Узбек тили дарсларида ёзма ишлар, уларни утказиш йуллари ва усуллари - Pedagogika - Referatlar

Узбек тили дарсларида ёзма ишлар, уларни утказиш йуллари ва усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

У збек тили дарсларида ёзма ишлар, уларни ўтказиш йўллари ва усуллари. Ёзма ишларни баҳолаш мезони Режа : 1. Ёзма иш турлари. 2.Ижодий иш турлари. 3.Ёзма ишларни баҳолаш мезони. 4.ДТС даги талаблар ҳақида.

Республикамизда Умумий ўрта таълим мактаблари учун ДТС ишлаб чиқилганлиги муносабати билан ёзма ишларга бўлган талаблар ҳам ортмоқда. ДТС да кўрсатилганидек , ўқувчи 5-10 дақиқа ичида мустақил ижод қилиб, ўзининг фикр-мулоҳазаларини содда, равон тилда мукаммал ифода қилиш ва камида 20-25 та жумла ёза олиши керак. Шундан келиб чиққан ҳолда бу йилги битирувчи ўқувчилар олдига алоҳида талаблар қўйилмоқда. ўзбек тили дарсларида ёзма ишларнинг ҳар хил турларидан фойдаланилади. ўқувчилар иншо-ижодий ишнинг оддий кўриниши , илмий , бадиий , эркин , рамзий иншолар , илмий иншо турлари , адабий иншолар , илмий-адабий иншо (асар таҳлили , ёзувчи ижоди , асар қаҳрамонларининг тавсифи каби) , адабий ижодий иншо (адабий асар асосида шахсий таассуротлар ва мулоҳазалар (эркин иншо , рамзий иншо), бирор мавзу бўйича ўз тасаввури асосида изчил баён қилиш , ёзилган иншони такомиллаштириш йўллари , иншога тақриз ёзиш устида ишлаш каби зарур билимлар билан қуролланишлари ва амалий кўникма ҳамда малакалар ҳосил қилишлари лозим. Хар бир ўқувчи ижодий ишни ёзишдан олдин мавзуни тўлиқ ўзлаштирган ва мустақил таҳлил қила оладиган бўлиши керак. Танланган мавзуни далиллар асосида , манбалар билан бойитган ҳолда ижодий ёндашиб баён этиши керак. Дарс жараёнида амалга ошириладиган ёзма машгулотларнинг аксарияти кўчириб ёзиш, саволларга жавоб ёзиш, таянч сўзлар асосида матн яратишдир. Ёзма машгулотлар ўқувчиларнинг ёши ва билим даражасига қараб соддадан мураккабга томон берилиши керак. Шунинг учун ҳам биз, аввало , ёзма нутқ ўзи нима , унинг таълим жараёнидаги аҳамияти, ўрни ҳақида қисқа тўхталиб ўтмоқчимиз. Ёзма нутқ фаолияти инсоният учун энг маҳсулдор тур ҳисобланади. ўқувчиларни ёзма нутққа ўргатиш унинг салмогини ошириш йўли билан аста–секин мураккаблашиб бориши керак. Мактабда ёзма ишлар қайси мақсадда ўтказилишига қараб икки турга бўлинади: а ) таълимий ёзма ишлар: диктант, баён, иншо ; б) текширув (назорат) ёзма ишлар и . Ёзув грамматик нутқ малакаларини ихчам шакллантириш воситаси сифатида ўқувчининг шахсий ёзма нутқини тузишда (хат, табрик сўзи, таклифнома, тажримаи ҳол , қисқа нутқлар, тезислар ва ҳоказолар) кўникма ва малакалар ҳосил қилишга хизмат қилади. Бу машгулотларни ўқувчиларнинг огзаки ва ёзма нутқини ўстириш машгулотлари деб атаймиз. ўзбек тили дарсларида нутқ ўстириш учун огзаки ва ёзма нутқ ўстиришнинг алоҳида усулларидан фойдаланилади. Бу усуллар бир-бирини тақозо қилади ва бир-бирини тўлдиради.

О гзаки нутқ ўстиришнинг энг самара ли усуллари, бизнингча, қ уйидагилар: 1. Бадиий матнни ифодали ўқиш. 2. Бадиий асарни ёки унинг парчасини ёд олиш. 3. Бадиий матнни изоҳли ўқиш. 4. Тушунилмаган сўзлар устида и ш лаш. 5. Бадиий матнни қайта ҳикоялаш. 6. Матн қисмларига сарлав ҳ алар топиш. 7. С а волларга жавоб топиш. 8. Асар г оясига мос халқ мақолларини топиш. 9. Сифатлашлар, синонимлар ва антонимлар устида ишлаш. 10.Нутқнинг мантиқий изчиллигига ва бўёқдорлигига эришиш машқлари. 11.Режа асосида сўзлаш. 12.Бадиий асарлардан олинган таассуротларни эркин ва изчил равишда ифодалаш учун машқлар. 13.Огзаки иншо. Д арсларда ёзма нутқ ўстиришнинг, асосан, уч туридан фойдаланилади: 1. Кичик ҳажмдаги ёрдамчи ёзма ишлар. 2. Баёнлар. 3. Иншолар. Кичик ҳ ажмдаги ёрдамчи ёзма ишлар воситасида нутқ ўстиришни дастлабки адабиёт дарслариданоқ амалга оширишга киришилади. ў қувчиларга адабиёт дафтари тутдирилиши бу ишнинг изчиллиги ва самарадорлиги учун йўл очади. Кичик ҳажмдаги ёрдамчи ёзма ишларнинг қуйидаги турлари мавжуд: 1. Лугат устида ишлаш 2 . Матндан кўчириб ёзиш. 3. Матн асосида конспектлаштириш . 4. Мат н асос и да тезислар тузиш . 5. Саволларга жавоблар ёзиш. 6. Бадиий асар парчаларига сарлавҳалар топиш. 7. Сифатлашлар, синонимлар, антонимлар топиб ёзиш. 8. Режа тузиш. 9. Фикрларни далиллаш учун цитата (иқтибос)лар топиб ёзиш. 10. Бадиий асарни таҳлил қилиш . 11. Эпиграфлар топиб ёзиш. 12. Образга характеристика бериш .

13. Бадиий асарга тақриз ёзиш Бу ёзма иш турлари турли синфлардаги адабиётдан машқлар ва топшириқлар тарзида ўтказилади ва богланишли нутқнинг шаклланишида муҳим роль ўйнайди. Дарс жараёнида ўтказиладиган кўчириб ёзиш, матн яратиш, ҳикоя тузиш каби дарсларида дарснинг маълум қисми мана шу машгулотлар билан банд бўлади. Сўз таркибида тушириб қолдирилган ҳарфни, қўшимчани тўлдириш ёки гапда тушириб қолдирилган сўзларни топиб ёзиш сингари топшириқлар билан тўлдирилиб борилади. Маълум ўқувчиларнинг ёши ва билим даражасига қараб, кўчириб ёзиш малакалари турлича бўлади. Уларнинг ёзиш суръати синфдан синфга ўтган сари тезлашиб боради. ўқувчиларнинг дарс жараёнида ва уйда бажарган ҳар бир ёзувлари уларни рагбатлантириш нуқтаи назаридан баҳоланиши керак. Шундан ўтказилган ёзма ишларга ҳар бир баҳо учун меъёр ва мезонлар белгиланиши ҳамда хатоларнинг характери, хили ва миқдори ҳисобга олиниши керак. Бу жиҳатдан уларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин: а) жиддий ва жузъий хатолар: б) бир хил ва ҳар хил турдаги хатолар: в) такрорий ва тасодифий хатолар: г) ўтилган ва ўтилмаган имлоларга хос хатолар. ўқувчиларнинг саводхонлик даражасини оширишда диктант нинг роли катта. Диктантнинг самарадорлиги мавзу ва унинг мазмуни, мақсаднинг аниқлиги ҳамда методнинг изчиллигига кўра белгиланади. Диктант ҳозирги ўзбек адабий тили меъёрлари талабларига жавоб бериши, унинг мазмуни муайян синф ўқувчилари учун тушунарли бўлиши ва бог ланишли матн асосида тузилиши зарур. Назорат диктанти ҳажми: V синф - 100-110 сўз VI синф - 110-120 сўз VII синф - 120-150 сўз VIII синф - 150-170 сўз IX синф - 170-200 сўз Лугат диктант ҳажми: V синф - 20-25 сўз VI синф - 25-30 сўз VII синф - 30-35 сўз VIII синф - 35-40 сўз IX синф - 40-45 сўз ўқувчиларнинг ёзма нутқини шакллантириш ва фикр доирасини кенгайтириш учун баён , айниқса , ижодий баёнлар ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Мактаб амалиётида ёзма ишнинг бу туридан кўп фойдаланилади. Баёнлар бадиий асарни ёки берилган матнни ёзма равишда қайта ҳикоялаш характеридаги ёзма иш туридир. Баёнлардаги матнни қайта баён қилиш тўлиқ баён, қисқартирилган баён, кенгайтирилган баён тарзида ўтказилади. Хар учала хил баённинг ҳам мақсади богланишли нутқ ўстиришдир. Лекин кенгайтирилган баённинг иншога тайёрлашдаги аҳамияти катта. У ўқувчининг фикрлаш

доирасини, фантазияси ва баён услубини ўстиради ва такомиллаштиради. Баённи баҳолаш учун қуйидагича меъёр ва мезонни жорий қилишни маъқул кўрдик. Баён вақти 2 соат. Матндаги сўзлар миқдори: 5-синф учун 100-150; 6-синф учун 150-200; 7-синф 250-300; 8-синф учун 300-350; 9- синф учун 400-450 ва ундан ортиқ бўлиши ҳам мумкин. «5» баҳо: 1)мавзу режага мувофиқ бўлса; 2) асар воқеалари тўгри баён қилинган бўлса; 3) баён мантиқли ва мунтазам бўлса; 4) сўз бойлиги, ифода қурилиши ва услуби адабий тил талабларига мос бўлса; 5) саводхонликда қўпол бўлмаган битта имло ёки ишора хатоси бўлса; услубий хато бўлмаса. «4» баҳо: 1) мавзу режа асосида ёзилиб, тўлиқ ёритилса, лекин кичик нуқсонларга йўл қўйилган бўлса: 2) фикр баёнида мунтазамлик қисман бузилган бўлса: 3) сўз танлашда ва ифода қурилишида ҳар хиллик бўлса; мазмун ва ифодада 1-2 нуқсонга йўл қўйилган бўлса; 4) саводхонликда 2 та имло ёки ишорат ва 1та услубий хато мавжуд бўлса; умумий хатолар сони 4 тадан ошмаса. «3» баҳо: 1) мавзу тўлиқ ёритилмаган бўлса, мавзудан қисман четга чиқилган бўлса; 2) аниқ воқеаларга изоҳ беришда нуқсонларга йўл қўйилган бўлса; 3) сўз бойлиги ва ифода тузилишида ночорлик сезилиб турса; 4) саводхонликда 3 тагача имло ва ишорат ҳамда 3 та услубий хатога йўл қўйилган бўлса. «2» баҳо: Асар мазмунини ёритишда нуқсонлар кўп бўлса, иш режага мос бўлмаса, фикр баёнида нуқсонлар бўлса; сўз бойлиги жуда кам бўлса, мазмун ва ифодада 5-6 тагача нуқсонларга йўл қўйилган бўлса, саводхонликда 7 та имло, 7 та гача ишорат ва 7 тагача услубий хатога йўл қўйилган бўлса. Б аёнга 2 та баҳо қўйилади: 1 - мазмунига: 2 – саводхонлигига.

ўзбек тили дарсларида қўлланиладиган иншо турлари тўгрисида аввалги машгулотимизда суҳбатлашдик (11-маърузага қаранг). Хотирага жамланган ва тартиблаштириган материал асосида пухта режа тузиш иншонинг мантиқий ва гоявий савиясининг юқори бўлишини таъминлайди . Иншо мавзусининг ўзи ҳақидагина мулоҳаза юритиб, фикрларни ихчам ва лўнда ҳолда қисқа баён қилишни режалаштирилганда содда режа тузилади. Иншо ёзувчи мавзунинг ички гоявий йўналишидан келиб чиқибгина фикрлар изҳор қилади ва оз сонли далилларга таянади. Одатда, содда режа V - I Х синф ўқувчиларининг иншоларига хос бўлади. Мураккаб режа мавзу юзасидан атрофлича билимга эга бўлган, мавзунинг бир неча қирраларини кўра билган, кенг к ўламда ёрита оладиган киши томонидан тузилади . Иншо ёзишда унинг режаси муҳим аҳамиятга эга бўлгани боис режа намунасини келтирамиз. «...Ки сен ҳам ҳур тугилгонсен!» мавзуси юзасидан содда ва мураккаб режани кўриб чиқайлик. Содда режа: Режа 1. ў збекистон – мустақил давлат. 2. Шу кунларни орзу қилганди Чўлпон. 3. Яшна, юксал, она д и ёрим! Мураккаб режа: Режа I . Кириш: Нақадар ширин сўз - ҳурлик, эркинлик! II . Асосий қисм: 1. Баҳорни куйламок - эркни куйламоқ. 2. Чўлпон ижодида хотин-қизлар озодлиги мавзуси. 3. Чўлпон - исёнкор шоир. III . Хулоса: Чўлпоннинг янгроқ сози жаранглайверсин! Иншо мавзуси: «Алпомиш» достонида қаҳрамонлик тасвири . Режа I . Кириш: 1. «Алпомиш» - ўзбек ҳалқ огзаки ижодиёти хазинасининг нодир дурдонаси.

2. Умуминсоний қадриятларни улуглаш – достоннинг асосий гояси. II . Асосий қ исм: 1. Мардлик ва кур а шчанлик - достондаги бош масала. 2. Алпомиш - жасур ва журъатли паҳлавон. 3. Алпомиш - халқ бахти, юрт осойишталиги учун курашувчи қаҳрамон. 4. Муҳаббат ва д и ёнат йўлида фидоийлик - достон қаҳрамонларига хос фазилатлар. III . Хулоса: 1. Алпомиш - халқимизнинг севимли қаҳрамони. 2. Мардлик - мангулик. Иншо ёзишда режага амал қилинади. Х ар бир фикр пухта ўйлаб, сўнг қогозга туширилади. Фикрларни далиллаш бошқа манбаларга мурожаат қ илишни тақозо қилади. Агар бу далил айнан келтирилса , «цитата» ёки «и қ тибос» дейилади. Насрий цитаталар мисол тариқасада келт и ри л са , қ ўштирно қ орасига олинади. Шеърий матн ҳо л атидаги мисоллар эса қўштирноқ орасига олин май ди , шеърий устун тарз и да берилади. ў қувчилар мактабда жанрига кўра ривоя иншо, муҳокама иншо, тасвирий иншо каби иншо турларига оид ёзма ишлар бажариш ади . Иншони текшириш ва баҳолаш Ёзилган иншо мутахассис муаллим томонидан ўқиб, ўрганиб чиқилади, сўнг текшириб, баҳоланади. Иншо ўқилганда, ишнинг матнида мавзунинг қай даражада очилганлигига, фикрлар ва далилларнинг берилиш услубига алоҳида эътибор қилинади. Шундан сўнг иншони грамматик жиҳатдан текшириш бошланади. ўрта мактабларнинг юқори синфларида, тайёрлов бўлимларида ва турли ўқув юртларида иншони текшириш пайтида ишнинг хато жойи тагига чизиш ҳамда дафтар ҳошиясига белгилар чиқариш йўли билан кўрсатилади ва ҳисобга олинади. Хатоларни кўрсатиш учун имло хатоси остига икки (=) чизиқ, тиниш белгилардаги хато остига бир (-) чизиқ , услубий хатолар остига тўлқинли (  ) чизиқ чизилади. Бу хатоларни ҳисоблаш учун эса дафтар ҳошиясига лотин ёзувидаги ҳарфлардан қуйидагилар шартли белги сифатида чиқарилади: / (штрих)-имло хатосини билдирад и . V (ве)- тиниш белгисидаги хатони билдиради. W (дубл ь ве) - услубий хатони билдиради. z (зет) – абзацни , ба ъ зан матндаги бе ҳ уда бўш қолдирилган ёки ноўрин банд қ илинган сатрларни билдиради. Шунингдек, хатоларни кўрсатишда айириб ёзиш

кераклигини кўрсатувчи ва қўшиб ёзиш кераклигини кўрсатувчи ишоралар ҳам қўлланилади. Иншони текширишда чиройли жумла , жуда ўрнида келтирилган далил рўпарасидаги дафтар ҳ ошиясига қавс ичида ундов белгиси (!) қ ў йиш билан таҳсин ёки мақтовни; нўноқ, тушунарсиз, нотўгри жумлалар, ноўрин далиллар рўпарасидаги дафтар ҳ ошиясига қавс ичидаги сўроқ белгис и (?) қўйиш билан эътироз ёки тушунарсизликни билдириш мумкин. Хатолар кўрсатилиб, белгилаб чиқилгандан сўнг хатолар турларга хилланиб , уларнинг сони кўрсатилади. Ба ҳ олашда уч хил турдаги хатолар ҳал қилувчи роль ўйнайди: 1) имлодаги (орфографик) хатолар, 2) ти н иш ишораларидаги (пунктуацион) хатолар; 3) услубий (стилистик) хатолар. Яқин пайтларгача б у хатоларни қисқартириб орф, пункт, стил. тарзида турларга ажратиш учун тасниф қилинарди. Х озирда бу хатолар таснифда «имловий», «ишоравий», «услубий» тарзида ёзиш керак деб ўйлаймиз. Таснифдаги хатолар сони ва иншо мавзусининг ёритилиши ҳисобга олиниб, иншо баҳоланади. Иншони баҳолаш мезони Иншони баҳолаш ёзма ишнинг бу тури мураккаб ақлий меҳнат жараёни бўлганлиги учун ҳам кўп тортишувларга сабаб бўлиб келган. Баъзи ўқитувчилар иншони иккита баҳо билан баҳолаш шарт деб қарайдилар. Уларнинг фикрича, биринчи баҳо мазмуни учун қўйил а ди, иккинчи баҳо имлоси учун қўйилади. Балки бундай баҳолаш ўқувчилар ва ўқитувчилар учун қулайликлар тугдирар, бироқ таълим ва саводхонлик самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади. Ёзма нутқни ўстириш, уни такомиллаштириш масалас и ҳам мазмун, ҳам имло жиҳатдан бирдек тўгри ва баркамал иш турларини бажари ш га эришишни тақозо қилади. Ёзма иш тури Баҳо Сўз танлаш ва жумла тузишдаг и хатолар сони Имло хатолари сони (орфографик ) Тиниш белгиларидаг и хатолар сони (пунктуацион) Жами хатолар сони (якуний) Диктант «5» - - - - «4» - 2 2 4 «3» - 4 4 8 «2» 1 7 4 12

«1» 3 8 6 17 Баён «5» 1 1 2 4 «4» 3 2 2 7 «3» 4 4 4 12 «2» 6 7 5 18 «1» 7 8 6 21 Иншо «5» 1-2 1-2 1-2 2-4 «4» 3 2 2 7 «3» 4-5 4-5 3-4 12-13 «2» 6 7 5-12 18 «1» 6 8 6 20 Х озирги кунда К. Назаровнинг «Иншони баҳолаш мезони» муҳим қ ў лланма ҳисобланади. Бизнинг тавсияларимиз ана шу қўлланмага таянган ҳолда юзага келган. ў рта мактаб дастурини, норматив гра м матика талабларини яхши билган, баҳолаш мезонидан хабардор бўлган мутахассисгина иншони талаб даражасида текшириш и ва баҳолаши мумкин. Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики , бошқа турдаги ёзма ишлардагидек , иншода ҳам имло хатолари миқдори муҳим мезон саналади. Х озирги кунда мактаб дастурида хатоларни аниқлашнинг қуйидаги усу л лари фаоллашганлиги маъ қ у л ди р: 1. Хатоларни миқдори ва сифати (тип ёки характери) жи ҳ атидан аниқлаш. 2. Хатоларнинг миқдори ва хусусий (индивидуал)лигини аниқлаш. 3. Хат о ларни ўтилган ёки ўтилмаган қоидаларга оидлиги жиҳатидан аниқлаш. Хатоларни миқдор жиҳатидан аниқлаш ўқувчиларнинг умумий саводхонлик даражасини белгилаш учун қулай бўлиб, б илимини оширишда а малий қимматга эга эмас. ў қувчилар билимини ошириш ва мустаҳкамлаш, малакасини кенгайтиришда эса хатолар сифати (типи ва хара к тери)га эътибор бериш муҳим илмий-методик ва амалий аҳамият касб этади. Хар бир баҳо учун меъёр ва мезонни белгилашда хатоларнинг характери, типи ва миқдори ҳисобга олинади. Бу жиҳатдан улар қуйидагича гуруҳланади: а) қўпол ва қўпол бўлмаган хатолар; б) бир хил ёки ҳар хил типдаги хатолар; в) такрорий ёки тасодифий хатолар; г) ўтилган мавзуга доир ёки тегишли бўлмаган хатолар. гўпол (жиддий) ва қўпол бўлмаган (жузъий) хатолар қуйидаги тамойиллар асосида белгиланади: гўпол (жиддий) хатолар: 1. Дастур ҳажми ва талаб даражасидаги она тили ҳодисаларини яхши

ўзлаштирмаслик, ҳар бир синф учун мўлжалланган ва ўтилган орфографик, пунктуацион қоидаларни пухта билмаслик, улардан ёзма ишларда тўгри фойдалана олмаслик. 2. Содир бўлган хато туфайли сўз маъноси ва гап мазмунининг жиддий ўзгариши ҳамда фарқланиши (масалан, қаттиқ ўрнида қатиқ; даво ўрнида даъво, суръат ўрнида сурат ёзиш каби ҳолатлар). 3. ў, қ, г, ҳ каби диакретик белгили ҳарфларни белгисиз ёзиш (кўз ўрнида куз, қўл ўрнида кўл, кул ўрнида кўл, қўзи ўрнида кўзи, шох ўрнида шоҳ; хил-хил ўрнида ҳил-ҳил). 4. Жуфт сўзларни ёзишда, сатрдан сатрга кўчиришда дефис қўймаслик, шунингдек, дефис ўрнида тире ишлатиш ва аксинча. Шунингдек, тире ва дефисларни график жиҳатдан ҳам фарқлаб ишлатиш зарур. 5. Муайян гапга хос тиниш бе л г ил арини қўл л амаслик ёки ноўрин ишлатиш (масалан, г а п охирида қўйилиши шарт бўлган нуқта, сўроқ , ундов, кўп нуқта, нуқтали вергу л каби л арн и тушириб қ олдириш). 6. Сўз шаклл арини қориштир и ш, алмаштириб қ ўллаш: а) кел и шик қў ш и мчаларини қориштириш, фарқламаслик қўпол услубий хато саналади; б) ясовчи қўшимчаларни нотўгри ишлатиш: бевосита-бавосита, беобрў-баобрў; синфдош-ҳамсинф ёки ҳ амқишлоқ- қишлоқдош; гўпол бўлмаган (жуз ъ ий) хатолар: 1) дастур доирасидан ташқари ва эслатмаларда берилган қоидаларни билмаслик ва ёзма ишларда уларга амал қилмаслик ; 2) шева хатолари (она ўрнида ойи, ая, момо, чақимчи ўрнида чақимбоз, кийик ўрнида кийикча; мол бозор ўрнида ҳайвон бозор ; т ў хтамоқ ўрнида бостириб тўхтамоқ каби қ ўллашлар); 3) кўнгил, тонги, ўзингиз, яшчик, помешчик каби сўзларда нг ва шч ҳарфий бирикмаларни ажрат и б кўчириш: кўн-гил, син-гил, ян-ги, тон-ги, ўзин-гиз, яш-чик, помеш-чик каби; 4) бир тиниш белгиси ўринда иккинчисини алмаштириб қўллаш ёки қўш тиниш белгилардан биро р тасини тушир и б қолдириш (масалан, гап ўртасида келган ундалмалар, ундовл а рни фақат бир томондан ажратиш; қ авслар ёки қўштирно қ лардан бир элементини тушириб қолдириш каби; 5) баъзи жой номлари, шахс отлари ёки персонажлар исмини нуқсонли ёзиш ( Х амробиби- Х амробуви, Шчедрин- Шедрин); 6) тиниш белгиларнинг биргаликда ишлатилишидаги тартибнинг бузилиши ёки биттасининг тушиб қолиши:?! шаклда эмас, ! ? шаклда қўллаш, !... шакл да эмас, ???

шакл да ишлатиш каби; 7) составли атоқли атамаларни ёзишда бош ҳарфларни нуқсонли ишлатиш: Халқлар дўстлиги саройи - Халқлар Дўстлиги саройи; Янги Урганч - янги Урганч каби; 8) ярим қавсдан сўнг нуқта ишлатиш ёки ундан кейинги сўзни (турдош отни) бош ҳарф билан ёзиш; 9) тиниш белгиларини номувофи қ ва ортиқча ишлатиш; 10) баъзи сўзларни икки х ил ишлатиш: олий қиммат, олиҳиммат, ҳамма ва қ т - ҳаммавақт, о би-ҳаво - обҳаво. Бир хил ва ҳар хил типдаг и хатолар: Муайян грамматик ҳодиса ва бир орфографик, пунктуацион ва услубий қоида билан боглиқ бўлган нуқсонлар бир хил типдаги хатолар ҳисобланади. Бир хил т и пдаги хатоларнинг ҳаммаси битта хато саналади ва бу баҳолаш учун мезон бўлади. Масалан , ўқувчи беш ўр и нда ҳ ўрнида бир сўзда x ёзга н бўлса, ҳ а ммаси битта орфографик хато ҳисобланади. Агар ўқувчи кириш сўзларнинг ёзилишида олтита пунктуацион хатога йўл қўйган бўлса, ҳаммаси битта хато ҳ исобланади. Борд и -ю, ўқувчи вергулни нг кириш сўзларда, уюшиқ бўлакларда ва богловчисиз қ ў шма гап қисмлари орасида ишлатилиш қоидалар ини билмаса, буларнинг ҳар бири алоҳида-алоҳида хато саналади. Агар ўқувчи ёзма ишда қаратқич белгисини уч ўрнида нотўгри қўллаган бўлса, битта услуб хатоси саналади. Ёзма ишларда такрорий ва тасодифий хатолар ҳам учраб туради. Масалан, тушунмоқ, қутулмоқ , тургунлик, сукунат каби сўзлар барча ўринларда тўгри ёзилиб , бир ўринда туш и нмоқ тарзида ишлатилса, тасодифий хато саналади. Агар қуту л м о қ сўзи беш ўринда қутилмоқ тарзида қўлланса, такрорий хато ҳисобланади. Шунингдек , бир сўз нуқсонли шакл да бир неча ўринда и шлатилади: зарар сўзи зарал, тупроқ сўзи турпоқ тарзида ишлатилган бўлиши мумкин. Баъзан 1441 ўрнида 1941 ёзиб қў йила ди. Бундай фактик хатолар ҳам кенг маънода тасодифий нуқсонлар типига киради. Шуни та ъ кидлаш зарурки, такрорий ва тасодифий нуқсонлар ёзма ишда тузатилади, лекин жиддий хато ҳ и собланмайди, я ъни баҳолаш мезони ва меъёрига ҳ а л қилувчи таъсир кўрсатмайди. Иншони баҳолашда ҳисобга олинмайдига н хатолар бўладими? гуйидаги нуқсонлар ёзма ишларни баҳолашда ҳисобга олинмайди: 1. Мактаб грамматикаси до и расига кирмаган орфографик, пунктуацион ва услубий нуқсонлар. 2. Х али ўрганилмаган қоидаларга оид нуқсонлар. 3. Илмий-назарий жиҳатдан махсус текширилмаган ва ёзилиши жорий этилмаган

нуқсонлар. 4. Индивидуал (автор) нутқ қа хос пунктуац и он ҳолатларнинг берилишидаги нуқсонлар. Иншони баҳо тизимида (5 баллик) баҳолаш 1) Агар иншо мавзуси батафсил режа асосида ёритилган бўлса, танланган манбадан ўринли фойдалана олинган, мустақил ижодий фикрлар билан мантиқли ёзилган бўлса, мазмунига «5» баҳо қўйилади. Имло жиҳатдан саводхон ёзилган бўлса, 1-2 та қўпол бўлмаган имло ёки ишорат хатолар бўлса, иншога «5» баҳо қўйилади. Агар саводхонлигида хатолар сони 2 тадан ортиқ бўлса, саводхонлик учун қўйиладиган баҳо пасайтирилади. 2) Иншо мазмуни батафсил ёритилган бўлса, ўқувчининг эркин фикрлаши сезилиб турса, аммо фикрни баён қилишда баъзи бир ноаниқликларга йўл қўйилган бўлса, мазмунига «4» баҳо қўйилади. 2 та услубий, 2-3 та имло хато ёки кўрсатилган меъёрдан ошиб кетса, унинг баҳоси пасайтирилади. 3) Мавзу асосан тўгри ёритилган бўлса , аммо баён қилишда баъзи бир камчиликларга йўл қўйилган бўлса , фикрлашда изчиллик бўлмаса, мазмунига 3 «баҳо» қўйилади. 2-3та услубий хато, 3-4 та имло ёки тиниш белги хатодан ошса , «3» баҳо қўйилади. 4) Мавзу тўлиқ очилмаган бўлса ёки мавзудан четга чиқилган бўлса, фикрни баён қилишда жузъий хатоларга йўл қўйилган бўлса , мазмунига «2» баҳо қўйилади. 6 та услубий хато,7 тадан ортиқ имло ва тиниш белги хато бўлса, саводхонлигига ҳам «2» баҳо қўйилади. Хатолар сони 10 тадан ортиқ бўлса , « 1 » баҳо қўйилади. Ихтисослашган синфлар да ў қитувчи ўзи ўқувчиларнинг ўзлаштириш и дан келиб чиқиб меъёрни ўзгартириши мумкин. И ншо хатолари устида ишлаш И ншо хатолари устида ишлаш ўқитувчидан эътибор ва ижодкорлик талаб қиладиган машгулот туридир. Х ар бир ўқувчига иншолардаги хатони кўрсатиб қўйишнинг ўзи кифоя қилмайд и . Бу хатоларни бартараф қилиш учун иншо муаллифи билан ишлаш керак бўлади. ў қитувчи иншо хатоларини тасниф қилар экан, ҳар бир хатонинг келиб чиқиш сабабларини тасаввур қ илади. ў қ у вчиларнинг кўпчилигига хос бўлган ва айрим ўқувчигагина хос бўлган хатоларни ҳисобга олади. Баҳоларни эълон қилиш, журналга ўтказиш, энг яхши ва энг ёмон иншоларга тавсиф бериш каби ишлар тугагач, иншо

хатолари устида ишлаш бошланади. Бунда қ уйидаги иш турларидан фойдаланиш мумкин: 1. Х ар бир ўқувчининг ўз хатолари устида ишлаши. 2. Кўпч и ликка хос (типик) хатолар устида ёзув тахтасида иш олиб бориш. 3. Тахтадаги сўзлар воситасида гаплар тузиш мусобақаси. 4. Ма в зуга доир лу г ат диктантлари ў тказ и б бори ш . 5. Доимий ва муваққат саводхонлик лавҳалари ва тахталаридан фо й даланиш. 6. Берилган г а п ёки жумла вариантларини тузиш мусобақасини ўтказиш. 7. Энг мақул эпиграф топиш конкурсини ўтказиш. 8. Имло лугати билан ишлаш. 9. Берилган сўз синонимларини топиш (синонимик қатор ҳо сил қилиш). 10.Берилган сўз антоним л арини топиш. 11. Асар қаҳрамонларига ёки адибларга сифатлашлар топиш. 12. Устунларга ажратиб ёзиш машқларини ўтказиш. 13. Адабиёт дафтарида энг қийин сўзлар имло лугатини тузиб бориш. 14. «гийин сўзлар занжири» ўйинидан фойдаланиш. 15. Иншо гояси ва мавзусига мос мақоллар топиш. 16. Бирон иншога ёки унинг парчасига сарлавҳа топиш. 17. Мў ъ жизалар майдони, чархпалак, б ошқотирма (кроссворд) типидаги ўйинлардан фойдаланиб, қийин сўзлар ёзилишини хотирага сингдириш. 18. Энг қийин сўзларнинг ребусини тузиш. 19. Электрон ҳисоблаш машинасидаги махсус дастур асосида машқлар ўтказиш. 20. Матнлар воситасида саводхонликни кўтариш ва ҳоказо. Иншодаги хатолар устида ишлаш жараёнида иншо матнлари учун фаол бўлган лексика - 300-400 сўз қуйи синфлардан бошлаб ўқувчиларга сингдириб борилиши, уларни тўгри ёзишга доир машқлар узлуксиз ва тадрижий равишда ўтказилиб бориши я хш и натижа беради. ўқувчининг диққати ва хотирасини ўйинлар ва машқлар воситасида саводхонлик томонга йўналтиришнинг янги усу л ларини ўйлаб топиш ва самарали қўллаш ўзбек тили мутахассисларига ҳавола. Фойдаланилган адабиётлар:

1. Долимов С., Убайдуллаев З., Аҳмедов К. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т . , 1967. 2. Долимов У., Аъламова М. Иншо устида ишлаш. – Т . , 1987. 3. Долимов У. Иншони қандай ёзиш керак? – Т . , 1972. 4. Долимов У. Тингловчиларни иншога тайёрлаш. – Т . , 1991. 5. Ёқуббекова М. Иншо - билим ва савод х онлик мезони. – Андижон , 1992. 6. Зуннунов А., Эсонов Ж. Мактабда адабиёт ўқ и тиш методикаси. - Т . , 1985. 7. Исматов С. ў рта мактабнинг юқори синфларида иншо. – Т . , 1973. 8. Мадаев О. Иншо қандай ёзилади? –Т . ,1991. 9. Назаров К. ўзбек тили ва адабиётидан баҳо меъёри (V-XI синфлар учун). – Т.: ўқитувчи , 1990 . 10. Одилов М. Иншо та ҳ лили нималарни кўрсатди? //ў қитувчилар газетаси. - 1986 йил , 16 авг уст . 11. М.Юсупова. Диктантлар тўплами. – Т.: ўқитувчи, 2001. 12. www.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Узбек тили дарсларида замонавий педагогик технологияларни куллаш

Узбек тили дарсларида таълимнинг янги шакллари. Илгор педагогик технологиялар

Махсус муассасаларда укишга ургатиш методикаси Укиш малакаларини шакллантириш йуллари

Чет тили дарсларида грамматикани ўрганиш ва ўргатиш

Ўзбек тили дарсларида ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар матни устида ишлаш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар таҳлили