайнар хумча», «чол» ва бегона сўз - «учар гилам» кўмагида янги эртак тўқишга йўналтириш мумкин. Ёхуд тугаган эртакни давом эттириш, қаҳрамонларнинг кейинги ҳаётини тасаввур қилишни талаб этиш ҳам ўта фойдали ижодий иш тури ҳисобланади. Муҳими, бу билан ўқувчида мустақил ижодий фикрлаш кўникмаси пайдо бўлади. Эртак қаҳрамонлари характерини ўзгартириш билан ҳам болаларни эртак тўқишга ўргатиш мумкин. Болаларнинг хаёлот олами ўта кучли. Бундан дарсларда унумли фойдалана билиш керак. Масалан, таниш эртак сюжети асосида янги эртак яратиш, яъни

ўша қаҳрамонлар билан бошқа эртак тўқиш; синфда ҳикоячи ролини ўйнаш - ўйлаб топилган воқеани синфдошларга айтиб бериш сингари топшириқлар ҳам ўқувчиларни мустақил фикрлашга йўналтиради. Бундан ташқари, дарстахтага бирини кўрсатиб , бирини кўрсатмай сўзлар ёзиш, шу икки сўз ёрдамида ҳикоя тузишни ташкил қилиш ҳам мумкин. Масалан, ёруглик-(қалам), шкаф-(ит) сўзлари иштирокида ҳикоя тузишда болалар иккинчи сўзнинг нима эканини билмайдилар. Шу иккинчи сўзни қидириб дунё-дунё воқеаларни айтиб юборадилар. Буни ўзлари ҳам сезмай қоладилар. Кимнинг эртагида мана шу иккинчи сўз иштирок этганини ўқитувчи белгилаб бориши, ўйиннинг охирида буни юзага чиқариши, муваффақият қозонганларни, албатта, рагбатлантириши керак бўлади. Мустақил фикрлашга ўргатишнинг бу туридан мақсад беркитилган сўзни топиш эмас, шу сўз кўмагида ўқувчиларни ижодга, мустақил мулоҳаза юритишга ундашдир. Ёки ўқувчиларга «Нима бўларди агар» (давоми кутилмаган саволлар) - дунёда пул бўлмаса; дунёни пул босиб кетса; Тошкент ўзга сайёрага учиб кетса; сиз динозавр билан тўқнашиб қолсангиз; сиз сув ости мамлакатига тушиб қолсангиз; сиз парилар маконига бориб қолсангиз; сиз сеҳргар бўлиб қолсангиз ва ҳоказо гайриоддий, хаёлпарастликка ундайдиган саволларни бериш билан уларни ижодга йўналтириш, шу асосда бошлангич синфлардан бошлаб мустақил мулоҳаза юритишга ўргатиш мумкин. ўқувчиларга уларни ўйлантирган, қийнаган ёки севинтирган туйгуларга ҳамоҳанг мавзуларда иншолар ёздириш керак. Масалан, маълум шахс ҳақидаги иншо мавзулари: «ўртогимнинг тавсифномаси», «Дўстим менинг – фахрим менинг»; ўрганилган асарлар юзасидан: «Менинг севимли саҳифам», «Хуришни эплолмаган кучукчага муносабатим», «Ж. Родари ижодидан олган таассуротларим», «Асарда менга энг ёққан нарса ва бунинг сабаблари», «Менда «Дунёнинг ишлари» уйготган фикр, туйгу ва орзулар», «Х.Тўхтабоев ижодида мен нимани қадрлайман ва яхши кўраман» каби мавзуларда ёзилган иншолар истисносиз ижод маҳсули саналади. Бундай иншоларни ўқув йилининг бошида, бир оз таҳлилдан кейин, ўқув йили ўрталарида ва охирида ёздириш болаларнинг фикрлашидаги ўсиш даражасини назорат қилиш имконини беради. Таълим жараёнига жалб этилган мустақил ишлар ўқитувчи томонидан ўқувчиларга маълум мавзу юзасидан муайян вақт оралигида бажариш учун берилган топшириқларни ўз ичига олади. Бу хил топшириқлар ўқитувчининг бевосита иштирокисиз ўқувчилар томонидан мустақил равишда бажарилиши билан характерланади. Бунда ўқувчилар қўйилган мақсад сари онгли равишда ҳаракат қиладилар, ўзларининг ақлий ва жисмоний кучлари, имкониятларини у ёки бу шаклда ифодалашга уринадилар. Ишнинг мустақил равишда бажарилиши учун ўқувчининг фаолиятига ҳеч ким аралашмаслиги, унинг ўзи ўз

хатти-ҳаракатларини тўгри йўналтириб, имкониятларидан оқилона фойдаланиб, олдида турган масалани ўзи мустақил ҳал қилишига мувофиқ шароит яратилиши лозим. Шу жараёнда бола мустақил равишда фикрлайди. Чунки унинг бундай фаолияти мустақил фикрлагандагина амалга ошиши мумкин бўлади. Унга ҳеч ким йўл-йўриқ ҳам кўрсатмайди, ёрдам ҳам бермайди. Юқоридаги иншо мавзуларини ўқувчиларга мустақил иш тарзида топшириш мумкин. ўқувчиларни мустақил фикрлашга ундайдиган ишлардан яна бири – уй вазифаларининг берилиши ва бажарилишидан иборат. Уйга бериладиган топшириқлар шаклан дарслик сарлавҳаларини такрорламаслиги керак. Акс ҳолда бу ўқув материалини механик тарзда эслаб қолишга олиб келади. Уй вазифалари ўқувчининг синфдаги фаолиятидан шуниси билан фарқ қиладики, унинг барча топшириқлари ўқувчининг ўзи томонидан мустақил равишда бажарилади. Таълимнинг бу туридан ўқувчиларда дарс жараёнида тарбияланган тафаккур фаолиятини янада мустаҳкамлаш ва ривожлантириш учун фойдаланиш лозим. Уй вазифасининг маълум режа асосида тайёрланиши ҳам ўқувчилар ақлий мустақиллиги ва фаоллигини оширади. Уй вазифасини тайёрлашни тўгри йўлга қўя билган ўқувчи ундан мустақил мулоҳаза талаб қиладиган муҳокамаларга ўзига ишонган ҳолда қатнашади. Дарс жараёнини ўқувчиларни кичик-кичик гуруҳларга умумлаштириб ҳам ташкил этиш мумкин. Бу метод Ж. Дональд томонидан ишлаб чиқилган. Синфдаги ўқувчилардан кичик гуруҳлар ташкил этишда: 1. ўқитувчи гуруҳларни белгилаб олади. 2. Гуруҳга раҳбарлик қила оладиган ўқувчи ва гуруҳнинг барча аъзолари ҳақида яхшилаб ўйлаб олинади. 3. Х ар бир гуруҳда зеҳнли ва қобилиятли ўқувчилар бўлишига ҳаркат қилинади. 4. Бўшроқ ўзлаштирадиган ўқувчилар ҳам гуруҳларга имкон қадар тенг тақсимланади. 5. Гуруҳлар бир-бирига мутаносиб аъзолар билан тўлдирилади. Гуруҳ аъзоларининг вазифалари белгиланади. 6. Гуруҳ раҳбари ва аъзоларининг вазифалари тушунтирилади. 7. Хар бир гуруҳ доира шаклида ўтириши, гуруҳнинг ҳар бир аъзоси бир-бирини кўриб туриши шарт. 8. Иш жараёнида ҳар бир гуруҳнинг фаолиятига, гояларига эътибор бериб борилади. Яхши гоя эгалари рагбатлантирилади.

Бундай гуруҳларни ташкил этишдан аввал: ўқувчиларнинг шу ишни бажаришга билим ва малакалари етарлилигига ишонч ҳосил қилиш; гуруҳларга аниқ йўл-йўриқлар кўрсатиш; вазифанинг бажарилиши учун етарли вақт ажратиш; ўз вазифасини вақтдан илгари бажарган гуруҳнинг бандлигини таъминлашга тайёр бўлиш; қўйиладиган масала мураккаб бўлганда гуруҳ аъзолари сонини кенгайтириш; баҳолаш ва мукофотлаш жараёнининг гуруҳ аъзоларига таъсирига тайёрланиш; кучли гуруҳларни мукофотлаш; бажарилган иш натижасини қандай топшириш йўллари ҳақида ўйлаб кўриш ва маълум қилиш; жамоанинг эркинлигига имконият яратиш керак бўлади. Бугунги таълим жараёнида қўлланилаётган методлардан яна бири «Кластер» методидир . Унинг асосчиси - Д. Кластер. Бу методдан ҳам гуруҳлар ташкил этиш йўсинида фойдаланиш мумкин. Унда гуруҳ аъзолари томонидан айтилаётган фикрларни уйгунлаштириш ва улар орасидаги умумийликни топиш имконияти пайдо бўлади. «Кластер» методидан фойдаланиш қуйидагича амалга оширилади: 1. ўқувчилар маълум мавзу хусусида ниманики ўйлаган бўлсалар, шуни қогозга туширидалар. Бу ерда фикрнинг сифати ва мантиқининг ҳам, хатоларнинг ҳам аҳамияти йўқ. 2. ўқувчилар белгиланган вақт тугамагунча фикрларини ёзаверадилар. Агар фикр келмаса, бирор нарсанинг расмини чизадилар. Бу ҳаракат мавзу ҳақида янги бир гоя тугилгунга қадар давом эттирилаверилади. 3. Муайян мавзу доирасида имкон қадар кўпроқ фикрлар илгари суришга ҳаракат қилинади. Улар йигиндисининг сифати ва орасидаги алоқадорлик, уйгунликни кўрсатиш чекланмайди. Навбатдаги метод «гарорлар шажараси» (гарорлар қабул қилиш технологияси) деб номланади. Унинг асосчиси - Д. Колб. Бу метод маълум мураккаб мавзуни ўзлаштириш, ундаги гояларни ҳар томонлама, пухта таҳлил этиш асосида муайян хулосаларга келиш, бир муаммо хусусида билдирилган бир нечта хулосалар орасидан энг мақбули ва тўгрисини ажратиб олишга йўналтирилган. гарорлар шажараси методи ўқувчиларнинг билимлари даражасини аниқлаш, уларнинг фикрларини бир жойга жамлаш ва баҳолаш имконини беради. М У А М М О 1-гоя 2-гоя 3-гоя

г А Р О Р Гуруҳларга аввал муаммо тақдим этилади. Гуруҳлар томонидан мазкур муаммо бўйича қабул қилинган қарорлар алоҳида ёзиб борилади. Мавзу юзасидан гуруҳлар томонидан чиқарилган қатор қарорларнинг мақбул жиҳатларини ажратиш ва таҳлил қилиш иккинчи гуруҳга топширилади. Х ар бир гуруҳнинг қарори иккинчи гуруҳ томонидан баҳоланади. Белгиланган вақт тугагач ҳар бир гуруҳдан бир аъзо ўз гуруҳининг қарори ҳақида ахборот беради. Зарур бўлганда қарорлар таҳлил қилинади, саволлар тугилганда жавоб берилади, аниқликлар киритилади. «гарорлар шажараси» методи қуйидаги лойиҳага асосланади: У М У М И Й М У А М М О 1-қарор варианти 2-қарор варианти 3-қарор варианти афзаллиги/камчилиги афзаллиги/камчилиги афзаллиги/камчилиги г А Р О Р ўзбек тилини ўқитишда қўллаш мумкин бўлган яна бир интерфаол усул “6х6х6“ методи деб номланади. Бу метод Е.А.Александров томонидан ишлаб чиқилган ҳамда Г.Я.Буш томонидан такомиллаштирилган. Бунда синфдаги ўқувчилар олтита-олтитадан гуруҳларга бўлинади. Жами 36 ўқувчи иштирок этади. Хар бир гуруҳга муайян ном берилади. Мавзу эълон қилиниб, маълум вақт белгиланади. ўқувчилар мавзу атрофида баҳслашадилар, ўз муносабатларини билдирадилар. Вақт якунлангач, ўқитувчи гуруҳ аъзоларини алмаштиради. Янги гуруҳда аввалги гуруҳдан битта вакил қолади ва у ўз гуруҳининг мавзу юзасидан чиқарган хулосасини янги гуруҳга баён қилади. Янги гуруҳ аъзолари аввалги гуруҳ фикрларини ўрганадилар, унга муносабат билдирадилар. гисқа вақт ичида ўқувчилар бир-бирларининг фикрларини ўрганиб, таҳлил қиладилар ва баҳолайдилар.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. И.А.Каримов. ўзбекистон XXI аср бҳсагасида: хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари// ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: ўзбекистон, 1998. – Б. 626. 2. И.А. Каримов. Жамиятимиз мафкураси халқни - халқ, миллатни - миллат қилишга хизмат этсин.// Баркамол авлод орзуси. - Т. : Шарқ, 1999. - Б. 42. 3. М.Абдураимова. Она тили таълимида янги педагогик технология. – Т., 2001. 4. Э. Абдувалидов. Янги педагогик технология нима? - Т. : ТДПУ, 2001. - Б. 3- 4. 5. Масофадан ўқитиш - янги имконият // ўзбекистон овози. - 1997 йил 13 декабрь ; Дунё тажрибаси сари // Маърифат. -2001 йил 21 ноябрь. 6. О.Охунжонова. Давлат тили дарсларида замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиш //Тил ва адабиёт таълими. - 2002 , 4-сон. 7. Д. Ревин. Оценка готовности Узбекистана к информационному обществу //Экономическое обозрение. – 2001. № 11. – С. 25-26. 8. М.Тожиев, Р.Салахутдинов, М.Баракаев, С.Абдалова. Таълим жараёнида замонавий ахборот технологиялари (Методологик аспект: янги педагогик технологиялар, ечимлар ва баҳолаш методлари). - Т. : ўзПФИТИ, 2001. - Б. 48. 9. Ф.Умарова. Таълим тараққиётида замонавий ахборот технологиялари. – Т.: ТДЮИ тўплами, 2003. 10. Б.Р. г одиров. Ақлий исте ъ дод XXI асрнинг энг қимматли мулкидир. - Т. : ўзбекистон, 1999. - Б. 13 - 14. 11. С.С. Fуломов ва б. Ахборот тизимлари ва технологиялари (С.С.Fуломовнинг умумий таҳрири остида). - Т.: Шарқ, 2000. - Б. 133. 12. г.Хусанбоева. ўқитишнинг замонавий методлари ва адабий таълим //Тил ва адабиёт таълими. – 2003 , 2-сон. 13. г.Хусанбоева. Адабий таълим жараёнида ўқувчиларни мустақил фикрлашга ўргатиш. – Т.: ўзинкомцентр, 2003ёт таълими. - 2002 , 4-сон. 14. www.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Узбек тили дарсларида замонавий педагогик технологияларни куллаш

Педагогик технологиялар

Янги педагогик технологиялар (япт) ва педагогик махорат» предметининг методологик асослари

Таълимнинг методлари ва шакллари

Она тили ва адабиёт дарсларида янги ахборот технологияларидан фойдаланиш