Ўқувчи шахсининг ривожланиши ва тарбия - Pedagogika - Referatlar

Ўқувчи шахсининг ривожланиши ва тарбия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

Ўқувчи шахсининг ривожланиши ва тарбия Р е ж а: 1. Шахс ривожланишининг педагогик асослари ҳақида умумий тушунча. 2. Шахс ривожланишига таъсир этувчи биологик ва ижтимоий омиллар. 3. Шахс ривожланишида муҳит. 4. Шахс ривожланишида таълим тарбиянинг таъсири. 5. Шахсий фаолликнинг аҳамияти. 6. Шахс ривожланишининг даврларга ажратилиши ва уларнинг мазмуни.

Одам шахс бўлмоғи учун руҳий жиҳатдан тараққий этган ўз хусусият ва сифатлари билан бошқалардан фарқ қилмоғи лозим. Ҳар бир одам шахс сифатида турлича намоён бўлади. У ўзининг характер, қизиқиши ва қобилияти, ақлий ривожланганлик даражаси, эҳтиёжи ва меҳнат фаолиятига муносабати билан фарқланади. Булар шахснинг ўзига хос хусусиятлари бўлиб, ана шу руҳий хусусиятлар ривожланиб маълум бир босқичга етсагина у мукаммал, камол топган инсон бўлади. Шахснинг ижтимоий воқеликка, меҳнатга, кишиларга, жамиятга бўлган муносабати турлича. Шахс бўлиши учун нималар зарур? Одам ижтимоий мавжудод сифатида шахс номини олиш учун унга ижтимоий иқтисодий ҳаёт ва жамият керак. Ривожланиш нима? Инсон тирик биологик мавжудоддир. Демак, унинг ривожланишида табиат, биологик ва ижтимоий иқтисодий қонуниятлар ўзвий таъсир этади, инсонни камол топтиради. Одамнинг мукаммал инсон бўлиб етишувига ўзининг мақсад асосидаги хатти-ҳаракати муҳимлигини эсдан чиқармаслик зарур. Инсон ҳаёт фаолияти давомида ўзгариб, шаклланиб, ривожланиб боради. Болалик, ўсмирлик ва ўспиринлик даврларида ривожланиш ниҳоятда кучли бўлади. Инсон бўлиб туғилган ҳар қандай одам ҳам шахс бўла оладими? Шахс бўлиши учун нималар керак? Одамнинг ижтимоий мавжудод сифатида шахсга айланиши учун ижтимоий ҳаёт шароитлари ва мақсадга қаратилган тарбия керак бўлади. Ана шулар таъсири остида одам инсон сифатида ривожланиб боради ва шахсга айланади. Одам боласининг шахс сифатида ривожланиши, унинг ҳар томонлама камолга етишишининг самарали бўлишини таъминлаш учун педагогика фани шахс ривожланишининг умумий қонуниятларини, унга таъсир этувчи омилларини, ривожланиш жараёнига тааллуқли даврларни аниқлаш даркор. Шунингдек, бола шахсининг ривожланишида таълим-тарбия ва бола фаоллигини ролини ҳам аниқлаш лозим. Шахснинг фазилатларини тўғри кўриш ва бехато баҳолаш учун уни турли муносабатлар тизимига қўйиб кузатиш зарур. Ана шундагина

шахснинг ижтимоий ҳулқи, маънавий қиёфаси, инсоний фазилатлари руёбга чиқади. Демак, шахсни ривожлантириш вазифасини тўғри ҳал қилиш учун унинг ҳулқига таъсир этувчи омилларининг (фактор) табиатини, шахснинг хусусиятини яхши билмоқ керак. Юқоридаги омилларга асосланиб ривожланишга қуйидагичи таъриф бериш мумкин: Ривожланиш деб бола вазнининг ошиши, суяк ва мускул тизимининг, жинсий таносил аъзоларининг, нерв-функционал фаолиятининг камол топиши, ақл-заковатини шаклланишига айтилади. “Дунёда мавжуд бўлган жами борлиқ - деб ёзган эди Ибн Сино, - ўз табиатига кўра камолот сари интилади. Камолот сари интилиш эса ўз моҳияти эътиборила яхшиликдир”. Айниқса инсон тирик мавжудод сифатида камолотга етишга доимо интилади. Мутафаккир А.Р.Берунийнинг даъвосича, ҳамма одамлар ўз қиёфаси жиҳатидан бир-бирига ўхшайди, аммо айни чоқда улар бир-биридан фарқ қилиб туради. Бу тафовут “улар темпераментининг табиат хусусиятлари ва ҳоказоларининг зиддиятли бўлиши туфайли уларнинг инстентлари замирида ётади”, деб изоҳланган. Ҳақиқатан ҳам инсонлар бир-бирларига умумий ҳолда ухшайди, аммо табиати, табиий хусусиятлари, характери билан бир- бирларидан фарқ қиади. “ Одам - дейди Беруний -табиати жиҳатидан бир-бирига зид аъзолар қўшилмасидан таркиб топган мураккаб танага эга”... ва шу боисдан “унинг ҳолати ўз характерига кўра хилма-хил ва турли-туман бўлади”. Ҳақиқатан ҳам хатто эгизак туғилган чақалоқларнинг ҳам бир-биридан фарқ қиладиган хусусиятлари, сифатлари ҳаётда исботланган. Айниқса уларнинг характери бир-бирларидан тубдан фарқ қилади. Индивиднинг шахс даражасига кўтарилиши учун унга кўрсатиладиган таъсирлар ҳал қилувчи рол ўйнайди. Унинг ривожланиши учун энг аввало инсон сифатида туғилиши, шароит, тарбия сингари таъсирлар мавжуд бўлмоғи зарур. Агар бундай таъсирлар кўрсатилмаса у нобуд бўлади. Унинг

ривожланиши учун вақт, табиий қулай шароит ва унга кўрсатиладиган тарбия зарур бўлади. Шахснинг камол топишида ва унинг ҳулқида ижтимоий ва биологик омилларнинг кучи доимо ҳам бир хил бўлавермайди. Чунки унинг ҳулқига муносабатларига, алоқаларига, ёши, билими, одатлари, тажрибаси ва ниҳоят, вазият ҳам таъсир этади. Масалан, бир хилдаги таъсирга турли бола турлича муносабатда бўлади, бу айни пайтда, боланинг эҳтиёжи қандайлигига ҳам боғлиқ. Берилиб шахмат уйнаётган болага энди бўлди қилинглар деган таъсир уларга таъсир қилмаслиги мумкин. Хўш, болалардаги ўзига хосликни, улар руҳий жараёнларинг турлича бўлишини, ҳулқидаги фарқларини қайси омиллар белгилайди? Биологик омилми?, Ижтимоий омилми?, Таълим-тарбия омилими? Шахс ривожланишига таъсир этувчи омиллар. Педагогика фани шахснинг камолатига етишнинг мураккаб ва зиддиятли жараён деб беради . Шахснинг камолга етишишида насл - ирсият (биологик), ижтимоий муҳит ҳам, мақсадга мувофиқ амалга ошириладиган таълим-тарбия ва ниҳоят ўзининг мустақил фаолияти ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шахс қандай жамиятда яшаса ўша жамият ҳаётидаги қонун-қоидаларга асосАн камол топади. Агар шу жамиятнинг моддий ва маънавий бойликлари юксак бўлса, у шахсга шу қадар катта таъсир кўрсатади ёки аксинча. Иккинчи томондан эса, шахс фаолияти давомида меҳнат орқали ўз моддий ва маънавий бойлигини яратиш жараёнида онгини, ҳаётини, турмуш шароитини ҳам яхшилаб боради. Одам атрофни объектив борлиқни кўпроқ билгани сари онглилик даражаси ўсади, фикрлаш доираси кенгаяди, янги онг ва кўникмаларни эгаллайди ва ўзини такомиллаштириб боради. Демак, шахснинг камолга етишуви жамият ривожига чамбарчас боғлиқ.

Ирсият Ирсият деганда, болага ота-она ва умуман яқин аждодлардан яъни наслдан-наслга ўтадиган биологик хусусият ва ўхшашликлар тушунилади. XVI аср фалсафасида преформизм оқими намоёндаларининг фикрича, одам боласи она пуштидалигидаёқ инсонга хос барча хусусиятларга эга бўлади, ривожланиши эса шу хусусиятларнинг миқдорий кўпайиб боришидан иборатдир. ХХ асрда бихевиоризм назариясини АҚШ педагоги ва руҳшуноси Э.Тридайк асос солди.Унинг фикрича, шахснинг барча хусусиятлари, хусусан онг ва ақлий қобилияти ҳам наслдан-наслга ўтади, гўё одамнинг кўзи, тишлари ва бармоқлари каби ақлий қобилият ҳам табиатан берилгандир. Уларнинг фикри тўғри бўлса, одам ҳам дарахт сингари ўсиши ёки табиий ҳолда тарбияланиши лозим эди. Америкалик прагматик педагогикасининг отахони Д.Дюн ва ҳозирги давомчиси А.Комбас ва бошқалар ҳам шахснинг ривожланишини биологик нуқтаи назардан асосладилар. “Ҳақиқий тарбия ташқаридан киритиладиган нарса эмас, у одам билан дунёга келган хусусият ва қобилиятни ўстиради”, дейди Д.Дюн. Биогенетиклар (Болдуин, Чемберлин, Стенли Холл ва бошқалар) ХХ аср бошларида боланинг руҳий жиҳатдан ўсишини, зоологлар Ф.Мюллер ва Э.Геккеллар томонидан кашф қилинган биогенетик қонун асосида боради, деган фикрни илгари сурадилар. Богенетик қонун “Онтогенез филогенезни такрорлайди” деб таърифланади. Маъноси -ҳар бир организм ўзининг эмбрионал тараққиётида ўзидан (олдинги) аввалги барча босқичларни такрорлайди, яъни индивидуал организм ўзининг тухум хўжайра ҳолатидан мукаммал ҳолатга етгунча бошидан кечирадиган қатор шаклларни шу организм аждодлари босиб ўтган жуда кўп шаклларининг қисқа, ихчам такрорланиши демакдир. Австралиялик руҳшунос К.Бюллер ҳатто боланинг ақлий жиҳатдан ўсишини ҳам ирсиятга боғлайди . Бошқа чет эл руҳшунослари боланинг

руҳий тараққиётида тана тизилмаларидаги эндокрин аппарати (ички секреция безлари) даги ўзгаришлар ва ҳоказолар катта аҳамиятга эга деб биладилар. Айрим педагог ва руҳшунослар орасида болага бошқача қараш ҳам мавжуд. Уларнинг фикрича, инсоннинг камолати икки омилга - ирсият ва ижтимоий муҳитга боғлиқдир. Ирсият ўзгармайди, ижтимоий муҳит ҳамма даврлар учун ўзгармасдир. Педалогия таълимотига кўра болани камол этиши ҳатто келажаги фақат ирсиятга ва ўзгармас муҳитга боғлиқ. Антропология фани ютуқларига асосланадиган бўлсак, тарихий, ижтимоий тараққиёт натижасида одамнинг анатомик, физиологик белгилар (одамнинг калла суяги, қўли, оёқлари, ақлий қобилиятлари ҳам) ўзгариши мумкин. Демак, бола шахсининг ривожланишига наслнинг таъсири деганда, ота- онага, авлод-аждодларга ўхшашликни ифодоловчи биологик белгиларнинг такрорланишини тушунмоқ керак. Ҳар бола ота-онасидан мерос сифатида биологик кўринишларга (тананинг тузилиши, сочининг, кўзининг, терисининг ранги, бўйи-басти) эга бўлиб дунёга келади. Булар жисмоний хусусиятлардир. Бу ҳақда И.А.Каримов “Одам табиий омилларга - кўра ўзи мансуб бўладиган ирқ ва эллатни танлай олмайди. Ота-онани танлай олмайди. Лекин дунёқарашни, ахлоқи, маънавиятини ўзи, ҳеч кимнинг тазйиқимиз ва айниқса зўравонликсиз танлаб олиши мумкин ва лозим” - деган эди (36 бет). XXI аср. Шунингдек, олий нерв фаолиятининг кўринишлар (холерик, сангвеник, флегматик, меланхолик) ҳам туғма бўлиб ўтади, бу физиологик хусусиятлардир. Айни вақтда болага, инсонларга хос хусусиятлар ҳам ирсият йўли билан туғма ўтади. (Масалан, ақлий ёки жимсмоний меҳнат қилиши ва нутқнинг ривожланиши ва ҳоказо). Аммо булар туғма имкониятлар бўлиб, уларнинг ривожланиши учун инсон боласи инсоний муҳит, одамлар орасида яшаб, улар билан алоқа қилиши, ижтимоий меҳнатда иштирок этмоғи лозим.

Чунки инсон биологик мавжудод сифатида эмас, балки ижтимоий мавжудод сифатида ривожланади ва камолга етади. Муҳит Физиология ва руҳшунослик фанининг кўрсатишича, инсон боласи тайёр қобилият билан эмас, балки бирор - бир қобилиятнинг руёбга чиқиши ва ривожланиши манбаи - лаёқат билан туғилади. Лаёқат ўзича ривожлана олмайди, ривожланиши учун қулай муҳит керак. Муҳит деганда кишига таъсир этадиган ташқи воқеаларнинг йиғиндисини тушунамиз. Саъдийнинг фикрича қобилиятли ва кам қобилиятли болалар бўлади. Аммо қобилият ўз-ўзидан ривожланмайди. Унинг ривожланиши учун болани тарбиялаш керак, тарбия бўлмаса, боладаги бор қобилият ҳам йўқолади. Унинг камол топиши учун камолатга асос бўладиган қобилият негиз бўлиши керак. Саъдий ўз фикрини исботи учун “Гулистон” асарида “Бир вазирнинг такасалтанг ўғли бор эди. Вазир ўғлини бир донишманд ҳузурига элтиб: “Шуни тарбия қил, шояд ақли кириб, одам бўлса” - дейди. Донишманд вазирзодани узоқ муддат тарбия қилди, фойдаси бўлмади. Боланинг отасига бир одам орқали: “Ўғлинг одам бўлмади, мени ҳам ақлдан оздирди” - деб хабар қилди. У бу воқеадан шундай хулоса чиқаради:” Қобилият бўлса аслида, Тарбия унга қилади асар. Қанча уринса бўлмас сайқали, Темир аслида бўлмас гавҳари (143 бет) “Қобилиятли одамни тарбия қилмаслик - зулмкорлик ва ноқобил одамга тарбия ҳайфдир. Тарбиянгни аяб унисини нобуд қилма, тарбиянгни бунисига зое кетказма”, - деб таъкидлаган А.Навоий. Бундан тарбиянинг натижаси одамни қобиятлилик даражасига бевосита боғлиқлиги асосланаяпти. Масалан, қобилияти бўлмаган инсонни ақлли меҳнат қилишга

йўллаш ижобий натижа бермаслигини таъкидлаш керак. Ёки бирор касбларни эгаллашга ҳам бу ғояни тадбиқ этиш мумкин. Бунга табиий муҳит (географик), ижтимоий муҳит, оила муҳити (микромуҳит) ва бошқалар киради ва улар боланинг ривожланишига алоҳида таъсир кўрсатади. Агар бола ўз туғма лаёқатига мос шароитда ўсиб, зарур фаолият билан шуғулланса, лаёқат эрта кўриниб ривожланиши, аксинча, бундай муҳит бўлмаса, йўқ бўлиши ёки “мудроқ” лигича қолиб кетииши мумкин. Демак, боладаги ирсий белгиларнинг ўсиши, камол топиши инсонлар муҳити, яшаш шароити ва тарбияга боғлиқ десак бўлади. Бунга тарихда мисоллар жуда кўп. А.Навоий онасидан-шоир, Эйнштейн-физик, Улуғбек- астроном, Ибн Сино-табиб бўлиб туғилмаган албатта. Инсон боласи, агар ижтимоий муҳитга эмас,бошқа муҳит, айтайлик ҳайвонлар муҳитига тушиб қолса, одамларга хос сифатлар шаклланмаслиги мумкин. Масалан: 1920 йили ҳиндистонлик доктор Синг Калькуттанинг жанубий-Қарбидаги Миднапур шаҳри яқинида бўри уясидан иккита бўри боласи билан иккита қизчани топиб олган. Уларнинг бири 7-8 ёшда,иккинчиси 2 ёшлар чамасида эди. Амала (кичиги) бир йилдан сўнг вафот этди. Камола эса 1930 йилгача яшади. Одоб, ахлоқ, хулқий сифатлар- шахснинг барча руҳий сифатлари фақат муҳит ва тарбиянинг ўзаро таъсири асосида вужудга келади. Шунинг учун ирсият ривожланишга таъсир этади, аммо ҳал қилувчи омил бўла олмайди. Таълим-тарбиянинг таъсири. Жамиятнинг болалар онгига таъсир ўтказиши асосан таълим-тарбия орқали амалга оширилади. Инсон камолотида таълим-тарбия етакчи роль ўйнайди. Чунки:

1.Таълим-тарбия жараёнида киши организмининг ўсиши ва муҳитнинг стихияли таъсири бера олмайдиган нарсаларни ўрганиб олади. Масалан, тилни одамларнинг таъсирида ўрганиб олиш мумкин. Лекин ўқиш, ёзишни махсус таълим орқали ўрганади. 2. Таълим-тарбия ёрдамида ҳатто кишининг баъзи туғма камчиликлари ҳам керакли томонга ўзгартириш мумкин. (кўр, кар, соқов). 3. Таълим-тарбия ёрдамида муҳитнинг салбий таъсири натижасида юз берадиган камчиликларини ҳам тугатиш мумкин. (Болаларнинг карта ўйнаши, сўкиши, чекиши). 2. Таълим-тарбия натижасида болада билимлар, кўникма ва масалалар ҳосил бўлибгина қолмай, балки дунё қараш ҳам шаклланади, камолотга етиб боради. Билмларнинг эгалланиши унинг жисмоний ва маънавий жиҳатдан ўсишига ёрдам беради. Масалан, Саримсоқов 29 ёшида академик, Н. И. Лобачевский 14 ёшида Қозон университетига ўқишга кирган, 23 ёшида профессор даражасига эришган. Ўзбек олимларидан Шавкат Алимов, Шавкат Аюпов, ва Раҳим Ҳайитовлар ҳам шу ёшларда профессорлик насиб этган. Шахсий фаолликнинг аҳамияти. Қобилият ва истеъдоднинг рўёбга чиқишида инсоннинг муайян фаолиятига қизиқиб қарши билан бир қаторда унинг ўз уйида тинмай ишлашлари, меҳнат қилишлари шарт. Албатта бола бунинг моҳиятини дастлаб ёшли пайтида англаб етмайди, шунинг учун уни йўналтириш бевосита тарбия натижасида олиб борилади. Масалан, машҳур грек нотиғи - Демосфеннинг (эрамиэдан олдинги IV аср) омма орасидаги дастлабки нутқлари муваффақиятсизликка учраган, уни ҳатто масқара қилишган. У дудуқ, овози хаста, қисқа-қисқа нафас оладиган киши эди. Лекин у актёр сатирнинг маслаҳати билан ўз нутқидаги камчиликларни тузатди. У ўз камчиликларини тугатишда иродалилик ва қатъиятсизлик кўрсатди: у оғзига майда тошлар ва сопол парчаларни солиб, сўзларни талаффуз қилишни машқ қилди, денгиз бўйида тўлқинлар шовқинини нутқ сўзлади, ойна олдида туриб юз ҳаракатларини бир маромга келтирди. Уй шифтига қилчини осиб қўйди, у

одати бўйича елкасини ҳар учирганда, қилич санчиларди. У ҳафталаб уйдан чиқмай нотиқликни ўрганди. Уйдан чиқмаслик учун сочининг яримини қирдириб ташлади. Бунга ўхшаш мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Масалан, Алишер Навоий, Ибн Сино қунд билан китоб мутолла қилганлари, А. В. Суворов, Амир Темурнинг ҳарбий санъатини эгаллаш борасидаги меҳнатлари фикримизнинг далилидир. Болаларнинг ёш даврлари хусусиятлари тавсифи. Болаларни тўғри тарбиялаш, самарали ўқитиш учун бола ривожланишига доир ўзгаришларни, ёш даврларига хос хусусиятларни билиш ва ҳисобга олиш лозим. Чунки уларнинг ўсиши, ривожланиши, руҳий жиҳатдан тараққий этиши турли ёш даврларида турлича бўлади. Агар ўқитувчи, тарбиячи болани ҳар томонлама тарбиялашни мақсад қилган бўлса, у ҳолда болани ҳам, ҳар томонлама билиши лозим. Ўқитувчи болани яхши билса, унга педагогик таъсир кўрсатиш усулларини ҳам билади. Педагогика, тиббиёт, болалар анатомияси ва физиологияси, психология фанлари ютуқлари ва уларнинг тавсияларига кўра болаларнинг ёш даврларини қуйидагича гуруҳлантириш қабул қилинган. 1. Гўдаклик даври – чақалоқлик даври (туғилгандан то бир ёшгача бўлган давр). 2. Ясли даври – 1 ёшдан 3 ёшгача. 3. Мактабгача тарбия ёши – 3 ёшдан 11-12 ёшгача. 4. Мактаб ёшидаги кичик ўқувчилар 6-7 ёшдан 11-12 ёшгача. 5. Ўрта мактаб ёшидаги ўқувчилар (ўсмирлар) – 12 ёшдан 15-16 ёшгача. 6. Ўспиринлик даври. (Ўрта махсус касб-ҳунар ёшидаги)15-16 ёшдан 18-19 ёшгача. Маълум бир ёш даврига хос бўлган анатомик, физиологик ва руҳий хусусиятлари ёш хусусиятлар деб аталади. Юқорида таъкидланганидек, ёш хусусиятлари ва даврини иккинчи бир хусусиятларидан ажратувчи чегара йўқ. Биз фақат боладаги ўзгаришларга нисбатан қиёслаб даврларга

ажратамиз. Уларга қисқача изоҳ берамиз. Бундан мақсад бўлажак мутахассислар ҳар бир даврлар ҳақида илмий педагогик маълумотга эга бўлиши ва тажрибада қўллашдан иборат. 1. Гўдаклик даври . Бола туғилган пайтда таъомни (мазани) билади, иссиқ ва совуқни сезади. Аста-секин унинг бошқа сезгилари ҳам ўса боради. 3 ойлик бўлганда буюмларни фарқлайди., ўзига яқин кишиларни кўрса хурсанд бўлади. 6-8 ойлик бўлганда ранг ва шаклларни ҳам фарқлайди. Рангли ўйинчоқларни хуш кўради. 11-12 ойлигидаёқ атрофдаги кишиларни танишдан ташқари, айтилиши осон бўлган сўзларни талаффуз қилади, нутқи ўса бошлайди. 2. Ясли даври. Бу давр жисмоний ўсиш, йўлга кириш-юриш даври ҳам дейилади. 2 ёшида анча мураккаб ўйинларни ҳам қизиқиб кузатади. Болалар ўйин орқали бир-бирлари билан алоқа боғлайдилар, тасаввур, фикрлаш кучаяди, нутқи ўсади. Энди у жумла ва ундан гап тузади. Болаларни тарбия қилувчи катта кишиларнинг юриш-туриши ва одоби болалар руҳиятига таъсир қилади. Болани лозим бўлган вақтда мақташ, диққати ижобий фаолиятга тортиш, ёмон ишлардан эҳтиёт қилиш, ёмон сўзларни эшитишдан узоқлаштириш, уришмаслик йўлларини ўргатиш, уларга таъсир кўрсатиш усулларидан ҳисобланади. 3. Мактабгача тарбия ёши. Бу давр боланинг ақлий ва жисмоний жиҳатдан тез ўсиши, дунёни билиш, атроф муҳитга ўз муносабатини билдириш истаги кучайиб бораётгандаврдир. Шу сабабли ҳам ота-оналар ва тарбиячиларнинг болаларни тўғри камолга етказишга алоҳида эътибор беришлари лозим. Уларни тарбиялашда: а) соғлиғи ҳақида, тартиб ва гигиена талабларига; б) ўйин машғулотлари, сўз, мусиқа, экскурсия, бадиий ва жисмоний тарбияга;

в) ўзини тута билиш, дўстлик-биродарликни ўрнига қўйиш, катталарга ҳурмат, ўйин қоидаларини бузмаслик, буюмларни асраш ва бошқкаларга ўргатиш муҳимдир. Бу даврда болаларнинг бўйи ҳар йили ўртача 6 см, оғирлиги 1-2 кг ўсади. Суяк, мускул тизими юмшоқ, эгилувчан бўлади. Шу сабабли уларни толиқтирмаслик керак. Уларнинг асосий фаолияти ўйин ҳисобланади. Ўйинлар ранг-баранг бўлиши ва жамият мақсадларидан келиб чиқиб ташкил этилиши жуда муҳим. 4. Мактаб ёшидаги кичик ўқувчилар. Болани қачондан бошлаб мактабга бериш муаммоси педагогиканинг энг муҳим масалаларидандир. Ота-оналар ва ўқитувчилар мактабга келадиган болаларни яхши ўрганишлари ва тўғри хулосага келиши бағоят муҳимдир. Энди боғчадаги ўйин фаоляти ўрнин тизимли мажбурий вақт билан боғлиқ ўқиш фаолияти эгаллайди. Бу ёшдаги ўғил ва қиз болалар жисмоний жиҳатдан текис ўсади. Бўйи ўртача 120 см, оғирлиги 25 кг бўлади. Кўкрак қафаси ва умуртқа поғоначлари суяклари қотмаганлиги учун, улар тез шикастланадилар. Улар тез ўсади. Уларнинг бош мияси катталарникига тенглашса ҳам, тузилиши жиҳатдан фарқланади. Нафас йўли ва диафрагмаси бўш ривожланагн бўлади, шу туфайли, улар ҳаракатсиз қолсалар нафас олиш суст бўлиб, тана аъзоларининг кислород билан таъминланиши ёмонлашади. Улар юраги икки баровар қон чиқаради. Юрак уриши минутига 90-92 мартага тўғри келади. Ўқиш меҳнатининг таъсири остида боланинг барча руҳий фаолияти ихтиёрий диққат, ихтиёрий хотира, ихтиёрий идрок (маълум мақсад асосида воқеа ва ҳодисаларни кузатиш), тафаккурни ихтиёрий идора этиш ва у билан боғлиқ бўлган нутқ, ҳис-туйғу, ирода каби руҳий жараёнлар ривожланади. Болаларнинг хоҳишини 2 соатдан ёки 3 ойдан кейин бажаришни ваъда берсангиз улар кўнаверади. Болаларни вақтнинг қадрига етишига, вақтни аниқлаш ва уни бекор ўткакзмасликка ва дарсдан кечикмасликка ўргатиш

маъқул. Кейинчалдик кунлик режимга ўргатиш керак. Болаларни кузатувчанликка ўргатиш орқали билиш қобилиятини ўстиришга интилиш керак. Уларнинг тасаввури ўқиганларини кўпинча ҳарфма-ҳарф, тўппа-тўғри манода англайдилар. Бу ёшдаги болаларнинг хотираси жуда кучли тараққий этган, хотирага олиш, ўқиб олиш анча ўсган бўлади. 1-4 синф ўқувчиларининг талаб ва қизиқишлари, одат ва сезгилари, тасаввур ва тушунчалари, ҳаёлий фаолиятлари, диққат-эътиборлари, тиришқоқликлари бир-биридан фарқ қиладилар. Шу билан бирга улар орасида дудуқ, кўзи яхши кўрмайдиган, қулоғи яхши эшитмайдиган, овози хаста, хотираси паст ўқувчилар ҳам учрайди. ўқитувяининг вазифаси болалар ҳамма ижобий интилишларини ўз вақтида англаш, уларни камол топтиришдан иборатдир. 5. Мактаб ёшидаги ўрта ўқувчилар (ўсмирлар) даври. Бу даврда боланинг жисмоний ва руҳий тараққиётида кескин ўзгаришлар руй бериши сабабли бу давр ўтиш даври деб аталади. Бу ёш балоғотга етиш даври деб ҳам аталади. Қиз болалар 13-15 ёшда, ўғиллар 16- 17 ёшида балоғотга етадилар. Ўсмирлар ҳулқида бир-бирига зид ҳолатлар: гоҳ жўшқинлик, гоҳ бўшанглик, гоҳо ишга кучли ҳавас пайсалга солиш, ўжарлик ҳолатлари учрайди. Ўсмир руҳий ривожи аввалгига нисбатан яъни кичик ўқувчиларга нисбатан илгарилаб кетади. Ўқиш таъсирида ўсмирнинг умумий, абстрат тушунчаларни тобора кўпроқ тушуниб ва билиши тезлашади. Ўсмир ўзида катта кишиларнинг сифатлари пайдо бўлаётганини сезади. Ички секреция безларининг қайта қурилишига боғлиқ. Жинсий етилиш даври бошланади. Уларда эркаклик ва аёлликнинг ташқи белгилари - овозининг ўзгариши (дуриллаш, муйлов чиқиши, кўкрак қафаси ўғил ва қизлар нафас олишидаги фарқлар) пайдо бўла бошлайди.

Ўсмирлар руҳиятида қаҳрамонона ишларга, романтика, ўзини қаҳрамонлар қаторида тасаввур этиш кабилар жуда кучли бўлади. Уларда дўстлик ва биродарлик хислари, сирдош дўстлар топиш жуда кучли. У нима қилиб бўлса ҳам жамоада обрў қозонишга, маълум мавқени эгаллашга интилади. Бунга яхшилик билан эришмаса, шўхлик, баъзан тартиб бузиш, ўқитувчининг талабига тескари иш тутишга ҳам боради. Демак, ўсмир билан муносабатда сабр-тоқат, вазминлик, маълум ҳолда унга мустақиллик бериш, жамоа ҳаётига доир ишлар юзасидан маслаҳатлашиши, унинг ташаббусидан, интилиши ва имкониятларидан фойдаланиши-буларни тўғри тарбиялашнинг гарови. Энг муҳими, улар шахсини ҳурмат қилиш, камситмаслик, катта бўлиб қолганини тан олишдир. Ўсмирлик даври айрим педагог ва психологлар, врачлар таъкидлаганидек тарбияга берилмайдиган давр эмас. Ўз вақтида Жан Жак Руссо бу даврни “Иккинчи марта туғилиши” деб атаган эди. 6. Мактаб ёшидаги катта ўқувчилар (ўспиринлар). Ўспиринлик ёшидаги ўқувчиларда узоқ муддатли ва тизимли таълим натижасини фикрлаш, танқидий фикрлаш ривожланади, интеллектуал қизиқиш ўсади, дунёқараш шаклланади. Унинг тасаввур ва тафаккур доираси деярли ниҳоясига етган ва ижтимоий ҳаётнинг бирор соҳасига йўналтирилган бўлади. Энди гавда, қовматлари тўлишиб, гўзаллашиб боради . Мускулларнинг кучи ва иши, қобилияти ортади. Жинсий етилиш асосан тугайди. Умуман, ўспиринлик жисмоний ўсишнинг тинч даври бўлиб, киши аъзоларининг ўсиши, такомиллашуви ниҳоясига етади. Улар жисмоний кучли, хушбичим ва соғлом бўлганликлари туфайли тетик ва хўшчақчоқ, ҳар ишга қодир, мустақил бўладилар. Улар фаолиятининг асосий тури ўқиш бўлиб, мантиқий фикр юритадилар ва билимларини англаб, тушуниб эсда қолдирадилар. Яна бир хусусияти ўспирин ўзининг маданий-маънавий оширишга, ўзи устида қунт билан ишлайди, радио, телевидения, барча информация воситаларидан фойдаланади. Улар ҳаёт ҳақида (шахсий турмуш, севги,

ахлоқ-одоб, ҳаётий гўзаллик каби масалалар юзасидан) фикр алмашишига иштиёқманд бўлади. Ўзларининг ақлий ва жисмоний етуклигини баҳолашади, шунга асосланиб аниқ бир касб-корни эгаллаш режасини тузади. Характерли хусусиятлардан яна бири шундаки - ўспирин ўзига ўзи баҳо беришга интилади, унда хушмумомалилик, одоблилик ва вазминлик каби ахлоқий сифатлар қарор топади. Улар Ватанга, халққа, жамиятга, инсониятга хизмат қилиш ва фойдали инсон бўлишни ҳаётининг олий мақсади деб билади. Педагогик машқ Педагогнинг иш тажрибасидаги баъзи жиҳатлари билан танишинг. Педагог синф ўқувчиларига таълим-тарбия беришда уларнинг ривожланишини ҳисобга олиб иш тутди. Масалан, ўсмир Мирқосим берилган уй вазифаларни бажаришда лоқайдлик, сусткашлик, масъулиятсизлик билан ёндошишини билади. Аммо педагог Мирқосим кейинчалик ўзгариб ўзининг бу нуқсонларини йўқотади деган фикрда иш тутди. Вақт ўтиши билан Мирқосимнинг уй вазифаларни бажармасликдаги масъулиятсизлиги унинг ўқишга бўлган қизиқиш ва ҳаракатларига зиён етказа бошлади. Оқибатда Мирқосим дарс машғулотларига келмаслик, кўчадаги ўртоқлари билан биргаликда ўзларича иш тутиш каби одатларга ўрганди. Педагог энди Мирқосимнинг ўқишдаги ва тарбиясидаги нуқсонларни бартараф этишга ота- оналарни жалб қилди. Фан ўқитувчисининг ота-оналар билан ҳамкорлиги аста-секин ўз натижасини кўрсата бошлади. Мирқосимнинг ўқишида ижобий силжиши ва хулқ-атворида ўзгариш содир бўлди.

Адабиётлар: 1.Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. Т.:ТДПУ.-2005.-149 б. 3.«Педагогика» В.А.Сластёнин, И.Ф.Исаев, А.И.Ми ҳёнко, Е.Н.Шиянов. Москва. «Школғная пресса». 2004 4.Волжский А. Методика воспитателғной работў с молодежғю. – М. 2003. 5.Котов В. Воспитателғная работа в школе: опўт и проблемў. – СПб: Сев.сияние 2003. 6 .Тарбиявий ишлар методикаси. П.И.Рувинский. – Т. 1991 й.

O'xshashlar

Шахснинг шаклланиши, ривожланиши ва тарбия

Ўқув-тарбия жараёнида ўқувчи-ёшлар фуқаролик маданиятини шакллантириш технологиялари

Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги мулоқат

Тарбия жараёни ва тарбия методлари

Таълим жараёнида ўқувчи шахси