Urug’ va danak mevali daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari - Pedagogika - Referatlar

Urug’ va danak mevali daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Yuklangan vaqt:

28.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.98828125 KB

Ko'chirib olish

Urug’ va danak mevali daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Reja: 1.Urug’ mevali daraxtlarning kasalliklari. 2.Danak mevali ekinlari kasalliklari. 3.Meva ekinlari kasalliklariga qarshi qo’llaniladigan tadbirlar tizimi 4. Kesilgan yog’och kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

1.Urug’ mevali daraxtlarning kasalliklari. Kasalliklar urug’li meva ekinlarining maxsuldorligi va mevalarining sifatini keskin pasaytirib yuboradi, ular xosilli daraxtlarning, ba’zan butun massivning nobud bo’lishini keltirib chiqarishi mumkin. Mazkur ekinlarning eng xavfli va ko’p tarqalgan kasalliklariga parsha, qora rak, meva chirishi, sitosporoz, un shudring, barglarning dog’lanishi va boshqa bir qancha zamburug’lar qo’zg’atadigan kasalliklar kiritiladi. Ayrim joylarda bakterial, virusli, shuningdek yuqumsiz kasalliklarning (xloroz, rozetkasimonlik va b.) xam tarqalishi kuzatiladi. Olma va nokning parsha (kalmaraz) kasalligi Kasallik xamma joyda tarqalgan, ammo namligi yuqori xu-dudlarda kuchli zarar keltiradi. Barg, novda va mevalar kasallanadi. Barglarda yashil-zaytunrang baxmalsimon g’ubor bilan qoplanuvchi dumaloq qo’ng’ir dog’lar paydo bo’ladi Dog’larning o’lchami 2 dan 13 mm gacha o’zgaradi, bu bargning yoshi, navning chidamliligi va ob-xavo sharoitlariga bog’liqdir. Eng yirik dog’lar chidamsiz navlarning yosh barglarida va seryog’in ob-xavoda kuzatiladi. Olmada g’ubor odatda barglarning ustki tomonida, nokda esa ostki tomonida xosil bo’ladi. Zararlangan barglar vaqtidan ilgari quriydi va to’kiladi. Mevalarda parsha to’q zaytunrang baxmalsimon g’ubor bilan qoplangan, ingichka xoshiya bilan keskin chegaralangan dog’lar ko’rinishida paydo bo’ladi. Mazkur joylarda yuqorigi xujayra qatlami po’kaklashadi, bu esa patogenning to’qimaga chuqurroq kirib borishiga barxam beradi. Biroq zararlangan joyning po’kaklashishi mevaning bir tekis o’sishiga to’sqinlik qiladi va zararlangan joylarda yoriqlar paydo bo’ladi. Xosil tez-tez tuman tushib turuvchi sernam obxavoda yig’ib olinganda mevalarda juda mayda jigarrangqora dog’lar ko’rinishidagi kechki parsha yuzaga keladi. Kasallik ayniqsa saqlashda to’liq yuzaga keladi. Novdalarning zararlanishi po’stloqda kichik shishlarning paydo bo’lishi bilan ajralib turadi, keyinchalik ular yoriladi va po’stloq mayda to’kiluvchi yoriqlar bilan qoplanadi. Novdalar o’sishdan to’xtaydi va ko’pincha ularning nobud bo’lishi kuzatiladi.

Parsha ko’pincha gul, mevabandi va bargbandida xam rivojlanadi, bu barglar va tugunchalarning vaqtidan ilgari to’kilib ketishini keltirib chiqaradi. Ba’zan olmada parsha kurtak qobiqlarida xam uchraydi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Dothideales tartibiga mansub xaltali zamburug’lar: olmada – VenturiainaequalisWint., nokda – Ventu-ria pirina Aderh. Morfologik jixatdan mazkur zamburug’lar bir-biridan deyarli farqlanmaydi, ammo biologik xususiyatlari jixatidan ular tor ixtisoslashgan, ya’ni oziqlanadigan o’simligiga moslashgan. Shu bois olma parshasi nokni, nokniki esa olmani zararlamaydi. Parsha qo’zg’atuvchisining xaltali davri baxorda qishlab chiqqan zararlangan barglarda xosil bo’ladi. Barg mezofillasi-ning zararlangan joyi atrofida kuzdayoq ko’p sonli o’tkir tuk-chalar bilan qoplangan, og’izcha orqali yuzaga chiqib turuvchi psevdotetsiylar shakllanadi. Odatda xar bir parsha dog’i atro-fida bir nechta psevdotetsiy yuzaga keladi. Ularning xar biridan baxorda 120-200 ta to’qmoqsimon-silindrsimon xaltalar, xar bir xaltada esa 8 tadan ikki xujayrali sarg’ish-yashil xaltasporalar xosil bo’ladi. V.inaequalis da psevdotetsiy diametri 90-120 mkm, xalta va xaltasporalarning o’lchami esa mos xolda 40-70x10-12 va 13-17x6-7 mkm; V. pirina da psevdotetsiy diametri 120-160 mkm, xalta va xaltasporalarning o’lchami esa mos xolda 50-70x10-12 va 14-20x5-8 mkm bo’ladi. Xaltasporalarning etilishi va sochilishi tanaffusli namlik va 7 dan 23 0 S gacha bo’lgan xarorat diapazonida (qulay chegarasi 18-20 0 S) yuzaga keladi. Shunday qilib, xaltasporalar baxorda o’simliklarni zararlovchi birlamchi infeksiya manbai xisoblanadi. Issiq iqlimli xududlarda xaltasporalarning sochilishi baxor boshida, salqin joylarda esa baxor oxirida sodir bo’ladi. Xaltasporalarning xaltadan chiqishi obxavo sharoitlariga bog’liq ravishda 60 kungacha davom etishi mumkin. Kurtaklarning yozilishi, g’unchalarning rang olishi, gullash va gultojbarglarning yalpi to’kilishi davrida xaltasporalarning sochilishi o’sim-liklarning zararlanishi uchun eng xavfli xisoblanadi. Xaltasporalar xavo oqimi va suv tomchilari bilan tarqaladi.

Xaltasporalar mo’l namlik va 2 dan 30 0 S gacha xaroratda o’sadi. Qulay xaroartda (18-20 0 S) ularning o’sishi 4 soatdan so’ng, quyi va yuqori xaroratlarda (mos xolda 6 va 27 0 S) esa 6 soatdan so’ng boshlanadi. Xaltaspora o’simta xosil qiladi, u o’simlik to’qimasiga kirib, mitseliyning rivojlanishini boshlab beradi. Zamburug’ yosh barglarni zararlaydi, u 25 kunlikdan katta barglarga kirmaydi. Kasallikning inkubatsiya davri 8-21 kungacha davom etadi. Xarorat 17-21 0 S bo’lganda u 10 kunni (nokda 1-2 kun kamroq) tashkil etadi. Parshaning birinchi belgilari gultojbarglarning yalpi to’kilishi davrida kuzatiladi. Parsha o’simlikning o’sayotgan a’zolarida konidial davrida paydo bo’ladi. Barg epidermisi ostidagi mitseliyda yalpi chim xolida zaytunrang, to’siqsiz konidiyabandlar xosil bo’ladi. Ularda yakka, teskari noksimon va tuxumsimon, yashil-sariq konidiyalar shakllanadi. Ular etilganda epidermis yoriladi va konidiyalar shamol oqimi va yomg’ir tomchilari bilan oson tarqaladi va sog’lom o’simliklarni zararlaydi. Vegetatsiya davrida parsha qo’zg’atuvchilari 4-6 dan 9-10 tagacha konidiya generatsiyasini berishi mumkin. O’simliklar konidiyalar bilan zararlanganda xaltasporalar bilan zararlangandagi kabi inkubatsiya davrini o’taydi. Olmaning parsha qo’zg’atuvchisi konidial davrida Fusicladium dendriticum Fuck., nokda esa – Fusicladium pirinum Fuck. deb ataladi. F. dendriticum da konidiyabandlarning o’lchami 15-40x4-6 mkm, konidiyalari esa – 13-30x6-12 mkm (38-rasm), F. pirinum da mos xolda 16,5-60x4,5-8 va 13-30x5-9 mkm. Mitseliyning qishlashi va baxorda yangi konidial spora xosil qilishi to’g’risida xam ma’lumotlar mavjud. Demak, parsha qo’zg’atuvchilari xaltali davrida to’kilgan barglarda va ba’zan (ko’pincha nokda) mitseliy ko’rinishida zararlangan novdalarda qishlaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, parsha etarlicha namlik sharoitida rivojlanadi, shu bois kasallik respublikamizda katta zarar keltirmaydi. Qora rak Hamma joyda, ayniqsa quyi agrotexnika sharoitida etishtirilayotgan olmada kuzatiladi. Ko’pincha tana po’stlog’i, skelet va yarim skelet shoxlar zararlanadi.

Kasallik barg, gul va mevalarda xam uchrab turadi. Olma va bexining yog’ochli qismlarida qora rak dastlab po’stloqda qo’ng’irbinafsharang dumaloq dog’lar ko’rinishida paydo bo’ladi. Dog’lar rivojlangan sari sog’lom va kasallangan maydon-lar chegarasida burmalar xosil bo’ladi, po’stloq qorayadi va ko’pincha bo’ylama va ko’ndalang yoriqlar to’ri bilan qoplanadi. Keyinchalik po’stloq nobud bo’ladi, to’kiladi va qoraygan yog’ochlik yalong’ochlanib qoladi. Bunday tipdagi zararlanish xavfli xisoblanadi, chunki dastlab zararlangan shoxlar, keyin esa butun daraxt nobud bo’ladi. Kasallikning boshqacha tipdagi ko’rinishida shoxlarning (asosan ingichka shoxlar) po’stlog’i shishadi, keyinchalik yoriladi va parcha-parcha bo’lib osilib qoladi. Shoxlar tezda qurib qoladi, ulardagi barglar jigarrang tusga kiradi va osilib qoladi, tashqi ko’rinishidan bunday shoxlar olovda kuyganday ifodala-nadi, shu bois ba’zan qora rakni «antonov olovi», «kuyish», «olovdor» deb atashadi. Nokning yog’ochlik qismlari zararlanganda uning po’stlog’ida, odatda novdalar, shuningdek singan va boshqa shikastlangan joylar atrofida joylashuvchi chuqur konsentrik yoriqlar xosil bo’ladi. Nobud bo’lgan po’stloq qoraymaydi, ammo engil uqalanib ketadi va yog’ochlik yalong’ochlanib qoladi. Nok va bexining yog’ochlik qismlarida qora rakning o’ziga xos belgisi – po’stloqda epidermis ostida piknidalarning xosil bo’lishidir, natijada po’stloq yuzasi qavariqli (qurt terisi) bo’lib qoladi. Barglarda kasallik dastlab juda mayda, qizg’ish-jigarrang xollar ko’rinishida paydo bo’ladi, ular o’sib dumaloq dog’larni xosil qiladi. Keyinchalik dog’lar tarqoq qizg’ish-jigarrang konsentrik mintaqalar bilan kattalashadi, ular to’q tusli yo’laklar bilan ajralib turadi. Barglardagi dog’larning diametri 5-7 mm gacha boradi, ba’zan bargning chorak qismini egallab oladi. Barglardagi qora rak barcha navlarda kuzatiladi, shu bois uning zarari turlicha bo’ladi. Gullarda qora rak kam uchraydi. Zararlangan gullar qora rangga kiradi, gultojbarglari burishadi, changchi va urug’chisi qorayadi. Ba’zan urug’chi va changchi iplarida piknida xosil bo’ladi.

Mevalarda kasallik och tusli aylanalar bilan navbatlashib keluvchi qo’ng’ir botiq dog’lar ko’rinishida paydo bo’ladi. Chirish tez tarqaladi va tezda butun mevani qamrab oladi. Ularning yuzasida epidermis ostida qora nuqtalar ko’rinishida piknidalar shakllanadi. To’liq chirigan meva burishadi, to’q qo’ng’ir yoki yaltiroq qora tusga kiradi va piknidalar bilan qoplanadi. Piknidalarning zichligi 200 dona/sm 2 ga etishi mumkin. Mevalar asosan yig’im-terimdan oldin kuchli zararlanadi, ba’zan kasallik tashish va saqlashda xam kuzatiladi. Ayrim xollarda zararlangan mevalar chirimaydi, balki qattiqlashadi, quriydi, mumifikatsiyalanadi, ularning yuzasi piknidalar bilan qoplanadi. Bunday mevalar ko’pincha daraxtda qoladi. Qora rakning qo’zg’atuvchisi – Sphaeropsidales tartibiga mansub Sphaeropsis malorum Peck takomillashmagan zamburug’i. Zamburug’ o’zining rivojlanish doirasida mitseliy va piknosporali piknida xosil qiladi, biroq adabiyotlarda uning xaltali davr – xalta va xaltasporali psevdotetsiy xosil qilishi to’g’risida xam ma’lumotlar mavjud. Mazkur xolatda u Physalospora cycloniae Arn. deb ataladi. Epidermis ostidagi piknidalar etilgach, uni yoradi va yuzaga qora qavariqcha ko’rinishida chiqadi. Ularning aksariyati sharsimon shaklda (diametri 150 dan 500 mkm gacha) bo’ladi, ammo tuxumsimon, ba’zan esa uchi egilganlari xam uchrab turadi. Piknidaning devorlari qalin, ranggi to’q qo’ng’ir yoki qora. Piknidadagi piknosporalar dastlab rangsiz, bir xujayrali, ammo pishganda jigarrang yoki to’q qo’ng’ir rangga va ayrim xollarda ko’ndalang to’siqqa ega bo’ladi. Piknosporalarning o’lchami 20-39x10-18 mkm. T.V. Pestinskiy o’z tajribalari bilan Sph. malorum ning piknida va piknosporalarining o’lchami, shuningdek sun’iy muxitda o’stirishda muxit pigmentatsiyasi va mitseliysining ranggi bilan farqlanuvchi ikkita kenja turi mavjudligini isbotladi: colorata va hyalina . Piknosporalar etilganda piknida burchakli yoriq bo’lib yoriladi, mo’l shudring va yomg’irli ob-xavo mazkur jarayonni tez-lashtiradi, bu esa piknosporalarning sochilishi va daraxtlar-ning yalpi zararlanishiga imkoniyat xozirlaydi. Qurg’oqchilik yillarida ba’zan piknidalar xosil bo’lmaydi, ularning

shakllanishi kelgusi yili baxorda kuzatiladi. Piknosporalar ko’pincha piknidalarda qishlashi mumkin, baxorda issiq va nam ob-xavo yuzaga kelganda ular sochiladi va o’simliklarning yangi zarar-lanishini keltirib chiqaradi. Piknosporalar tomchi namlikda va xarorat 5 dan 33 0 S gacha bo’lganda (qulay chegarasi 25-27 0 S) o’sadi. Spora bitta yoki ikkita rangsiz o’simta naycha xosil qiladi. Kasallikning inkubatsiya davri po’stloq zararlanganda 15-27 kunga cho’zilishi mumkin. Mevalar zararlanganda dog’larning xosil bo’lishi 6-9 kundan so’ng, piknidalarning paydo bo’lishi esa 17-24 kundan so’ng kuza-tiladi. Daraxtlarning qora rak qo’zg’atuvchisi bilan yalpi zararla-nishi ko’pincha po’stloq yaralanganda va shikastlanganda kuzati-ladi. Ayniqsa noqulay tuproqiqlim sharoitlari ta’sirida kuch-sizlangan daraxtlarda kasallik kuchli rivojlanadi. Ko’pincha mitseliyning zararlangan to’qimadan sog’lomlariga tarqalishiga po’stloq zararkunandalari (po’stloqxo’r, steklyannitsa va b.) yordam beradi. Novda va shoxlarning zararlangan po’stlog’ida zamburug’ saqlanadi va mitseliy ko’rinishida qishlaydi. Baxorda o’simlikda shira xarakati va to’qimalarning o’sishi boshlanganda, mitseliy xam zararlangan joy atrofi bo’ylab rivojlana boshlaydi. Tajribalarda isbotlanganki, olmadan nokka yoki nokdan ol-maga olib o’tilgan Sph. malorum bir xil kuch bilan rivojlanadi. Mitseliy zararlangan joyga yondashgan sog’lom po’stloqda xam rivojlanishi mumkin (ammo nekroz dog’i chetidan 1 sm dan ortiq bo’lmagan masofada). Qora rak juda katta zarar etkazadi. Zararlangan daraxtlar 3-4 yildan so’ng nobud bo’ladi. Kasallik ayniqsa mevali bog’larga katta talofat etkazadi. Urug’li mevalarning qora rakka chidamliligi ko’p jixatdan daraxtning xolati va joyning tuproq-iqlim sharoitlariga bog’liq. Yosh va kuchli daraxtlar katta yoshlilariga nisbatan kamroq zararlanadi. Ko’pincha kuchli rivojlangan daraxtda po’kakli qatlam lokalizatsiyasi yuzaga kelgan xolda qora rak zararlanishlarining davolanib ketishi kuzatiladi. Kasallikka chidamlilik navga xam bog’liqligini ko’pgina mualliflar qayd etishgan.

Mikroo’g’itlarni qo’llash olmaning kasallikka chidamliliinfeksiyagini oshiradi, qora rak yaralarining rivojlanishini to’xtatadi va bir vaqtning o’zida o’simlikning o’sishi va rivojlanishini kuchaytiradi. Oddiy rak Olma va nokning novdalari, skelet va yarim skelet shox-larida ba’zan qora rak yaralarini eslatuvchi zararlanishlar kuzatiladi. Uning sababchilari oddiy rak va sitosporoz bo’lishi mumkin. Kasallik ko’pincha katta yoshli daraxtlarda kuzatiladi, ammo ko’chatzorlada xam uchrab turadi. Oddiy yoki Evropa raki kichik, sekin rivojlanuvchi botiq dog’ ko’rinishida paydo bo’ladi, unda g’urralar, yoriqlar, ularning atrofida esa to’q qizil qavariqlar – piknidalar xosil bo’ladi. Oddiy rakning ochiq va yopiq shakllari farqlanadi. Olmada ikkala shakli, nokda esa faqatgina ochiq shakli kuzatiladi. Rak-ning ochiq shakli novda va shoxlarda (ko’pincha ularning burchagida) burishgan shishli ochiq yaralar, yopig’i esa – yarani deyarli to’liq qoplab oluvchi g’urralar xosil bo’lishi bilan ajralib turadi. Oddiy rak qo’zg’atuvchisi – Hurocreales tartibiga mansub Nectria galligena Bres. (Dialonectria galligena Petch.) xaltali zamburug’i. U o’simlikka faqatgina shikastlangan joy orqali kiradi, shu bois kasallik sovuq urgan, qirqilgan va boshqajoylarda rivojlanadi. Zamburug’ xaltali va konidial spora xosil qiladi. Xaltali spora xosil qilishi peritetsiyli stroma bilan ifodalanadi, unda xaltasporali xaltalar shakllanadi. Peritetsiysi sharsimon, to’q jigarrang, o’lchami 225- 375x210375 mkm. Xaltalari to’qmoqsimon (75-90x12-15 mkm), 8 tadan qalin devorli, ikki xujayrali xaltasporalarga (9-10x5-7 mkm) ega. Konidial spora xosil qilishi mikro va makrokonidiya ko’rinishida paydo bo’ladi, ular mitseliyda yoki yosh stromada shakllanadi. Mikrokonidiyalari bir xujayrali, o’lchami 4-6x1.5 mkm, makrokonidiyalari esa biroz oysimon, ko’p xujayrali (4-6 to’siqli) va yoshiga bog’liq ravishda o’lchami 12-24x3,6-5,4 dan 45- 60x4-6 mkm gacha bo’ladi. Konidial davrida zamburug’ ko’pincha CylindrocarponmaliWr. deb ataladi va uni Melanconiales(Acervulales) tartibiga kiritishadi. Patogen mitseliy va peritetsiy bilan qishlaydi, xarorat 2 dan 30 0 S gacha

bo’lganda rivojlanadi. Sporalarning sochilishida namlik muxim rol o’ynaydi, shu bois ularning tarqalishi baxorgi va kuzgi yomg’irli kunlarda kuzatiladi. Kasallik po’stloqning o’tkazish faoliyatini buzadi, buning natijasida moddalar almashinuvi xam buziladi. Zaxira uglevodlar o’simlikning er ustki a’zolarida ko’plab to’planadi, ildiz-larda esa ularning miqdori keskin kamayib ketadi. Suv balansining buzilishi yosh novdalarning rivojlanishini susaytiradi. Oddiy rak bilan zararlangan daraxtlar qishga chidamsiz bo’lib qoladi. Sitosporoz Kasallik urug’li va danakli meva ekinlarining novdalari va skelet shoxlarida po’stloqning nobud bo’lishini keltirib chiqaradi. Dastlab kasallik belgilari qora rakni eslatadi. Biroq keyinchalik po’stloqning ko’mirga aylanishi va bo’yalishi kuzatilmaydi. Po’stloq qizg’ish-jigarrang tusini saqlab qoladi va yog’ochlikdan qiyin ajraladi. Sitosporoz zararlangan joylarda po’stloq terisi ostidan chiqib turuvchi juda ko’p yarim sharsimon stromalar xosil bo’ladi. Sitosporoz qo’zg’atuvchisi – Sphaeropsidales tartibiga mansub takomillashmagan zamburug’lar: CytosporacarphospermaFr., C. capitataSacc. etSchilz. (ikkalasi xam olmada), C. macrosporaRobernh (olma va nokda) va C. cydoniaeBud. atKab. (bexida). C. carphosperma ning stromasi ellipssimon yoki to’mtoq uchli, zaytunrangqora, asosida diametri 1,5 mm gacha, yuzaga qora og’iz-chali dumaloq yoki ellipssimon qora plastinka bilan (diametri 250-450 mkm) chiqib turadi. Xar bir stromada 15-18 kamera (piknida) mavjud bo’lib, ularda tupcha shaklida uzunligi 15-18 mkm bo’lgan konidiyabandlar joylashadi. Konidiyabandlarda o’lchami 4,56,5x1,5 mkm li sosiskasimon konidiyalar shakllanadi. C. capitata ning stromasi konsentrik joylashgan ko’p kame-ralardan iborat. Uning o’lchami asosida 1,4-1,6 diametrli, balandligi 400-600 mkm; yuzaga qora og’izchali qavariqsimon qora plastinka bilan chiqadi. Konidiyabandlari tupsimon, konidiya-lari esa sosiskasimon, o’lchami 4-5,8x1,1-1,8 mkm.

C. macrospora ko’p kamerali konussimon stromaga ega, asosida diametri taxminan 1,5 mkm, balandligi 600 mkm gacha, bitta qora og’izchali. Zaytunrangyashil devorli xar xil shakldagi kameralar 1,5-2 yarus bo’lib joylashadi. Konidiyabandlarining uzunligi 22 mkm, o’tkir uchli, shoxlangan, konidiyalari esa sosiskasimon, o’lchami 5-6,5x1,5 mkm. C. cydoniae ning stromasi zaytunrang-qora, yarim sharsimon, dumaloq yoki ellipssimon asosli, diametri 1-1,5 mkm, so’rg’ich-simon yaltiroq qora og’izchali, konsentrik joylashgan dumaloqsimon yaltiroq kamerali. Konidiyabandlari ipsimon, uzunligi 20-35 mkm. Konidiyalari sosiskasimon, o’lchami 6,5x1,5 mkm. Ba’zan mazkur zamburug’lar Diaporthales tartibi, Valsaceae oilasi, Valsa turkumiga kiritiluvchi xaltali davr xosil qiladi. O’simliklarning zararlanishi mexanik shikastlangan joy orqali amalga oshadi. Ko’pincha sitosporoz qora rakning rivoj-lanishiga imkon beradi. Kasallik kuchli rivojlanganda daraxtlar vaqtidan ilgari nobud bo’ladi. Zang Kasallik odatda yozning ikkinchi yarmi boshida barg yaprog’i va bandida, yosh novdalarda va ba’zan mevalarda kuzatiladi. Barglarning ustki tomonida qora nuqtali (spermagoniylar) dumaloq to’q sariq yoki qizg’ish dog’lar, pastki tomonida escha dog’larga qaramaqarshi gurux bo’lib konussimon yoki so’rg’ichsimon o’simtalar (esiya) xosil bo’ladi. Ular yulduzsimon ochiladi va teshik orqali spora massasini sochadi. Olmada zang qo’zg’atuvchisi – Gymnosporangium tremelloides Hartig, nokda – G. sabinaeWint. va G. Dobrozracovae Mitr, bexida – G. confu-sum Plowr . Ularning barchasi Uredinales tartibi, bazidiyali zamburug’lar sinfiga kiritiladi. Urug’li mevalar ular uchun oraliq xo’jayin o’simlik xisoblanadi, chunki ularning asosiy rivojlanish doirasi archada ( G.tremelloides archada, boshqalari – kazak, daraxtsimon va qizil archada rivojlanadi) o’tadi. Esiyalarda xosil bo’ladigan esiosporalar bir xujayrali, dumaloq yoki noto’g’ri dumaloq, qo’ng’ir mayda so’galli qobiqqa ega. Esiosporalarining

o’lchami G. tremelloides da30-45x28-35mkm, G. sabinae da 27-31x19-27 mkm, G. confusum da 37-42x22-26 mkm va G. dobrozracovae da 27-32x20-28 mkm. Ular shamol vositasida sochiladi, shoxlar va archa ignabargiga tushgach, namlik mavjud bo’lganda o’sadi va mitseliy xosil qiladi. Mitseliy po’stloq va yog’ochlikda tarqaladi, xujayralarning kuchli o’sishini keltirib chiqaradi, natijada archa shoxlari zararlangan joyida qalinlashadi. Oradan 1,5-2,5 yil o’tgach, zararlangan joyda po’stloq ostida jigarrangqo’ng’ir o’simtalar ko’rinishida zamburug’ning teliosporalari paydo bo’ladi. Nam va issiq ob-xavoda (10 0 S dan past bo’lmagan) o’simtalar shishadi, ilviraydi va sarg’ish bazidiosporalar massasi bilan qoplanadi. O’simtalar quriganda bazidiosporalar ajraladi va urug’li o’simliklarga tushib, ularni zararlaydi. Kasallik ko’pincha manzarali daraxt sifatida archalar o’stirilgan xiyobonlar yaqinidagi urug’li mevalarni zararlaydi. Kasallikning etkazadigan zarari zararlangan barglarning to’kilishi va shakllangan mevalar o’lchamining kichrayishi bilan ifodalanadi. Fillostiktoz Kasallik bog’lar gullagandan so’ng paydo bo’ladi va yoz o’rtalariga borib kuchli rivojlanadi. Asosan olma barglari, axyon-axyonda nok va bexi barglari xam zararlanadi. Ularda qo’ng’ir rangli dog’lar paydo bo’ladi, shu bois kasallikni ba’zan qo’ng’ir dog’lanish deb xam aatashadi. Ba’zan olma mevalari xam zararlanadi, ularda kichik, qo’ng’ir, biroz botiq quruq dog’lar (dia-metri 5-8 mm) kuzatiladi. Kasallik qo’zg’atuvchilari – Sphaeropsidales tartibi, Phyillosticta turkumiga mansub takomillashmagan zamburug’lar, ular muayyan zamburug’ turi uchun xos bo’lgan kichikroq yoki kattaroq tipik dog’lar xosil qiladi. Olmada ko’pincha barglarining Phyillosticta briardi Sacc. va Ph. Mali Pr. Et Del zamburug’lari bilan zararlanishi kuzatiladi. Birinchi xolatda och sariq dumaloq yoki biroz burchakli xoshiyasiz dog’lar (diametri 5 mm gacha), ikkinchisida – dastlab qo’ng’ir, keyinchalik kulrang, to’q jigarrang xoshiyali kichik

dog’lar xosil bo’lish kuzatiladi. Nokda (ba’zan olmada) kasallik qo’zg’atuvchisi Ph. Pirina Sacc. xisoblanadi. U ko’pincha o’zaro qo’shilib ketadigan qo’ng’ir dumaloq yoki noto’g’ri shaklli dog’lar xosil qiladi. Bexida jigarrang dumaloq yoki noto’g’ri shaklli dog’lar ko’rinishidagi kasallikni Ph. Cydoniae Sacc. qo’zg’atadi. Fillostiktozda dog’larda rangsiz bir xujayrali pikno-sporali qora piknidalar paydo bo’ladi. Ph. briardi da piknosporalar silindrsimon, o’lchami 4-5x4,5 mkm, Ph. mali da – tuxumsimon yoki ellipssimon, o’lchami 4-5x2,5 mkm, Ph. pirina da – silindrsimon, to’g’ri yoki egilgan, uzunligi 10 mkm. Nam ob-xavoda zamburug’lar tashqariga shilimshik egri-bugri tasmasimon ko’rinishda chiquvchi piknosporalar bilan tarqaladi. Zamburug’lar to’kilgan barglarda piknidial davrda qishlaydi. Ba’zan kuzga borib zararlangan joylarda psevdotetsiy xosil qiladi, ularda xaltasporali xaltalar shakllanadi. Bunda ularni Dothideales tartibi, Mycosphaerella turkumiga kiritishadi. Kasallikning etkazadigan zarari barglarning vaqtidan ilgari qurishi bilan ifodalanadi, bu o’simlikning kuchsizlanishi va maxsuldorligining pasayishiga olib keladi. Septorioz Kasallik nokda gullagandan so’ng paydo bo’ladi va yoz o’r-talariga borib kuchli rivojlanadi. Uning o’ziga xos belgisi – barglarda, ba’zan mevalarda xam, ingichka to’q qo’ng’ir xoshiyali mayda, dumaloq, kulrang dog’lar paydo bo’ladi. Keyinchalik ularning markazida qora nuqtalar – patogenning piknidalari xosil bo’ladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Sphaeropsidales tartibiga mansub Septoria piricola Desm . takomillashmagan zamburug’i. O’simliklar vegetatsiyasi davrida mazkur zamburug’ jinssiz piknidial spora xosil qiladi va uning yordamida tez tarqaladi. Piknidalari och qo’ng’ir, deyarli sharsimon (diametri 110-200mkm), yuqorisida chiquvchi teshikli, bargning ikkala tomonida shakllanadi. Piknosporalari och zaytunrang, ipsimon, ikkita ko’ndalang to’siqli, eglgan, o’lchami 48-60x3-3,5 mkm.

Kuzda va qishda to’kilgan barglarda piknidalarning o’rnida gurux bo’lib psevdotetsiylar paydo bo’ladi, ularda baxorda xaltasporali xaltalar shakllanadi va etiladi. Psevdotetsiylari to’q qo’ng’ir yoki qora, diametri 120-150 mkm. Xaltalari to’qmoqsimon, juda kalta va qalin oyoqli, o’lchami 55-70x9-15 mkm. Xar bir xaltada 8 tadan ikki xujayrali xaltasporalar 23 qator bo’lib joylashadi. Ular urchuqsimon, biroz egilgan, rangsiz, o’lchami 27-31x4 mkm. Xaltali davrida zamburug’ Mycosphaerella sentina Schroet deb ataladi va Dothideales tartibiga kiritiladi. Shunday qilib, o’simliklarning birlamchi infeksiyasi xaltasporalar xisoblanadi, ikkinchilari esa – piknosporalar. Ayrim xollarda to’kilgan barglarda piknidalar xam qishlashi mumkin, ular baxorda yangi piknospora bo’g’inini beradi. Kasallik barglarning qurishi va to’kilishini keltirib chiqaradi, bu esa yosh novdalarning kuchsizlanishi, daraxtlarning sovuqqa chidamliligining pasayishi nok mevalari xosilining kamayishiga sabab bo’ladi. Nok barglarining qo’ng’ir tusga kirishi Ko’pincha ko’chatlarda, ba’zan katta yoshli daraxtlarda kuzati-ladi. Kasallik nok, bexi, irg’ay, mushmula va chetan daraxtlarini zararlaydi. Odatda kasallikning birinchi belgilari ko’chatzorlarda baxor oxiri – yoz boshida paydo bo’ladi. Barglarda qora nuqtali (spora xosil qilish) ko’p sonli, mayda, dumaloq, qo’ng’ir yoki kulrang dog’lar xosil bo’ladi. Kasallik ko’pincha yosh novdalarda xam pushti xoshiyali to’q qo’ng’ir, biroz botiq dog’lar ko’rinishida kuzatiladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Sphaeropsidales tartibiga mansub Entomosporium maculatum Lev . takomillashmagan zamburug’i. U konidial spora xosil qiluvchi psevdopiknidalar va mitseliy shakllantiradi. Konidiyalari butsimonto’rt xujayrali, tukli, o’lchami 16-23x35-12 mkm. Ular yuqori nam-lik (85-95%) va 0,5 0 S dan yuqori xaroratlarda o’sadi. Kasallik-ning inkubatsiya davri namlikka bog’liq ravishda keskin o’zgaradi: xavo xarorati 13-25 0 S va namligi 95% gacha bo’lganda 4-5 kun, aynan shunday xaroratda, ammo past namlikda 14-16 kun.

Qattiq qishdan so’ng zamburug’ to’kilgan barglarda baxorda xaltasporalarga ega bo’lgan to’qmoqsimon xaltali qora qo’ng’ir yassi sharsimon peritetsiy xosil qilishi mumkin. Xaltaspo-ralari teskari to’qmoqsimon, ikki xujayrali, rangsiz, o’lchami 18-26x6-7,5 mkm. Zamburug’ning xaltali davri Stigma teamespili Sor deb ataladi. Patogen ko’pincha to’kilgan barglar va yosh novdalarda mitseliy va konidiyalar bilan qishlaydi. Shudgor ostida qolgan zararlangan barglarda baxorda xaltasporali xaltalar xam, konidiyalar xam topilmaydi. Kasallikning etkazadigan zarari barglarning vaqtidan ilgari to’kilishi, novdalar o’sishining sekinlashishi, sharbat xarakatining susayishi va qand miqdorining pasayishi bilan ifodalanadi. Fosfor-kaliyli yoki to’liq mineral oziqlantirish o’simliklarning kasallikka chidamliligini oshiradi. Ko’chatlarni pikirovka qilishda ildizini kuchli kesib yuborish ularning kasallikka chidamliligini pasaytiradi. Olmaning un shudring kasalligi Kasallik olma, ba’zan behida yosh barglar, novdalar, to’p-gullar va mevalarda kuzatiladi. Olmada un shudring erta baxorda kurtaklar yozilayotganda va birinchi barglar xosil bo’la boshlaganda paydo bo’ladi. Novdalar va barglarda zararla-nish belgilari deyarli bir paytda yuzaga keladi. To’pgullar tig’iz oq g’ubor bilan qoplanadi, kuchli deformatsiyaga uchraydi, meva xosil qilmay quriydi, ularning bir qismi to’kilib ketadi. Novdalarda g’ubor dastlab oq, keyinchalik kirkulrang, to’q tusga kirib boruvchi, qora kleystotetsiyli bo’ladi. Barglarda (aksariyat qismi ostki tomonida) va barg bandida vaqt o’tgan sayin qizg’ish tusda ifodalanuvchi kulrang-oq g’ubor xosil bo’ladi. Zararlangan barglar yaxshi rivojlanmaydi va ko’pincha markaziy tomirga qarab qayiqsimon buraladi. Mevalarda un shudring oq g’ubor ko’rinishida rivojlanishning dastlabki davrlaridayoq paydo bo’ladi. Biroq bu g’ubor tezda yo’qolib ketadi va uning yuzasida mexanik shikastlanishda yuzaga keladigan po’kaksimon to’qimani eslatuvchi qizg’ish to’r qoldiradi. Juda kamdan-kam xollarda mevalarda kleystotetsiylar kuzatiladi, ular xosil bo’lgandan so’ng tezda to’kilib ketadi.

Kasallik qo’zg’atuvchisi – Erysiphales tartibiga mansub Podosphaera leucotricha xaltali zamburug’i. Olmadan tashqari nokni (ammo kamroq va kichik o’lchamlarda) xam zararlaydi. Patogen yuzada joylashuvchi mitseliy xosil qiladi, u o’simlikka apressoriylari yordamida yopishadi va to’qima ichiga gaustoriylarini kiritadi. Mitseliyda baxorda va yozda konidial sporalar rivojlanadi va xaltali davr – xaltaspora va xaltali kleystotetsiy shakllanadi. Konidial spora xosil qilishi rangsiz, bir xujayrali, ellipssimon konidiyalar (28-30x12 mkm) bilan ifodalanadi. Ular rangsiz, silindrsimon konidiyabandlarda 6-9 donadan zanjir ko’rinishida joylashadi. Konidiyalarning birinchi paydo bo’lishi kurtaklar yozila boshlaganda kuzatiladi, eng kuchli spora xosil qilishi esa yosh o’simtalar o’sa boshlaganda qayd etiladi. Konidiyalar yordamida zamburug’ bir o’simlikdan ikkinchisiga tez tarqalib, ularni zararlaydi. Jazirama ob-xavoda o’simliklar-ning umumiy xolati kuchsizlanadi va ularning un shudringga chidamliligi pasayadi. Kasallikning inkubatsiya davri xarorat va o’simlikxo’jayinning ontogenetik rivojlanishiga bog’liq ravishda 4 dan 10 kungacha davom etadi. Konidial spora xosil qilishning rivojlanishi 45 dan 100 kungacha davom etishi mumkin. P. leucotricha ning kleystotetsiylari ko’pincha yosh novdalar va barg bandida, ammo konidiyalardan birmuncha kechroq rivojlanadi. Ular to’q jigarrang, sharsimon (diametri 75-100 mkm), ikki tipdagi o’simtali: birinchisi panshaxasimon shoxlangan, kleystotetsiyning yuqorisida xosil bo’ladi (ularning soni 3 dan 12 tagacha o’zgaradi, uzunligi esa diametridan 2-9 marta katta), ikkinchisi – kalta, piyozboshisimon, egri-bugri, asosida xosil bo’ladi. Xar bir klestotetsiyda 8 ta xaltasporali bittadan xalta shakllanadi. Xaltalari ellipssimon, o’lchami 55-70x45-50 mkm, xaltasporalari bir xujayrali, o’lchami 2226x12-14 mkm. Zamburug’ning xaltali davri infeksiyaning rivojlanishida katta axamiyatga ega emas, chunki klestotetsiylar baxorgacha boshqa mikroorganizmlar ta’sirida emiriladi. Patogen qish davomida mitseliy ko’rinishida kurtaklarda saqlanadi, shuning uchun baxorda ularda birinchi konidial sporalar kuzatiladi.

Un shudring kuchli rivojlanganda katta zarar keltirishi mumkin. Zararlangan barglar yaxshi rivojlanmaydi va tezda to’kilib ketadi, zararlangan novdalar esa o’sishdan to’xtaydi, ularning uchi ko’pincha qurib qoladi. Shakllangan tugunchalar tez orada to’kilib ketadi. Xosildorlik 30-50% gacha pasayishi mumkin. Ko’pgina olimlarning fikricha, un shudring daraxtlarning qishga chidamliligini pasaytiradi. Sovuq xaroratlarda birinchi bo’lib zararlangan kurtaklar va novdalar nobud bo’ladi. Biroq ta’kidlash joizki, ular bilan patogenning mitseliylari xam nobud bo’ladi. Qattiq qishdan so’ng infeksiyaning kamayib ketishi aynan mana shu xolat bilan tushuntiriladi. Monilioz yoki meva chirishi Urug’li mevalarning juda keng tarqalgan va zararli kasalligi. U mevalarning qo’ng’ir tusga kirishi va chirishi ko’rinishida paydo bo’ladi, ammo o’simlikning to’pgullari va boshqa a’zolarining nobud bo’lishiga xam sababchi bo’lishi mumkin. Qo’zg’atuvchisining sistematik nomlanishiga ko’ra kasallikni Monilioz deb atash to’g’ri xisoblanadi. MDX davlatlari xududida urug’li mevalar Hyphomycetales tartibiga mansub takomillashmagan zamburug’larning to’rt turi bilan zararlanishi kuzatiladi: Monilia fructigena West., M. Cinerea Hon., M. Mali Takahashi va M. Cydonia Schell. O’simliklarning ko’proq M. fructigena bilan zararlanishi qayd etiladi. Mevalarda dastlab kichik qo’ng’ir dog’lar paydo bo’ladi, ular tez o’sadi va butun mevani qamrab oladi. Natijada meva eti qo’ng’ir tusga kiradi, yumshaydi va ta’m sifatlarini butunlay yo’qotadi. Qo’ng’ir tusga kirgan mevalar yuzasida zambrug’ning spora xosil qilishini ifodalovchi sarg’ish-oq yostiqchalar xosil bo’ladi. Ular konsentrik aylanada joylashgan bo’lib, kalta konidiyabandlardan zanjir ko’rinishida ajralib turuvchi ko’p sonli konidiyalardan iborat. Konidiyalari oval yoki dumaloq, rangsiz, o’lchami 17,5-25x11-15 mkm, shamol, yomg’ir va xasharotlar vositasida tarqaladi, gifal o’simta bilan o’sadi. Zamburug’ xavoning xarorati 24-28 0 S va nisbiy namligi 75% dan yuqori bo’lganda kuchli rivojlanadi.

Mevalar mevaxo’r, qushlar, parsha, sovuq va boshqalar ta’sirida shikastlangan joylari orqali zararlanadi. Ba’zan kasallik qo’zg’atuvchisi meva bandi o’yiqchasi orqali kiradi, ammo zararlanish faqatgina tomchi namlik mavjud bo’lganda amalga oshadi. Moniliozda mevalarning qo’ng’ir tusga kirishi odatda zarar-lanish sodir bo’lgandan so’ng 3-5 kun, spora xosil bo’lishi esa 8-10 kun o’tgach kuzatiladi. Quyi va yuqori xaroratlarda, shuningdek xavoning nisbiy namligi past bo’lganda mevalarda patogenning spora xosil qilishi qayd etilmasligi xam mumkin. Bunday xollarda meva mum-lanib qoladi va yaltiroq tusli ko’kimtir-qora yoki qora rangga kiradi. Mumlangan mevalar daraxtda yoki uning ostida butun qish davomida qoladi, baxorda esa konidial spora xosil qiluvchi yostiqchalar bilan qoplanadi va birlamchi zararlanish manbai bo’lib xizmat qiladi. Aksariyat xollarda meva chirish qo’zg’atuvchisi konidial spora xosil qiladi shu bois u takomillashmagan zamburug’larga kiritiladi. Biroq ayrim olimlar uning xalta va xaltasporali apotetsiy ko’rinishidagi xaltali davrini qayd etishgan. Xaltasining shakli cho’zinchoq, uchi kengaygan, asosi esa ingichkalashgan. Xar bir xaltada 8 tadan bir xujayrali, ellipssimon, rangsiz xaltasporalar (12-16,4x5-7 mkm) joylashadi. Xaltali davrida zamburug’ Monilinia fructigena Honey deb ataladi va Helotiales tartibiga kiritiladi. Ayrim xududlarda M. fructigena to’pgullarning zararlanishi (monilial kuyish) va yosh novdalarning qurib qolishini keltirib chiqarishi mumkin. Natijada gullar qo’ng’ir tusga kiradi va meva tugmasdan qurib qoladi. Zararlangan novdalarda baxorda konidial sporalar xosil bo’lishi va infeksiya manbai bo’lib xizmat qilishi mukin. M. cinerea xam urug’li meva ekinlarida meva chirishi va monilial kuyishni qo’zg’atishi mumkin. M. fructigena dan farqli ravishda M. Cinerea zamburug’i mevalarda konidial spora xosil qiluvchi kulsimon mayda (0,5-1 mm) yostiqchalar shakllantiradi. Monilinia mali zamburug’i erta baxorda yozilayotgan yosh barglarda, ba’zan barg kurtaklarida paydo bo’ladi. Dastlab qizil nuqta paydo bo’ladi va tezda dog’ga

aylanib, bargning markaziy tomirini qamrab oladi. Barg bandi bo’yicha mitseliy barg to’pining asosiga tarqaladi va uning chirishini keltirib chiqaradi. Zararlangan a’zolar qo’ng’ir tusga kiradi va egiladi. Bargning ostki tomonida, barg bandi va gulbandida zamburug’ning bodom xidli, kulrang konidial sporalari xosil bo’ladi. Konidiyalari limonsimon, ba’zan esa dumaloq shaklda, ikkita qutbiy so’rg’ichli, rangsiz, o’lchami 8,1-19,8x6,5-14 mkm. Ular dixotomik shoxlangan konidiyabandlarda akropetal zanjir ko’rinishida xosil bo’ladi. Barglar yozila boshlashi bilan konidiyalar shamol va xasharotlar bilan tarqaladi va yosh tugunchalarni zararlaydi. Kasallik yosh novdalarning uchki qismi va pishmagan mevalarni xam zararlashi mumkin. Yozda zararlangan tugunchalarda (ichida va tashqarisida), barglarda, barg bandi va meva bandlarida yaltiroq qora sklerotsiylar (diametri 1-3 mm) shakllanadi. Kuzda ular zararlangan a’zolar bilan birga tuproqqa tushadi, baxorda esa ular-dan xalta va xaltasporali apotetsiylar xosil bo’ladi va birlamchi infeksiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Xaltasporalari ellipssimon, uchi dumaloqlashgan, rangsiz, o’lchami 11,2-14,0x5,67 mkm. M. cydonia bexida moniliozni qo’zg’atadi. Barglarda sarg’ish-jigarrang yoki deyarli qora dog’lar xosil bo’ladi. Barglarning ustki tomonida asosan markaziy tomir bo’ylab joylashuvchi kulrang mog’orsimon g’ubor yuzaga keladi. Zamburug’ dumaloqlimonsimon shakldagi rangsiz konidiyalardan (12,5-17,5x1015 mkm) iborat zanjir xosil qiladi. Moniliozning etkazadigan zarari to’pgullar va yosh novda-larning nobud bo’lishi, shuningdek ko’p miqdorda xosilning yo’qotilishi (20-30%, ba’zan 6070%) bilan ifodalanadi. Monilioz ta’sirida mevalar faqatgina o’suv davrida emas, balki saqlashda xam nobud bo’ladi. Sutli yaltiroqlik Kasallik urug’li va danakli meva ekinlarida kuzatiladi. Zararlangan barglar yaltiroq sutli yoki kumushsimon tusli oq rangga kiradi, keyinroq esa nekrotik dog’lar bilan qoplanadi. Barglar mo’rt bo’lib qoladi, quriydi va nobud bo’ladi. Zarar-lanish ko’pincha aloxida shoxlarda, ba’zan butun daraxtda kuzatiladi.

Bunday daraxtlarning yog’ochligi qo’ng’ir tusga kiradi. Kasallangan daraxtlardagi mevalar yaxshi rivojlanmaydi, vaqtidan ilgari to’kilib ketadi yoki umuman xosil bo’lmaydi. Keyinchalik zararlangan shox yoki daraxt butunlay nobud bo’ladi. Danakli meva ekinlarida o’simliklarning nobud bo’lishi elim ajralishi bilan boradi. Ko’pgina olimlar kasallikni daraxtning mexanik shikastlar yoki yog’ochligining sovuq urgan joyi orqali Aphyllophorales tartibiga mansub Stereum purpureum Fr. bazidiyali zamburug’ining kirishi bilan bog’lashadi. Blekman nazariyasiga ko’ra zamburug’ zaxarli modda ajratadi, u o’tkazuvchi nay tizimi bo’ylab tarqaladi va barglarda xujayra devorlarining oraliq plastinkalarini eritib yuboradi. Natijada bargning palisad parenximasi oson ajralib ketadi va kutikula ostida barglarga sutli yalitroqlikni beruvchi xavoli bo’shliqlar xosil bo’ladi. Tirik daraxtda zamburug’ faqatgina mitseliy, nobud bo’lganlarida esa – ko’pincha tana asosida joylashuvchi meva tanalar rivojlantiradi. Meva tanalari dag’al, eni 2-3 sm, qalpoqchasining yoni bilan birikkan ko’rinishda cherepitsasimon joyla-shadi. Ularning yuzasi oqish-kulrang yoki qo’ng’ir-kulrang, to’lqinli, noaniq konsentrik yo’lli va chetlari to’lqinsimon. Gimenial qatlami silliq, dastlab binafsharang, keyinchalik jigarrang. Bazidiyalari to’qmoqsimon, o’lchami 24-60x4,5-6 mkm, 2-4 sterigmali. Bazidiosporalari rangsiz, silindrsimon, uchi dumaloqlashgan, o’lchami 4,5-10x3,5 mkm, baxorda va kuzda nam ob-xavoda tarqaladi, daraxtlarga tushgach, mitseliyga o’sadi va yog’ochlik bo’ylab tarqaladi. Ayrim olimlar kasallikni zamburug’ bilan emas, balki yog’och-likni sovuq urishi natijasida barglarda va novdalarda suv mineral moddalar tanqisliging yuzaga kelishi bilan bog’lashadi. Ularning fikricha, kuchsizlanib qolgan daraxtlarda zamburug’-ning rivojlanishini o’simlikning butunlay nobud bo’lishiga olib keluvchi ikkilamchi xodisa deb qarash o’rinli. Ayrim xollarda daraxtlarda soxta sutli yaltiroqlik deb ataluvchi xolat yuzaga keladi. Unga tuproqda oxak etishmasligi va zovur tizimining sifatsizligi sababchi bo’ladi. Bunday xolatda yog’ochlikning qo’ng’ir tusga kirishi kuzatilmaydi.

Ildiz raki yoki ildiz buqog’i Mevali ekinlarda juda ko’p tarqalgan kasallik, ayniqsa ko’chatzorlardagi ko’chatlarda tez-tez kuzatiladi. Ildizda va ildiz bo’g’zida turli shakl va o’lchamdagi tig’iz (yog’ochsimon) konsistensiyali o’simtalar xosil bo’ladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Pseudomonas tumefaciens F. Stevens (=Agrobacterium tumefaciens Conn., Rhizobium tumefaciens Gorlenco) bakteriyalari. Mevali ekinlardan tashqari ular lavlagi, sabzi, tok, pomidor, kungaboqar va xrizantemani zararlaydi. Ildizning shikastlangan joyiga tushgach, bakteriyalar xujayralarning kuchli bo’linishini (asosan ikkilamchi po’stloqning parenxima to’qima-si) qo’zg’atadi, bu esa o’simtalarning xosil bo’lishiga olib keladi. Bakteriyalarni faqatgina yosh o’simtalardan topish mumkin, bundan shunday faraz kelib chiqadiki, kasallikni faqatgina Ps. tumefaciens qo’zg’atmaydi. Ildiz raki bilan zararlangan ko’chatlar yaxshi tutib ketmaydi va ko’pincha nobud bo’ladi. Kasallik neytral va kuchsiz ishqoriy tuproqlarda kuchli rivojlanadi, namlik etishmaganda uning zarari ortadi. Olma va nok po’stlog’ining bakterial raki Kasallik olma va nok daraxtining tanasi va skelet shoxlarini kuchli zararlaydi, uni ko’pincha bakterial rak yoki bakteriyal po’stloq chirishi deb atashadi. Kasallikning ikki tipi mavjud. Birinchisi tana va skelet shoxlarda xar xil o’lchamdagi, pushti jigarrang tusli va binafsharang-olcharang xoshiyali botiq dog’larning xosil bo’lishi bilan ajralib turadi. Bunday dog’lar ko’pincha tirik to’qimadan yoriqlar bilan ajraladi. Dog’lardagi yog’ochlik jigarrang, yumshoq, nam, bodom xidli bo’ladi. Ba’zan yoriqlardan suyuqlik ajralib chiqadi. Baxorda ko’pincha po’stloq shishadi, pufaklar shakliga kiradi, so’ngra yoriladi va nam kambiyni yalong’ochlagan xolda osilib qoladi. Zararlangan daraxt barglari xlorotik xoshiyali qizg’ish-jigarrang nekrotik dog’lar bilan qoplanadi, nobud bo’ladi, ammo to’kilmaydi. Aloxida skelet shoxlar, ba’zan daraxt butunlay nobud bo’ladi. Bunday shakl-dagi kasallanish qo’zg’atuvchisi – Pseudomonas cerasus Griffin va Pseudomonas syringae pv. Syringae van Hall bakteriyalari.

Bakterial rakning ikkinchi tipi skelet shoxlarda bo’ylama va ko’ndalang yoriqlarning paydo bo’lishi va ulardan sekin asta qurib qoluvchi suyuqlik ajralishi bilan tavsiflanadi. Yoriqlar atrofidagi po’stloq ichiga botadi va to’q rangga kiradi. Uning ostidagi yog’ochlikning ustki qatlamlari qoramtir jigarrang tusga kiradi. Zararlangan shoxlarda barglar kam, shu bilan birga mayda va xlorotik ko’rinishda shakllanadi. Yoriqlardan suyuqlik ko’proq ajraladi, natijada unga yondashgan novdalar va tuproq namlanib qoladi. Yoriqlar bilan to’liq xalqalab olingan daraxt shoxlari qorayadi va quriydi. Bunday zararlangan joylardan Erwinia turkumiga mansub bir turli bo’lmagan bakteriyalar ajraladi, ularning bir qismi E. Carotovora Holland bilan birmuncha o’xshashlikka ega bo’lsa, boshqa-lari – E. Amylovora Winsletal ga o’xshash bo’ladi. Zararlangan joylardan ajraladigan ikkinchi tip bakteriyalari mevali daraxtlar uchun kuchsiz patogen xususiyatga ega xisoblanadi. Ba’zan E. Amylovora ga yaqin bakteriyalar bilan zararlanganda tugunchalarning bandi bilan birga to’satdan qorayishi va qurib qolishi kuzatiladi, ular daraxtlarda osilib turadi. Barglarda qora xoshiyali jigarrang dog’lar (kengligi 1-3 mm) xosil bo’ladi. Dog’lar barg cheti bo’ylab joylashadi va butun yaproqning uchdan ikki qismini egallashi mumkin. Infeksiya manbai zararlangan urug’ va kasallangan daraxtlar bo’lishi mumkin. Ulardan yomg’ir tomchilari va xasharotlar vositasida bakteriyalar boshqa daraxtlarga tarqaladi. Kasallik juda katta ziyon etkazadi. Skelet shoxlarining za-rarlanishi xosildorlikning keskin pasayishi va daraxtlarning butunlay qurib qolishiga olib keladi. Ba’zan katta maydonlarda daraxtlarning qurib qolishi xam kuzatiladi. Mevali daraxtlarning kuyishi Kasallik olma, nok va boshqa mevali daraxtlarda Amerika, Yaponiya, Italiya, Daniya, Germaniya, Polsha va boshqa davlatlarda ro’yxatga olingan. Respublikamiz uchun u karantin ob’ekti xisoblanadi.

Kasallik gul, novda, shox va mevalarda kuzatiladi. Gullar to’satdan so’liydi va qorayadi, barglar buraladi, qorayadi va shoxlarda osilib qoladi, daraxt kuydirilgansimon ko’rinishga kiradi. Zararlangan joyda yosh novda va shoxlarning po’stlog’i mo’l suyuqlik oqimi kelishi natijasida shishadi, keyinchalik u po’stloq bo’ylab gummoz ekssudat ko’rinishida oqib chiqadi. Suyuqlik dastlab rangsiz, keyinchalik to’q tusga kiradi va qaxrabo-sariq yoki to’q qo’ng’ir rangli tomchi ko’rinishida qotadi. Yozda kasallik yo’qolganday bo’ladi, biroq baxorda sharbat xarakati boshlanishi bilan yana yangilanadi va butun o’simlik bo’ylab tarqaladi. Kasallik pishmagan yosh mevalarnigina zarar-laydi, pishayotgan va etilgan mevalar xatto sun’iy zararlanti-rilganda xam kasallanmaydi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Erwinia amylovora Winsletal bakteriyalari. Ularning rivojlanishi uchun qulay xarorat 30 0 S xisoblanadi, 45-50 0 S da patogen nobud bo’ladi. Daraxtlarning zararla-nishi 18 0 S xaroratdan boshlab sodir bo’ladi. Kasallikning inkubatsiya davri kasallikka moyil navlarda 3-4 kun, chidamli navlarda 6-10 kun davom etadi. Kuyishning birinchi belgilari paydo bo’lishigacha minimal xarorat 14 0 S dan yuqori bo’lishi talab etiladi. Xorij olimlarining ma’lumotlariga ko’ra, E. amylovora bexi, irg’ay, do’lana, atirgul, olxo’ri, qorag’at, xo’jag’at va boshqa ko’pgina o’simliklarni zararlaydi. Infeksiya manbai zararlangan daraxtlar xisoblanadi. Bakteriyalar yomg’ir tomchilari, bitlar, asalarilar va qushlar yordamida tarqaladi. Ular bog’ asboblari bilan xam (ayniqsa payvandlashda) berilishi mumkin. Ma’lumotlarga ko’ra, azotli o’g’itlarni bir tomonlama qo’llash kasallikni kuchaytirib yuboradi. Virusli va mikoplazmali kasalliklar Olma mozaikasi . Baxorda zararlangan o’simliklarning ri-vojlanayotgan barglarida och sariq, keyinchalik oq yo’llar, dog’lar va tomirlarning xoshiyalanishi yuzaga keladi. Keyinchalik barglarning ranggi o’zgargan joylari nekrotik tusga kiradi. Kuchli zararlangan barglar to’kilib ketadi.

Kasallik qo’zg’atuvchisi – Pyrusvirus 2 Smith . U turli shtammlar bilan ifodalanadi va mozaika bezagining aniqligi xamda agressivligi bilan ajralib turadi. Virusning uzunligi 29 nm, shakli sharsimon. Kasallik yosh o’simliklarda kuzatiladi, katta yoshlilarda tashqi belgilari ko’rinmaydi. Faqatgina chidamsiz navlarda zararlanishning birinchi yili eng kuchli patogen shtammlar ta’sirida yakka xlorotik dog’lar paydo bo’ladi. Virus o’simliklarni payvand qilishda berilishi mumkin. Respublikamizda kasallik juda kam, axyon-axyonda uchrab turadi va katta zarar keltirmaydi. Nokning xalqali mozaikasi . Erta baxorda 3-5 kunlik barglarda noaniq och tusli dog’lar paydo bo’ladi, keyinchalik ular xira yashil yoki sariq rangli xalqa, chiziqli bezak va yoy shaklida ifodalanadi. Jazirama kunlar boshlanishi bilan chidamsiz navlarda barglar nekrotiklanadi va nobud bo’lgan to’qimalar to’kiladi. Yozning ikkinchi yarmida chidamli navlarda kasallik belgi-lari deyarli yo’qoladi va yangi barglarda u kuzatilmaydi. Kasallik belgilari ba’zan pishgan mevalarning po’stida yashil yoki to’q tusli xalqalar ko’rinishida paydo bo’ladi, ammo bunda mevalarning shakli o’zgarmaydi va etida nekrotiklik kuzatilmaydi. Sernam yillarda xalqali mozaika kuchsiz namoyon bo’ladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – olma barglarining xlorotik dog’la-nish virusi. Virusning shakli ipsimon, o’lchami 60x12 nm. Kasallik juda xavfli (ayniqsa ko’chatzorlarda). Zararlangan yosh daraxtlar o’sishdan to’xtaydi, barg satxi, novdalarning uzunligi va novdalarning aylanasi kamayadi. Nok barg tomirining sarg’ayishi yoki nok barglarining qizil dog’lanishi . Nok barglarining mayda tomirlari (ikkilamchi va uchlamchi) bo’ylab xlorotik xoshiyalanish va ola-chiporlik yuzaga keladi. Kasallik belgilari ko’chatlar va yosh daraxtlarda ayniqsa yaqqol namoyon bo’ladi. Chidamsiz navlarda yoz oxirida barglarning qizarishi kuzatiladi. Katta yoshli daraxtlarning barglarida xlo-rotik ranglar paydo bo’ladi, ko’pincha ular latent shaklga kiradi. Latent shakldagi zararlanish bexida xam qayd etilgan.

Ko’pgina olimlar tomirlarning sarg’ayishini mikoplazmali kasallik deb xisoblashadi. Infeksiya o’simliklarni payvand qilishda beriladi. Zararlangan o’simliklarning xosildorligi 10-15% gacha pasayadi. Ma’lumki, bexi qalamchalari nok uchun payvandtag sifatida keng qo’llaniladi, shu bois kasallikning yalpi tarqalib ketishining oldini olishga qaratilgan fitosanitar nazorat muxim axamiyatga ega xisoblanadi. Yog’och egatsimonligi yoki olma shoxlarining yassilanishi . Kasallik olma, nok, bexi va chetanda uchraydi. Aloxida shoxlarning qalinligi notekis o’sa boshlaydi, natijada o’yiqliklar va chuqur egatlar xosil bo’ladi. Zararlangan shoxlar yassi yoki buralgan ko’rinishga kiradi. Kasallikning tipik belgilari 2-3 yoshdan oshgan daraxtlarda yaqqol namoyon bo’ladi. Novda qalinligining notekis o’sishi natijasida po’stloqda yoriqlar yuzaga kela-di, ularga bakteriyalar va zamburug’lar joylashib olishi mumkin. Kasallik patologiyasi kambiy faoliyatining buzilishi va uning notekis rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Kambiy faqatgina parenxima xujayralarini xosil qiladi va o’tkazuvchi naylarni shakllantirmaydi, bu esa ildizlardan ozuqa elementlarining kelishi va assimilyatlarning ularga oqishini buzilishiga olib keladi. Virus virioni ipsimon shaklda, o’lchami 600-700x12 mkm, 60-67 0 S haroratda inaktivatsiyalanadi, muzlatishni yaxshi o’tkazadi. Tashuvchisi aniqlanmagan. Yog’ochlikning yumshashi va shoxlarning egilishi yoki guttaperchasimonlik . Kasallik ilk bor 1945 yili Angliyada qayd etilgan. Kasallikning o’ziga xos belgisi – shoxlarning egilishi. Mevalarning vazni ta’sirida daraxtlarning shox-shabbasi pastga egilib qoladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – mikoplazmali tanalar, ular ekish materiali bilan tarqaladi. Patogen ta’sirida o’simlikda lignin kam xosil bo’ladi va shoxlarning egiluvchanligi susayadi. Zararlangan daraxtlarda mayda mevalar shakllanadi, ularning xosildorligi 20-30% gacha pasayadi.

Olmaning g’ovlashi yoki poliferatsiyasi . Kasallik olma va bexini zararlaydi. O’simlikda shoxlovchi yog’li novdalar mo’l xosil bo’ladi, ularni ko’pincha «jodugar supurgisi» deb atashadi. Zararlangan o’simlik barglari xlorotik, mayda, bandi kalta va barg yonligi kattalashgan bo’ladi. Bunday barglar vaqtidan ilgari to’kilib ketadi. Ba’zan kasallangan o’simliklarda kech gullash va gullarning xunukligi kuzatiladi, ulardan mayda, ranggi kuchsiz va ta’m sifatlari juda past mevalar rivojlanadi. Kasallik ta’sirida urug’ vazni (45-60%) va unuvchanligining pasayishi (35-67%) to’g’risida xam adabiy ma’lumotlar mavjud. Kasallik qo’zg’atuvchisi – mikoplazmali tanalar. Patogen payvand qilishda beriladi. Olmaning to’pbarglik va mayda barglik kasalligi . Zararlangan daraxtlarning o’sishi sekinlashadi, novdalar kuchsiz o’sadi, barglar dag’al, mo’rt va to’lqinsimon bo’lib shakllanadi, ularning cheti yuqoriga qayriladi va kosasimon shaklga kiradi. Zararlangan o’simlik barglarining o’lchami sog’lomlarnikidan deyarli ikki barobar kichik bo’ladi. Bunday o’simliklar normal gullay-di, ammo meva tugmaydi. Kasallik qo’zg’atuvchisi– Pyrus virus 2 Smith . U o’simliklarni payvand qilishda beriladi. Olmada mayda barglik tuproqda rux etishmasligidan xam kelib chiqishi mumkin. 2.Danak mevali ekinlari kasalliklari. Monilioz. Danakli meva ekinlarining deyarli xamma joyda tarqalgan zararli kasalliklaridan biri. U o’simliklarning butun vegetatsiyasi davrida yuzaga keladi. Baxorda gullarning qo’ng’ir tusga kirishi va qurishi, yosh barglarning so’lishi va qurishi, mevali shox va bir yillik novdalarning nobud bo’lishini keltirib chiqaradi. O’simlikning barcha zararlangan qismlari kelgusi yil baxorigacha daraxtda saqlanadi. Nam ob-xavoda ularda kulsimon yostiqchalar – patogenning spora xosil qilishi kuzatiladi. Kasallik juda tez tarqaladi. Zararlangan to’pgullar va novdalar kuydirilgandek ko’rinadi, shu bois kasallikni ko’pincha monilial kuyish deb

atashadi. Mazkur kasallikni gullarning erta bahorda kuzatiladigan ertalabki ayozlardan zararlanishi bilan adashtirmaslik lozim. Danakli meva ekinlarida monilioz qo’zg’atuvchisi – Hyphomycetales tartibiga mansub MoniliacinereaBon keng ixtisoslashgan takomillashmagan zamburug’i, u qariyb 12 turdagi danakli meva ekinlarini (olcha, olxo’ri, shaftoli va x.k.) zararlaydi. Patogen mitseliy va konidial spora xosil qiladi. Konidiyalarining o’lchami (odatda 9,5-12x6,9 mkm) rivojlanayotgan substrati va xarorat sharoitlariga bog’liq ravishda o’zgarishi mumkin. Zamburug’ o’simlikning zararlangan a’zolarida mitseliy ko’rinishida qishlaydi, baxorda ularda infeksiya manbai bo’lib xizmat qiluvchi yangi konidial sporalar xosil bo’ladi. Kamdan-kam xollarda konidiyalari xam qishlaydi. Daraxtlarning gullash davrida ob-xavoning salqin va nam kelishi moniliozning tez rivojlanishiga imkon beradi. Past xaroratlar gullashni cho’zadi, yuqori namlik esa (ayniqsa yomg’ir va tuman vaqtida) konidiyalarning tez shakllanishi va tarqalishiga yordam beradi. Ayrim xududlarda danakli mevalarning monilioz qo’zg’atuv-chisi xaltali davr – Monilinia cinerea Hon. xosil qilishi mumkin. Bunday xolatda o’simlikning qishlovchi zararlangan a’zolarida konidial sporalar bilan bir qatorda apotetsiylar xosil bo’ladi, ularda xaltasporali xaltalar rivojlanadi. Xaltasporalari ellipssimon, bir xujayrali, rangsiz, o’lchami 10,6-15,2x5,6-7,6 mkm. Ular konidiyalar kabi birlamchi infeksiya manbai xisoblanadi. Danakli meva ekinlari kasallik qo’zg’atuvchilarining spora xosil qilishi: 1-monilioz qo’zg’atuvchisining konidiyabanddagi konidiyalari; 2klyasterosporioz qo’zg’a-tuvchisining konidiyalari; 3-olxo’ri kokkomikoz qo’zg’atuvchisining spora xosil qilishi (a-piknosporali piknidaning kesilgan ko’rinishi, b-xaltali apotetsiyning kesilgan ko’rinishi); 4-olxo’ri polistigmoz qo’zg’atuvchisining spora xosil qilishi (a-xalta va xaltasporali peritetsiyning kesilgan ko’rinishi, b-stroma va sporali piknidaning kesilgan ko’rinishi); 5-shaftoli

barg buralishi qo’zg’atuvchisining xaltasporali xaltasi; 6-olxo’ri «karmonchasi» kasalligi qo’zg’atuvchisining xaltasporali xaltasi. Butun yoz davomida M. cinerea daraxt novdalari va shoxlari va ayniqsa mevalarining davomli zararlanishini keltirib chiqaradi. Ularda dastlab kichik qo’ng’ir dog’lar paydo bo’ladi, keyin-chalik tez kattalashadi va butun mevani egallab oladi. Ularning yuzasida kulsimon yostiqchilar paydo bo’ladi. Chirigan mevalar burishadi, quriydi, ularning bir qismi daraxtda baxorgacha osilib turadi. M. cinerea dan tashqari danakli meva ekinlarida moinilioz-ni MoniliafructigenaWest xam qo’zg’atishi mumkin. Mazkur zambu-rug’ konsentrik qatorlarda joylashuvchi ancha yirik sarg’ish yos-tiqchalar xosil qiladi. Danakli mevalar monilioz bilan mexanik shikastlangan yoki xasharotlar ta’sirida zararlangan joy orqali kasallanadi. Res-publikamizda danakli mevalar o’rik filchasi ta’sirida zararlangan joyi orqali kasallanadi. Zararlanish kasallangan mevaga sog’lomlari tegib turganda xam sodir bo’lishi mumkin. Klyasterosporioz Kasallik xamma joyda juda keng tarqalgan. U barg, kurtak, gul, tuguncha, meva, novda va shoxlarni zararlaydi. Barglarda dumaloq (diametri 2-5 mm gacha), qizg’ish-qo’ng’ir yoki to’q pushti xoshiyali och jigarrang dog’lar paydo bo’ladi. Oradan 1-2 xafta o’tgach, dog’lar to’kilib ketadi va barglarda te-shiklar xosil bo’ladi. Zararlanish kuchli kechganda dog’lar ko’pin-cha qo’shilib ketadi va to’kiladi. Zararlangan barglar qisman yoki butunlay quriydi va to’kiladi. Novda va kurtaklarda kasallik kichik dumaloq, to’q sariq-qizil rangli (chetlariga nisbatan o’rtasi ancha och tusli) dog’lar ko’rinishida paydo bo’ladi. Keyinchalik ular yorilib ketadi, ulardan elimsimon suyuqlik ajraladi va novdalarda och sariq yoki qoramtir-qo’ng’ir rangli shishasimon g’ubor ko’rinishida qotib qoladi. Zararlangan barglar qo’ng’ir tusga kiradi va to’kiladi. Mevalarda dastlab mayda qirmizi, biroz botiq, chetlari ko’tarilgan dog’lar xosil bo’ladi, keyinchalik ular to’kiladi yoki elim ajraladigan yoriqlarni yopib turuvchi qo’tirchalar

ko’rinishida qoladi. Ko’pincha olcha va olxo’ri mevalari klyasterosporioz ta’sirida bir tomonlama rivojlanadi, chunki zararlangan joydagi to’qima rivojlanishdan to’xtaydi va danakkacha qurib qoladi. Klyasterosporioz qo’zg’atuvchisi – Hyphomycetales tartibiga mansub Clasterosporium carpophilum Aderh takomillashmagan zamburug’i. O’simlik to’qimalarida u xujayra ichiga kirib uning nobud bo’lishini keltirib chiqaruvchi mitseliy xosil qiladi. Mitseliy lokal tarqaladi va xar bir dog’ni mustaqil zararlanish joyi deb xisoblash lozim. Zararlangan paytdan dog’ paydo bo’lishigacha 2-4 kun (xarorat va navning chidamliligiga bog’liq ravishda) o’tadi. Zararlangandan so’ng 5-7 kun o’tgach, bargning ostki tomonida dastalar ko’rinishida konidial sporalar shakllanadi. Konidiyabandlari kalta, tirsaksimon, rangsiz yoki sarg’ish-qo’ng’ir. Konidiyalari uzunchoq-tuxumsimon yoki teskari to’qmoqsimon, ko’p xujayrali (yoshiga bog’liq ravishda to’siqlari 1 dan 7 tagacha), dastlab rangsiz, keyinchalik sarg’ish-qo’ng’ir, o’lchami 23-65x10-18 mkm. Yuqori namlik va 5 dan 40 0 S gacha bo’lgan xaroratda (qulay chegarasi 19-25 0 S) ular o’sadi va o’simlik to’qimasiga og’iz-cha va bevosita po’sti orqali kiruvchi o’simtasimon naycha xosil qiladi. Patogen zararlangan o’simlik qoldiqlarida mitseliy va konidiya ko’rinishida (odatda kuzda elim bilan yopilib qoluvchi) qishlab chiqadi. Baxorda yog’ingarchiliklar ta’sirida elim yuvi-ladi, konidiyalar xoli bo’ladi va yomg’ir tomchilari bilan sog’lom o’simliklarga tushadi. Mitseliyda esa yangi sporalar shakllana boshlaydi. Ayrim yillarda danakli meva ekinlarining zararlanishi 30%, zararlangan mevalar esa 50-60% gacha etadi. Zararlangan barglarda xlorofill va qand miqdori kamayadi, umumiy azot miqdori esa ortadi. Zararlangan mevalarda xam qand miqdori xamda vazni kamayadi. Olcha kokkomikozi Kasallik ko’pgina danakli mevalarda kuzatiladi, ammo olcha va gilosga kuchli zarar etkazadi. O’simlikning asosan barglari, ba’zan novdalar, meva bandi va mevalari xam zararlanadi. May oxiri yoki iyunda barglarning ustki tomonida

ko’p miqdorda mayda (0,5-2 mm), to’q qo’ng’ir dog’lar, ostki tomonida esa dog’larning o’rnida (ayniqsa nam ob-xavoda) pushti-oq yostiqchalar xosil bo’ladi. Mevalarda nisbatan yirik, oqish g’uborli jigarrang dog’lar paydo bo’ladi. Barglardagi yostiqlar va mevadagi g’ubor kasallik qo’zg’atuv-chisi – Phacidiales tartibiga mansub Coccomyces hiemalis Higg. xaltali zamburug’ining konidial spora xosil qilishi xisoblanadi. Konidial davrida uni Cylindrosporium hiemaleHigg. deb atashadi va Melanconiales tartibiga mansub takomillashmagan zamburug’-larga kiritishadi. Konidiyalari rangsiz, ipsimon, biroz egil-gan, o’lchami 45-60x2,5-4 mkm, bir xujayrali yoki 1-2 to’siqli. Makrokonidiyadan tashqari, zamburug’ kuzda to’g’ri, mayda, bir xujayrali, rangsiz mikrokonidiyalar xosil qiladi. O’simliklar vegetatsiyasi davrida patogen konidial sporalar bilan tarqaladi. Kokkomikoz 60-80% barglarning qurishi va vaqtidan ilgari to’kilishini keltirib chiqarishi mumkin. C. hiemalis to’kilgan barglarda stroma ko’rinishida qishlaydi, baxorda unda mayda, xalta va xaltasporali dumaloq (diametri 3 mm gacha) apotetsiy xosil bo’ladi. Xaltalari to’qmoqsimon, para-fizalari mavjud. Xaltasporalari uzunchoq, tayoqchasimon, dastlab bir xujayrali, keyinchalik bir nechta to’siqli. Xaltasporalar etilganda apotetsiy bir nechta parrak bo’lib yoriladi. Osmotik bosim ta’siri ostida xaltasporalar chiqadi va yashil barglarga tushib, o’simlikni zararlaydi. Kuchli zararlangan barglar vaqtidan ilgari to’kiladi, daraxt kuchsizlanadi, qishki davrda past xaroratlarni yomon o’tkazadi va ko’pincha nobud bo’ladi. Kasallik ayniqsa ko’chatzorlar va yosh bog’larga katta talofat etkazadi. Kokkomikoz ta’sirida katta yoshli daraxtlar xam nobud bo’lganligi qayd etilgan. Olxo’ri polistigmozi Olxo’ri polistigmozini ko’pincha qizil dog’lanish yoki barg-larning «kuyishi» deb xam atashadi, u bilan gilos, bodom va tikanli olxo’ri xam zararlanadi.

Qizil dog’lanish odatda yozning ikkinchi yarmida kuzatiladi. Barglarda dastlab yostiqchasimon sarg’ish yoki och qizil dog’lar paydo bo’ladi. Keyinroq ular ancha qavariqroq, qizil va laklangansimon yaltiroq ko’rinishga kiradi, baxorga borib esa ular qora tus oladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Sphaeriales tartibiga mansub Poly-stigma rubrum DC. xaltali zamburug’i. Barglarda dog’larning o’rnida zamburug’ stroma (yostiqcha) ko’rinishida mitseliy xosil qiladi va unda piknosporali piknida shakllanadi. Barglarning ostki tomonida dog’larning o’rnida piknidalar nuqtali tuxumsimon bo’shliq (diametri 225 mkm gacha) ko’rinishida yaxshi ko’rinadi. Ularda ingichka, egilgan, ignasimon piknosporalar (25-30x1-15 mkm) xosil bo’ladi. Piknosporalar o’simlik-larni zararlamaydi, ammo jinsiy jarayonni ta’minlaydi, nati-jada xaltali davr yuzaga keladi. Shuning uchun ularni piknosporalar emas spermatsiyalar deb atash joiz. Adabiyotlarda zamburug’-ning mazkur davri Polystigmina rubra Sacc . deb nomlangan. Peritetsiylarning shakllanishi kuzdayoq yuzaga keladi. Xaltasporali xaltalar baxorda etiladi. Xaltalari uzunchoq-to’qmoqsimon, uzun oyoqli, o’lchami 7887x10-12 mkm, xaltasporalari esa bir xujayrali, oval, rangsiz, o’lchami 11- 13x4,5 mkm. Xar bir xaltada 8 tadan xaltasporalar joylashadi. O’simlikning yosh barglariga tushgach, xaltasporalar o’simtali naycha ko’rinishida o’sadi va barg to’qimasiga kiradi. Qizil dog’lanish barglarning vaqtidan ilgari to’kilishini keltirib chiqaradi, natijada o’simlikning o’sishi susayadi, uning qishga chidamliligi va xosildorligi pasayadi. Olxo’rilarda ba’zan qizil kasalligi ham kuzatiladi. Mazkur kasallikda barglarda qizil dog’lanishdagiga nisbatan birmuncha kichik dog’lar xosil bo’ladi. Dastlab dog’lar xira sariq, keyinchalik yorqin to’q sariq, ostki tomondan ular qavariq, ularda ko’p sonli to’q rangli nuqtalar xosil bo’ladi. To’kilgan barglarda dog’lar jigarrang va xatto qora tusga kiradi. Novdalar va mevalarda kasallik qizg’ish-to’q sariq yostiqchasimon dog’lar ko’rinishida paydo bo’ladi. Dog’lar

joylashgan joyda novdalarning sinishi kuzatiladi. Mevalarda dog’lar ko’pincha uning yarmini egallab oladi. Qizil kasalligining qo’zg’atuvchisi – Polystigma ussuriensis A. Proz. , biologiyasi bo’yicha u P. rubrum ga o’xshab ketadi. Qizil kasalligi qizil dog’lanishga nisbatan zararliroq xi-soblanadi. Kasallik ta’sirida ko’pincha qo’chatzorlardagi ko’chatlarning rivojlanishi susayadi. Zararlangan mevalarning sifati kuchli pasayadi. Daraxtlarning umri keskin qisqaradi. Un shudring Kasallik ko’pincha olxo’ri, gilos, olcha, o’rik va shaftolida kuzatiladi. Yog’ingarchilikdan so’ng quruq va jazirama kunlar kelsa, kasallik kuchli namoyon bo’ladi. Kasallik asosan barg va novdalarni, shaftolida mevalarni xam zararlaydi. Ularda dastlab oq kigizsimon g’ubor paydo bo’ladi, keyinchalik qora nuqtalar – kleystotetsiylar xosil bo’ladi va natijada g’ubor to’q kulrang bo’lib ko’rinadi. Shaftolida kleystotetsiylar kamdankam xollarda yuzaga keladi, shuning uchun ulardagi g’ubor doimo och tusli. Shaftolida un shudring qo’zg’atuvchisi – Sphaerotheca rannosa Lev. f. persicaeWoronich., boshqa danakli meva ekinlarida esa – Podosphaera tridactylad By xaltali zamburug’i. Ikkala tur xam Erysiphales tartibiga mansubdir va ular o’zaro kleystotetsiylari bilan farqlanadi: birinchisida ular oddiy o’simtalarga ega, ikkinchisida esa – dixotomik shoxlangan. Xar bir kleystotetsiyda 8 ta xaltasporali bitta xalta rivojlanadi. Sph. rannosaf. persicae da kleystotetsiy sharsimon, etilganda jigarrang tusga kiradi, diametri 70-125 mkm. Xaltalari keng tuxumsimon, o’lchami 70-125x55-80 mkm, xaltasporalari bir xujayrali, ellipssimon, o’lchami 22-25x14-15,6 mkm. P. tridactyla da kleystotetsiy deyarli sharsimon yoki yassi, to’q jigarrang yoki qora, diametri 85-100 mkm. Xaltalari sharsimon, diametri 60-80 mkm, xaltasporalari ellipssimon, o’lchami 17-20x8-10 mkm. Baxorda va yozda zamburug’lar mo’l konidial spora xosil qiladi. Konidiyalari ellipssimon, rangsiz,

o’lchami 17-30x9-17 mkm, zanjir ko’rinishida joylashadi. O’simliklar vegetatsiyasi davrida zamburug’ konidiyalar yordamida tarqaladi. Sph. rannosaf. persicae zararlangan yosh novdalarda mitseliy ko’rinishida qishlaydi, baxorda ular birlamchi infeksiya manbai bo’lgan yangi konidial sporalar xosil qiladi. Infeksiyaning saqlanishida xaltali davr ikkilamchi rol o’ynaydi, chunki kuzda va qishda kleystotetsiylar turli saprofitlar ta’sirida emirilib ketadi. P. tridactyla asosan kleystotetsiy shaklida to’kilgan barglarda va novdalarda qishlaydi. Baxorda ularda xaltasporali xaltalar etiladi va birlamchi infeksiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Mazkur zamburug’da mitseliyning qishlashi va baxorda yangi konidial sporalarning xosil bo’lishi juda kam kuzatiladi. Un shudring asosan yosh ko’chatlarga katta zarar keltiradi, chunki kasallik ta’sirida ular o’sishdan to’xtaydi. Kasallik katta yoshli daraxtlarga kamroq zarar keltiradi, shunday bo’lsada, zararlangan novdalar qishni yomon o’tkazadi, xosildorlik esa 5-7% gacha pasayadi. Danakli meva ekinlarining yalong’och xaltali zamburug’lar qo’zg’atuvchi kasalliklari Mevali ekinlarning danakli turlarida ko’pincha Taphrinales tartibi, Taphrina turkumiga mansub yalang’och xaltali zamburug’lar qo’zg’atadigan kasalliklar uchraydi. Ular orasida «karmoncha», «jodugar supurgisi», barg buralishi deb ataluvchi kasalliklar ko’proq kuzatiladi. Olxo’ri «karmonchasi» – keng tarqalgan kasallik. Uning o’ziga xos belgisi – tugunchaning g’ovlab ketishi vaYangiligida xam, qayta ishlangan xolida ham iste’molga yaroqsiz bo’lgan qopsimon qavariq mevalarning xosil bo’lishi. Bunday mevalarda odatda iyun oxiri – iyul boshlarida kir-kulrang mumsimon g’ubor – patogenning spora xosil qilishi kuzatiladi. Aynan mazkur davrda zararlangan mevalarning to’kilishi kuzatiladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Taphrina pruni Tul zamburug’i. U meva kutikulasi ostida yalpi xaltasporali xaltalar qatlami ko’rinishida xaltali spora xosil qilishning gimenial qatlamini shakllantiradi. Xar bir xalta mitseliydan o’sib

chiqqan xalta-osti cho’zinchoq xujayrada o’tiradi. Xaltalari silindrsimon, o’lchami 40-60x8-15 mkm, ichida 8 tadan qisqa oval, o’lchami 4-5x4 mkm bo’lgan xaltasporalar joylashadi. Xaltasporalar odatda daraxt po’stloqlarining yoriqlarida qishlaydi, kelgusi yilning baxorida kurtaklanadi va ikkilamchi sporalar orqali gullar zararlanadi. Gullash davridagi yuqori namlik va o’rtacha xarorat (17-19 0 S) zamburug’ning rivojlanishiga imkon beradi. Zamburug’ xujayralar oralig’ida tarqaluvchi mitse-liylari bilan qishlashi ham mumkin. Olcha «jodugar supurgisi» . Kasallik olcha va gilosda xamma joyda uchraydi. Daraxt shoxlarida supurgi ko’rinishida tig’iz joylashuvchi ko’p miqdorda novdalar xosil bo’ladi. Bunday novdalarda mayda, to’lqinsimon, mo’rt, ostki tomoni oq, sarg’ish, ba’zan pushti g’ubor bilan qoplangan barglar shakllanadi. Baxorda «jodugar supurgisi» birinchi bo’lib barg bilan qoplanadi va yaxshi ko’rinib qoladi. Bunday novdalar meva tugmaydi, ammo ozuqa moddalarni ko’plab sarf etadi va o’simlikni kuchsiz-lantirib qo’yadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Taphrina wiesneri Mux. (=T. cerasi Sad., T. minor Sad.) . Zamburug’ zararlangan shoxlarda mitseliy ko’rinishida qishlaydi, bu erdan barglarga kiradi va ularning ostki tomonida xalta osti xujayrada o’tiruvchi xaltalar qatlamidaniborat bo’lgan kulrang mumsimon g’ubor xosil qiladi. Xaltalarning o’lchami 18-50x6-10 mkm, xaltadagi kurtaklanayotgan xalta-sporalar esa 6-9x5-7 mkm. Xaltasporalarning sochilishi yozda kuzatiladi, ular po’stloq yoriqlarida, kurtak qobiqlari orasida, daraxt elimlarida va boshqa joylarda qishlaydi. O’simliklar-ning zararlanishi baxorda amalga oshadi. Zamburug’ uyg’onayotgan kurtaklarga kiradi va «jodugar supurgisi»ni xosil qiladi. Olcha barglarining buralishi. Ko’pincha dasht olchasida, ba’zan madaniy olcha va gilosda xam kuzatiladi. Shoxlarda barglarning qalinlashuvi (odatda kichik o’lchamli, chetlari kuchsiz to’lqinli) yuzaga keladi. Ularning yuzasida oqish va sarg’ish mumsimon g’ubor paydo bo’ladi. Bunday barglardan kumarin xidi keladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi - «jodugar supurgisi»dagi kabi. Shaftoli barglarining buralishi. Kasallik shoxlarda qalin-lashgan mo’rt, yuzasi notekis, qizg’ish-pushti yoki qaxrabosimon-sariq barglarning xosil bo’lishi

bilan ajralib turadi. Bunday barglar tezda to’kilib ketadi, mevalar esa rivojlanishdan to’xtaydi va qurib qoladi. Zararlangan novdalar qiyshayadi, qalinlashadi, sarg’ish rangga kiradi, ayozlarda esa nobud bo’ladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Taphrina deformans Tul zamburug’i. U barglarda epidermal xujayralar orasida va kutikula ostida, novdalarda esa – po’stloq parenximasida, mexanik xalqalar bog’lami orasida va oraliq parenximada mitseliy rivojlantiradi. Xaltalar qatlamidan iborat bo’lgan gimenial qatlami barg kutikulasi ostida joylashadi, zamburug’ mevalari etilganda ular yoriladi. Xaltalari ko’pincha to’qmoqsimon, silindrsimon, biroz dumaloqlashgan, o’lchami 25-40x8-11 mkm. Xar bir xaltada 8 tadan (kamdan-kam 4 ta) sharsimon (diametri 3,5 mkm) xaltasporalar joylashadi. Yozda xaltasporalar sochiladi va o’simlikka tushib, kurtak qobiqlari orasida, yaralarda, shoxlarda va boshqa joylarda qishlaydi. Baxorda kurtaklar uyg’ona boshlaganda ular o’sadi va novda xamda barglarni zararlaydi. Zamburug’ zararlangan novdalarda mitseliy ko’rinishida xam qish-lashi mumkin. Shaftolining barg buralishi kasalligi xavfli xisoblanadi. Birinchi yili u barglarning to’kilishi, mevalarning qurishi va to’kilishi, bir yillik novdalarning qurishini keltirib chiqaradi. Ikkinchi yili zararlangan daraxtlar meva tugmaydi. Bakterial rak Kasallik o’rik, shaftoli va olxo’rini zararlaydi. Novda va shoxlarda kasallik ko’p yillik rak yaralari va po’stloqning nobud bo’lishi ko’rinishida yuzaga keladi, bu esa aloxida shoxlarning qurishi va o’simlikning nobud bo’lishini keltirib chiqaradi. Odatda dastlabki zararlanish mexanik shikastlangan yoki zararkunandalar tomonidan zararlangan joylarda boshlanadi. Po’stloq ostida lubda dastlab kuchli elim ajralishi va po’stloqning shishishi bilan boruvchi biroz qo’ng’ir tus kuzatiladi. So’ngra elim bosimi ostida po’stloq yoriladi va yara xosil bo’ladi, u asosan bo’ylama yo’nalishda kengayadi. Yaralardan elim ajralib chiqadi. Yaralar xosil bo’lgan joylardagi lub to’qimalari yog’och-likkacha emiriladi, natijada periderma bilan yopilgan bo’shliq yuzaga keladi.Yaralarning kattalashishi kuzgiqishki va baxorgi davrlarda kechadi.Yozda kambiy faoliyati natijasida yara

atrofidagi sog’lom lub qismlari g’altaksimon yangi xosilalar shakl-lantiradi, ularning chetlari chandiq bo’lib qoladi. Mazkur yangi xosilalarda o’tkazuvchi dasta shakllanadi, uning yordamida o’simlik o’z xayotini saqlab turadi. Keyinchalik yangi xosilalar emiriladi, mazkur joylardagi po’stloq xalqalanadi va shox, ba’zan butun daraxt nobud bo’ladi. Kamdan-kam xollarda yara shoxning bir tomonida paydo bo’ladi, bunday xolda daraxtning shox-shabbasi bir tomonlama rivojlanadi. Ba’zan bakterial rak yarali zararlanish xosil qilmasdan po’stloqning tez nobud bo’lishini keltirib chiqaradi. Po’stloq elim yoki suv bilan bo’kadi, qo’ng’ir tusga kiradi achchiq bodomning achigan xidini tarqatadi, so’ngra qorayadi va nobud bo’ladi. Kasallik o’q ildizlarda xam kuzatiladi. Bakterial rak bilan kasallangan daraxtlarda barglar turgor xolatini yo’qotadi, quriydi, ammo uzoq vaqt to’kilmaydi. Mo’l yomg’irlardan so’ng yozda bakterial rak barglarda kuyish ko’rinishida paydo bo’lishi mumkin. Bunda barg yaprog’ining chetlari qo’ng’ir tusga kiradi va markaziy tomir bo’ylab yuqoriga qarab buraladi. Ba’zan bakterial rak ta’sirida mayda barglik, xloro-tiklik yoki to’q pushti-qizil moysimon yaltirovchi, so’ngra qo’ng’ir tusga kiruvchi dumaloq yoki tomirlar bo’ylab yoriluvchi dog’lar ko’rinishida barg dog’lanishlari kuzatiladi. Bakterial rak ko’pincha kurtaklarning nobud bo’lishini kel-tirib chiqaradi, ular baxorda qorayadi va ekssudatning yaltiroq qobig’i bilan qoplanadi. Sovuq urishdan farqli ravishda zararlangan kurtaklar to’kilmaydi va butun yoz bo’yi o’z joyida mustaxkam turadi. Olchada (ba’zan boshqa turlarda) bakterial rak gullarning qo’ng’ir tusga kirishini keltirib chiqaradi, ular yosh barglar va novdalar bilan birga quriydi va uzoq muddat to’kilmaydi. Tashqi ko’rinishidan bunday zararlanish monilial kuyishni eslatadi, ammo bunda spora xosil bo’lishi kuzatilmaydi. Mevalarda bakterial rak odatda kuzatilmaydi. Kamdan-kam xolatlarda u asosan meva bandida joylashuvchi suvsimon dog’lar ko’rinishida yuzaga kelishi mumkin. Keyinchalik dog’lar qo’ng’ir tusga kiradi yoki qorayadi va ichiga botadi.

Danakli meva ekinlarida bakterial rak qo’zg’atuvchisi – Pseudomonas cerasus Griffin va Pseudomonas syringae pv. Syringae van Hall bakteriyalari. Ular tor ixtisoslashmagan, ammo ularning bir o’simlik uchun kuchli, boshqalari uchun kuchsiz bo’lgan shtammlari xam topilgan. O’simlikka bakteriyalar xasharotlar (ayniqsa po’stloqxo’rlar) ta’sirida zararlangan joylar, kurtaklar va barg-larning birikkan joyi orqali (ular to’kilgandan so’ng) kiradi. Bakteriyalar yomg’ir tomchilari, shamol, bog’ anjomlari va ekish materiali bilan tarqaladi. Kasallikning infeksiya manbai qari zararlangan danakli meva bog’lari xisoblanadi. Yosh ko’chatlarda kasallik tez rivojlanadi va ular 1-3 yil ichida nobud bo’ladi. Qari daraxtlarda kasallik ko’pincha surunkali kechadi. Bunday xolatlarda xosil 50% gacha yo’qotilishi mumkin. Vertitsillyoz Kasallik ikki shaklda yuzaga keladi – o’tkir va surunkali. O’tkir shaklida 810 kun mobaynida aloxida shoxlar yoki butun daraxt nobud bo’ladi. Barglar buraladi, so’liydi, qo’ng’ir tusga kiradi, quriydi va uzoq muddat daraxtda osilib turadi. Zarar-lanishning bunday tipi ko’pincha o’rik va gilosda, kamroq shaftoli va kamdan-kam olxo’rida kuzatiladi. Surunkali shaklida barglarning asta-sekin sarg’ayishi va qo’ng’ir tusga kirishi kuzati-ladi. Ko’pincha sarg’aygan barglar to’kilgandan so’ng yosh barglar va xatto shoxlarda mevalar mavjud bo’lsada kamroq miqdorda gullash sodir bo’ladi. Odatda mevalar saqlanib qoladi, ammo ularning sifati juda past bo’ladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Hyphomycetales tartibiga mansub Verticillium dahlia Kleb takomillashmagan zamburug’i. U daraxtga ildiz orqali kiradi va yog’ochlikni nekrotiklagan xolda ksilema naylarining berkilib qolishi va intoksikatsiyasini keltirib chiqaradi. Naylarda ko’pincha gummisimon moddalarni aniqlash mumkin, ular kasallik qo’zg’atuvchisiga o’simlikning javob reaksiyasi xisoblanadi. Yog’ochlikning nekrotiklik darajasi infeksiyaning o’lchamiga bog’liq:

zamburug’ bitta ildizga kirganda yillik xalqaning kichik qismida, bir necha ildizga kirganda esa – butun xalqada nekrotiklik yuzaga keladi. Danakli meva ekinlarining ksilema naylarida ko’pincha patogenning mitseliysiz konidiyalari qayd etiladi, bu esa patogenning suv va ozuqa moddalar oqimi bilan kirganligidan dalo-lat beradi. Konidiyalar yangi joyda o’sadi, mitseliy xosil qiladi va yangi zararlanishni keltirib chiqaradi. Patogen o’simlik bo’ylab tarqaladi, ko’pincha mitseliy ko’rinishida barglarga kiradi va ular to’kilgach ko’p miqdorda mikrosklerotsiylar – kelgusi yil uchun infeksiya manbaini shakllantiradi. Ildizlarga u shikastlangan joyi orqali kiradi. Zamburug’ bilan ituzumgullilar, er tuti, kungaboqar va boshqa ekinlar kuchli zararlanadi. Virusli kasallliklar Virusli kasalliklarning eng asosiysi chechak xisoblanadi. U dunyoning ko’pgina mamlakatlarida qayd etilgan. Kasallik asosan olxo’ri, tog’olcha, sariq tog’olcha, o’rik va shaftolida kuzatiladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Plumpox (Prunus virus 7 Smith) . virusning shakli ipsimon, o’lchami 760x20 nm. Olxo’rida kasallik barglarda va yosh novdalarda och yashil yoki xira sariq, shakli keng xalqa, yoy, yo’lak yoki boshqa tuzilishli dog’lar ko’rinishida paydo bo’ladi. Dog’larning o’lchami va miqdori navning chidamliligi, zararlanish vaqti va ob-xavo sharoitlariga bog’liq. Yuqori xaroratli (20-25 0 S) kunlar boshlanishi bilan ko’pgina navlarda mazkur belgilar ko’rinmay qoladi, ayrimlarida esa kuzgacha saqlanadi. Chidamsiz navlarning mevalarida chechak nekrozlar – botiq dog’lar, yo’lak va yoylar ko’rinishida paydo bo’ladi. Uning osti-dagi meva eti qo’ng’ir yoki qizg’ish rangga kiradi va elim bilan bo’kadi. Zararlangan mevalar yaxshi rivojlanmaydi (kichik o’lchamli), erta rang oladi, ta’m sifatlari juda past bo’ladi (qand miqdori past) va yig’im-terimdan 20-30 kun oldin to’kilib ketadi. Chidamli navlarning mevalarida nekrozlar xosil bo’l-maydi, kasallik esa meva po’stida

aloxida qizg’ish xalqalar va yoylar ko’rinishida paydo bo’ladi. Uning pishish davriga kelib mazkur belgilar ko’rinmay qoladi. Tog’olcha va sariq tog’olchada kasallik barglarda turli o’lchamdagi mozaika dog’lari, xalqa va yo’laklar ko’rinishida paydo bo’ladi. Jazirama kunlar boshlanishi bilan mazkur belgilar ko’rinmay qoladi, nekrozlar bo’lmaydi. O’rikda xam aksariyat navlarda kasallik baxorda mozaika naqshlari ko’rinishida paydo bo’ladi va jazirama kunlar boshlanishi bilan mazkur belgilar ko’rinmay qoladi, faqatgina chidamsiz navlarda kuzgacha saqlanadi. Chidamsiz navlarning mevalarida ba’zan yashil xalqa bilan o’ralgan xira dog’lar kuzatiladi, mevaning pishishi davrida ular noaniq bo’lib qoladi. Bunday mevalarning danagida pishgungacha yorqin naqsh saqlanib turadi. Shaftoli barglarida kasallik belgilari mozaika va tomirlarning xoshiyalanishi ko’rinishida kuzatiladi. Mevalar deformatsiyaga uchraydi va danaklarda to’q tusli dog’lar xosil bo’ladi. Oq etli navlarning mevasi yuzasida pushtisimon xalqalar, sarg’ish navlarda esa – yakka, kuchsiz ifodalangan dog’lar paydo bo’ladi. Virus ekish materiali va payvand qilishda beriladi, shaftoli biti va boshqa bit turlari vositasida tarqaladi. Bugungi kunda kasallikning serologik tashxisi ishlab chiqilgan. Chechak virusi yaxshi antigen xisoblanadi, u 1:4000 dan 1:160000 gacha titrli antizardob olish imkonini beradi. Danakli mevalarning xlorotik xalqali dog’lanishi. Kasallik ko’pincha gilos va olchada uchraydi, ammo u olxo’ri, o’rik va shaftolini xam zararlashi mumkin. Barglarda xar xil o’lchamdagi och yashil, sarg’ish yoki yorqin yashil xalqa va yo’laklar paydo bo’ladi. Ularning kengligi odatda 3 mm dan oshmaydi. Keyinchalik dog’larning o’rnida dog’ning katta qismini egallab oluvchi nekrozlar xosil bo’ladi. Nekrozlangan barg to’qimalari to’kiladi va zararlanish klyasterosporiozdagi teshiklarni eslatadi. Ammo nekrozlar to’kilgan joy atrofida qisman saqlanib qoluvchi mozaik naqshlar bo’yicha xlorotik xalqali dog’lanishni

klyasterosporiozdan oson ajratish mumkin. kasallangan daraxtlarning o’sishi sekinlashadi, aloxida shoxlar nobud bo’ladi, novdalar mo’l xosil bo’ladi. Xlorotik xalqali dog’lanishni o’lchami 19x38 nm bo’lgan poliedrik qismli viruslar qo’zg’atadi deb xisoblashadi. Uning tajovuzkorligi bo’yicha xar xil shtammlari mavjud. Patogen o’stirilgan sharbatda 55-62 0 S xaroratda inaktivatsiyalanadi. U payvand qilishda, shuningdek urug’ va changchi vositasida tarqaladi. Kasallik mevalarning notekis pishishi, payvand qilingan kurtaklar tutuvchanligining keskin pasayishi va meva tarkibida qand va kislotaning kamayishiga sababchi bo’ladi. Shaftoli mozaikasi. Barglarda erta baxorda sariq ola-chiporlik ko’rinishida paydo bo’ladi. Yoz o’rtalariga borib mazkur belgi yo’qoladi, ammo zararlangan barglar ba’zan burishib qoladi. Daraxt yaxshi rivojlanmaydi. Mevalar mayda, ko’pincha noto’g’ri shaklda va choki bo’ylab qavariqlar bilan shakllanadi. Ularning pishishi kechikadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Peach mosaic virus, u payvand qilishda beriladi. Olxo’ri bitining mazkur virusni tashishi to’g’risida adabiyotlarda ma’lumotlar mavjud. Gilosning mayda mevaliligi. Kasallik mevalarning maydalashishi, notekis pishib etilishi, ranggining kuchsizlanishi va ta’m sifatlarining pasayishi bilan ajralib turadi. Kuchli zararlangan mevalarning danagi yumshoq va noto’g’ri shaklda bo’ladi. Chidamsiz navlarda barg tomirlari oralig’ida bronzasimon-sariq yoki qirmizi rang kuzatiladi. Zararlangan barglar vaqtidan ilgari to’kiladi. Kasallik olchada xam kuzatiladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi aniqlanmagan. Danakli meva ekinlari yog’ochligining o’yiqligi. Kasallik bilan olcha, gilos, shaftoli, o’rik, olxo’ri, antipka vaYaponiya olxo’risi zararlanadi. O’simliklarning o’sishi sekinlashadi, shox-shabbalari tarqoq bo’lib qoladi. Barglar bronza tusiga ega bo’lgan xlorotik ko’rinish oladi, ko’pincha naychasimon buraladi, kuzga borib qizaradi va vaqtidan ilgari to’kiladi. Novdalarning o’sishi susayadi, bu esa bo’g’im oraliqlarining qisqarishiga olib keladi. Ildizlar yaxshi rivojlanmaydi. Mevalari mayda, deformatsiyalangan va ta’m sifatlari past bo’ladi.

Zararlangan daraxtlar ko’pincha nobud bo’ladi. Kasallikning o’ziga xos belgilari ayniqsa daraxtni kesishda va payvand qilingan joyidagi po’stloqni olib tashlashda kuzatiladi. Kasallangan daraxtning yog’ochligi xar xil chuqurlikdagi o’yiqchalar va egatchalar bilan qoplanadi. Zararlangan olcha va shaftolining po’stlog’i po’kaksimon, sarg’ish-to’q sariq bo’ladi va yog’ochlikdan qiyin ajraladi. Kasallik ko’chatzordayoq zarar keltiradi va ko’plab ko’chatlarning brak qilinishiga sababchi bo’ladi. Kasallik etiologiyasi va tarqalishi oxirigacha o’rganilmagan, ammo payvand bilan berilishi va ekish materiali bilan tarqalishi to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Danakli ekinlarda yuqoridagilardan tashqari gilosning yashil xalqali dog’lanishi, gilosning o’roqsimonligi va boshqa virusli va mikoplazmali kasalliklari ro’yxatga olingan. Ob-havo sharoitlari qulay kelgan yillarda Ushbu kasalliklar ham danakli meva ekinlariga jiddiy xavf tug’dirishi mumkin. 3.Meva ekinlari kasalliklariga qarshi qo’llaniladigan tadbirlar tizimi Urug’li meva ekinlarida kasallanish extimollarini cheklash uchun ko’chatzorlarda, yosh va xosilli bog’larda o’tkaziladigan zaruriy profilaktik va davolovchi choralarni o’z ichiga oluvchi tadbirlar tizimi qo’llaniladi. Mazkur tizimga aniqlangan kasalliklar tarkibiga bog’liq ravishda muayyan kasalliklarga qarshi qaratilgan qo’shimcha tadbirlar kiritilishi xam mumkin. Ko’chatzorlarda o’tkaziladigan tadbirlar. Ko’chatzorlar mevali bog’lardan uzoqda tashkil qilinishi lozim, bu esa yosh va xosilli daraxtlar uchun umumiy bo’lgan patogenlarning tarqalishini cheklashga imkon beradi. Ko’chatzorlarda shu mintaqa uchun joriy etilgan almashlab ekishga qat’iy rioya qilinadi. Almashlab ekish tarkibiga bakterial ildiz raki bilan zararlanuvchi ekinlarni (lavlagi, sabzi va x.k.) kiritishga ruxsat etilmaydi. Mineral o’g’itlarni to’g’ri qo’llash o’simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Aksincha, ularni bir tomonlama solish (ayniqsa azot) o’simlikning rivojlanishini susaytiradi va kasalliklarga chidamliligini pasaytiradi.

Shu bois, ko’chatzorlarda mineral oziqlantirish shu joyning agrokimyoviy taxliliga muvofiq qat’iy me’yorlarda amalga oshiriladi. Ko’chatzorlarda virusli va mikoplazmali kasalliklardan xoli bo’lgan sog’lom ekish materialini etishtirish bo’yicha barcha tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: virussiz klonlarni olish, ularni sanoat bog’laridan izolyasiyalangan sharoitlarda ko’paytirish, qalamchalarni faqatgina infeksiyalardan xoli bo’lgan onalik ko’chatzorlardan olish. Buning uchun o’simliklar ikki marta (may-iyun va avgust-sentyabr oylarida) aprobatsiyadan o’tkaziladi. Kasallik aniqlangan o’simliklar yo’q qilinadi, sog’lomlari esa yashirin viruslarga qarshi issiqxonalarda o’tsimon o’simliklarda maxsus tekshiruvdan o’tkaziladi. Shunday yo’l bilan barglarning xlorotik dog’lanish viruslari va bir qancha viruslarni aniqlash mumkin. Inokulyum tekshirilayotgan daraxtlarning g’unchalari va gultojbarglaridan tayyorlanadi. Indikator sifatida bodringning chidamsiz navlari, sho’ralar ( Chenopodium guinoa, Ch. amaranticolar, Ch. foetidum ) va tamaki ( Nicotiana tabacum ) o’simliklari qo’llaniladi. Urug’li meva ekinlarini xam qishki-baxorgi davrda issiqxnalarda ikki karra payvand qilish bilan tekshirish mumkin: olma yoki nok ko’chatiga tekshirilayotgan daraxtning ikki ko’zli qalamchasi, yuqorisiga esa indikator qalamchasi payvand qilinadi. Agar indikator qimmatli navlarda infeksiya mavjudligini ko’rsatsa, o’simliklarga termik terapiya (suvli yoki xavoli) qo’llaniladi. Suvli terapiyada tinim davridagi kasallangan material xarorati boshqariladigan 35 dan 60 0 S gacha bo’lgan suvli xammomga joylanadi va turli ekspozitsiyalarda ushlanadi. Xavoli terapiyada tinim davridagi materiallar maxsus termostat-larda 35-80 0 S xaroratda, oldindan tuvaklarda ildiz ottirilgan o’suv davridagi o’simliklar esa 32-40 0 S xaroratda qizdiriladi. O’simliklarni termostatda ushlash muddati o’simlik navi va aniqlangan infeksiya turiga qarab belgilanadi. U 3 xaftadan 2 oygacha davom etishi mumkin. Termik ishlov berish orqali o’simliklarni termolabil patogenlardan butunlay tozalash mumkin, ammo shunday bo’lsada novdalarning ishlov berish davrida rivojlangan uchki qismi eng ishonchli xisoblanadi va ulardan virussiz ko’chatlarga payvand qilishda foydalaniladi. Indika-torlarda takroriy tekshiruvdan

o’tgan sog’lom o’simliklar super-elita xisoblanadi. Virusli va mikoplazmali kasallik belgila-riga ega bo’lgan ko’chatlar yo’q qilinadi. Ularni ko’chatzorlardan olib chiqish taqiqlanadi. Simqurtlar va boshqa tuproq zararkunandalari, shuningdek qatqaloq va botqoqlanishga qarshi tizimli kurashish zaruriy agrotexnik tadbirlar xisoblanadi. Olma va nok ko’chatzorlarida turli kasalliklarga qarshi Olma ko’chatlarida un shudring aniqlangan xolatlarda ularga kolloid oltingugurt (8-16 kg/ga) eritmasi purkaladi. Begona o’tlarga qarshi tizimli kurashiladi va ko’pgina patogenlarning rivojlanishini cheklovchi sharoit yuzaga keltiriladi. Kuzda barglar yig’ib olinadi va yoqib yuboriladi, qator oralari shudgor qilinadi. Ko’chatlarni kavlab olishda ular puxta tekshiruvdan o’tka-ziladi. Ildizida yoki ildiz bo’g’zida rak o’simtalari qayd etilgan ko’chatlar yoqib yuboriladi. Bunday o’simtalar yon ildizlarda bo’lsa, ular qirqiladi va yoqib yuboriladi. Barcha qirqilgan ko’chat ildizlari dezinfeksiya qilish uchun 5 daqiqa 1% li mis kuporosi eritmasi, 0,1% li rux sulfat oksidi eritmasi yoki 0,2% li borat kislotasi eritmasiga solib qo’yiladi. So’ngra ildizlar toza suv bilan yuviladi. Ildiz raki qayd etilgan maydon tuprog’i kuzda oltingugurt va oxak solish yo’li bilan dezinfeksiya qilinadi (1 m 2 ga 75 g oltingugurt va 250 g so’ndirilmagan oxak). Dezinfeksiya uchun xlorli oxakdan xam (1 m 2 ga 150-200 g) foydalanish mumkin Yosh va xosilli bog’larda o’tkaziladigan tadbirlar. Kuzgi (barglar to’kilgandan so’ng) va erta baxorgi (kurtaklar bo’rtmasidan oldin) davrda. Mazkur davrda o’tkaziladigan tadbirlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:  novda va skelet shoxlardagi ko’chgan po’stloqlar, mox va lishayniklarni cho’tka yordamida brezentga sidirib olish, kovak-larni sement bilan to’ldirish, yig’ib olingan chiqindilarni turli kasallik qo’zg’atuvchilarining infeksiyasini yo’qotish maqsadida yoqib yuborish;

 qora rak, oddiy rak, parsha, un shudring, po’stloq bakterial raki va boshqa kasalliklar bilan zararlanib qurib qolgan shoxlarni qirqib tashlash;  qora rak yaralari va bakterial rak paydo bo’lgan joylarni davolash. Novda va shoxlar zararlanganda yaraga yondashgan 2 sm masofadagi sog’lom po’stloq olib tashlanadi, tozalangan joy mis kuporosning 1% li eritmasi yoki boshqa preparatlar bilan dezinfeksiya qilinadi va bog’ surtmasi bilan berkitib qo’yiladi;  to’kilgan barglarni yig’ish va ko’mib tashlash, daraxtlardan mumlangan va chirigan mevalarni yig’ib olish va yo’q qilish, daraxt atrofini chopish. Mazkur tadbirlar ko’pgina patogenlarning rezervatsiyasini keskin kamaytiradi;  qora rak, parsha, un shudring, meva chirishi va boshqa kasalliklar, shuningdek mox va lishayniklarni yanada samaraliroq yo’q qilish uchun daraxtlar va tuproqqa kuzda 1-ilovada keltirilgan preparatlarni purkash. Ishlov berishni baxorda kurtaklar yozilmasidan oldin, xavo xarorati 20 0 S dan yuqori bo’lmaganda va 4 0 S dan past bo’lmaganda xam o’tkazish mumkin;  daraxt tanasi va skelet shoxlarini quyoshda kuyish yoki sovuq urishdan ximoyalash uchun ularni yopishtiruvchi moddalar (0,5% li duradgorlik elimi) qo’shilgan 20-30% li oxakli sut bilan oqlash;  zang kasalligidan ximoyalash maqsadida bog’ yaqinidagi archalarni yo’qotish. Baxorgi davrda (kurtaklar yozila boshlashidan gullash tuga-guncha). Mazkur davrda quyidagi tadbirlar o’tkaziladi:  daraxt tanasi va skelet shoxlarini 1% li temir kuporosi qo’shilgan oxakli sut bilan takroriy oqlash;  preparat purkalmagan bog’larda parsha va boshqa kasalliklar, shuningdek zararkunandalarga qarshi «yashil konus» fazasida metafos qo’shilgan (1,5 l/ga) 4% li bordos suyuqligi purkash;

 avvalgi yillarda parsha kuchli rivojlangan bo’lsa, g’unchalash fazasida daraxtlarga 1% li bordos suyuqligi yoki uning o’rindoshlari bilan ishlov berish;  un shudring kuchli rivojlangan xududlarda daraxtlarga g’unchalash (pushti g’uncha) davrida 1% li kolloid oltingugurt yoki boshqa fungitsid purkash (xarorat 20 0 S dan past bo’lmaganda);  o’simliklarda marganets va oltingugurt etishmasligi oqibatida xloroz yuzaga kelganda, ularni bargi orqali marganets oltingugurt oksidi, temir oltingugurt oksidi yoki kaliy oltingugurt oksidi bilan oziqlantirish. Yozga davrda (gullash tugagandan xosilni yig’ib olishgacha). Yozgi davrda quyidagi tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutiladi:  gullash tugagandan so’ng (gultojbarglar to’kilganda so’ng) darxol qora rak, parsha, zang, bakterial rak va boshqa kasal-liklar, shuningdek zararkunandalar – kasallik tashuvchilariga qarshi kombinatsiyalangan ishlov berishni amalga oshirish;  mevalarning mexanik shikastlanishiga yo’l qo’ymaslik uchun xosilni yig’ish davrida tegishli extiyotkorlik choralarini qo’llash. Mexanik shikastlarning bo’lmasligi saqlashda olma mevalarida chirish va qora rak kabi kasalliklarning rivojlanishini cheklaydi. Xar xil chirishlarning (meva, achchiq, xavorang, pushti) oldini olish uchun olmalar -0,5 dan +1 0 S gacha xaroratda va 85-95% nisbiy xavo namligida, nok va bexi mevalari esa 0 dan +1 0 S gacha xaroratda va 85-90% nisbiy xavo namligida saqlanadi;  mevazor bog’lar yaqinidagi yovvoyi urug’li meva ekinlarini yo’qotish. Kesilgan yog’och kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Yong’oqning bo’qoq kasalliklari barcha yong’oq o’sadigan mintaqalarda tarqalgan. Bo’qoq zamburug’lari daraxt tanasidan ozuqa moddalarini so’radi, ularni zaiflashtiradi va daraxtlarning yog’ochlik qismida chiritish qo’zg’atadi. Zararlangan daraxtlar tanasida oldin dumaloq, o’sib yarim shar, buyrak yoki noto’g’ri shakl oluvchi, oldin yumshoq, so’ngra yog’ochday qattiq, sariq, kulrang, qizg’ish, qo’ng’ir, qora va boshqa har xil tusli bo’rtmalar (shishlar) – bo’qoq

zamburug’larining meva tanachalari paydo bo’ladi. Ba’zan bo’qoqlar biroz kontsentrik doiralar paydo qiladi. Polyporus squamosus turining bo’qoqlari birbirining ustiga taxlangan tangachalardan tashkil topgan. Bu kasalliklar Toshkent viloyati Bo’stonliq tumanida keng tarqalganligi va ancha katta zarar keltirishi xabar qilingan. Zamburug’ daraxtning ozuqa moddalarini o’zlashtirib, uni zaiflashtiradi. Tanasida bir nechta bo’qoq rivojlangan yosh daraxtlar qurib qolishi mumkin (Axmedova, 1960). Qo’zg’atuvchilar bazidiomitset zamburug’lar bo’lib, Bo’stonliq tumanida keng tarqalganlari qatoriga qattiqtukli ( Polyporus hispidus, sinonim Inonotus hispidus ), tangachali ( Polyporus squamosus ) va haqiqiy ( Fomes fomentarius ) bo’qoq zamburug’lari turlari kiradi. Ulardan tashqari Toshkent viloyatida yong’oqda kam tarqalgan boshqa bir necha bo’qoq zamburug’lari ( Daldinia concentrica, Ganoderma applanatum, Polyporus arcularius ) ham qayd etilgan. Qattiqtukli bo’qoq zamburug’i Qattiqtukli bo’qoq zamburug’i daraxtlar o’zagining sarg’ish-oq chirishini, kamroq hollarda o’zak va po’stloq ostki yog’och qismi (zabolon ь ) chirishini qo’zg’atadi. Olma, yong’oq, tut, ba’zan shumtol, qayrag’och, grab va boshqa daraxt turlari zararlanadi. Qo’zg’atuvchi daraxt to’qimalariga nobud bo’lgan novda va shoxlar va harxil jarohatlar orqali kiradi. Bu zamburug’ qo’zg’atadigan kasallik Markaziy Osiyoda mevali daraxtlarda, jumladan Qirg’izistonning tabiiy yong’oqzorlarida keng tarqalgan. Zamburug’ning meva tanachalari bir yillik, har yili yangidan o’sib chiqadi, qalpoqcha yoki yostiqcha shaklli, ichki qismi probkasimon g’ovak, chetlari to’mtoq, 4-12x6-20x2-7 sm. Meva tanalarining usti to’lqinsimon, qattiq tukchalari mavjud, zonalari yo’q, qo’ng’ir yoki to’q-qo’ng’ir tusli. To’qimalari g’ovak etli, uzun tolalardan tashkil topgan, qo’ng’ir yoki qora tusli. Naychalari sarg’ish-qizg’ish tusli, uzunligi 2-5 sm. Teshikchalari dumaloq yoki qirrali, diametri 0,2-0,5 mm. Bazidiyalari 10-12x6-7 mkm. Bazidiosporalari deyarli dumaloq shaklli, kashtan rangli, silliq, qalin qobiqli, 9-12x7,5-9 mkm.

Tuklari qizg’ish-qo’ng’ir, shakli bigiz ninasiga o’xshash, ostki qismi kengroq, 1825x6-9 mkm. Meva tanasining tarkibida sariq rang beruvchi modda mavjud. Zamburug’ daraxtlarning yog’och qismida korrozion tipidagi chirish qo’zg’atadi. Zararlanishning ilk bosqichida yog’och qo’ng’ir tus oladi. So’ngra u yillik qatlamlari bo’ylab chatnaydi. Oxiri yog’och sarg’ish-oq tus oladi va sog’lom qismidan to’q-qo’ng’ir hoshiya bilan ajraladi. Zamburug’ daraxt tanasining o’zagini zararlaydi, ammo ayrim hollarda uning po’stloq ostki yog’och qismiga o’tadi. Daraxt tanasi chirishi daraxtning tepa qismidan boshlanadi. Tangachali bo’qoq zamburug’i Tangachali bo’qoq zamburug’i bargli daraxtlarda oq erta chirishni qo’zg’atadi. Katta daraxtlarning to’nkalarida, ayniqsa istirohat bog’larida ko’p uchraydi. Zamburug’ bazidiosporalari bilan to’qimalarga daraxt tanasi va shoxlaridagi har xil yaralar orqali kirib, zararlaydi. Meva tanachalari bir yillik, tarang etli, ba’zan yon tomonida joylashgan oyoqchali, yakka-yakka yoki katta guruhlarda. Qalpoqchalari dumaloq, yupqa, diametri 10-60 sm, usti sarg’ish, kontsentrik qatorlarda joylashgan qo’ng’ir tangachalar bilan qoplangan, chetlari butun, sal to’lqinsimon, pastka bukilgan. Yosh meva tanachalari iste’molga yaroqli. Oyoqchasi etli, zich, diametri 3-5 sm, ostki qismi to’q-qo’ng’ir yoki qora. To’qimalari yumshoq, etli, oq yok ochiq-sariq. Gimenofor naychali. Naychalari noto’g’ri shaklli, kengligi 2-4 mm gacha, kalta, oyoqchasiga qarab pastga cho’ziluvchi, chetlari tishchali, yirtilgan shaklli. Bazidiosporalari rangsiz, urchuq yoki uzunchoq tuxum shaklli, ostki qismi ingichkalashgan, 10-14x4-5 mkm. Zamburug’ qora chiziqlari mavjud bo’lgan oq yarali chirish va daraxt tanasining pastki qismida va ildizda o’zak chirishi qo’zg’atadi. Chirish yakunida yog’os oq tus oladi, uzunasiga chatnashlar paydo bo’ladi va chatnagan joylarda oq mitseliy to’planadi, yog’och, ba’zan noto’g’ri shaklli mayda plastinkalarga va kubiklarga parchalanib ketadi. Haqiqiy bo’qoq zamburug’i Haqiqiy bo’qoq zamburug’i daraxt tanasining “oq marmar o’zak- po’stloq ostki yog’och qismi chirishini” qo’zg’atadi. Zamburug’ yong’oqdan tashqari qoraqayin (buk), shumtol, oq qayin, tog’terak, terak, tol, grab, zirk, gilos, zarang va ko’p

boshqa bargli daraxtlarning tanasini zararlaydi. To’qimalarga zamburug’ning bazidiosporalari daraxt tanasidagi yaralar, sovuq urgan joylar, qurigan novdalar va ularning singan joylari orqali kirib, zararlaydi. Zaiflashgan daraxtlar, to’nkalar, qurib qolgan daraxtlarda hamma yerlarda tarqalgan. Bitta daraxt tanasida bir necha o’nlab meva tanachalari uchrashi mumkin. Meva tanachalari ko’p yillik, ot tuyog’i shaklli, qattiq, diametri 10-40 sm, ostki qismi keng, daraxtga meva tanachasi faqat orqasining ustki qismi bilan yopishadi, osti yassi, odatda yakka-yakka uchraydi. Meva tanachasining kstki qismi kulrang yoki kulrang-qora, silliq, ba’zan yaltiroq, keng kontsentrik doiralari mavjud, qalinligi 1-2 mm keladigan qattiq qobig’i bor. Ichki to’qimalari sariq-qo’ng’ir, yumshoq, zich kiygizsimon. Gimenofor ochiqqizg’ish, qatlamlardan tashkil topgan, naychalardan iborat, naychalar uzunligi 2-6 mm, to’g’ri shaklli. Bazidiyalari 25-30x8-11 mkm, tezda yo’qolib ketuvchi. Bazidiosporalari uzunchoq-ellipsoid shaklli, 14-24x5-8 mkm, rangsiz. Zamburug’ korrozion tipli chirish qo’zg’atadi. U oldin po’stloq ostki yog’och qismida rivojlanadi va keyinchalik o’zakka o’tadi. Chirish boshida yog’och qo’ng’ir tus oladi, unda oq yoki sariq nuqtalar va tasmachalar paydo bo’ladi. Chirishning 2nchi bosqichida tasmachalar soni ko’payadi, yog’och sariq-qo’ng’ir tus oladi, yumshaydi, g’ovaklashadi, unda to’q-qo’ng’ir va qora chiziqlar rivojlanadi. Chirishning 3-nchi bosqichida ichi sarg’ish tusli terisimon mitseliy bilan to’lgan radial chatnashlar paydo bo’ladi. Yog’och mo’rt bo’lib qoladi, yillik qatlamlari yoki alohida tolalari bo’ylab parchalanib ketadi. Haqiqiy bo’qoq zamburug’i odatda yiqilgan yoki turgan, ammo nobud bo’lgan daraxtlarda uchraydi. Zamburug’ rivojlanishi ko’pincha birorta shikast olgan daraxtlarda boshlanadi. Chirish odatda daraxtning tepa qismidan boshlanadi va pastga hamda po’stloq ostki yog’och qismidan o’zagiga qarab tarqaladi. Yozda kesib olingan bargli daraxtlar yog’ochlarini tez yemiradi va ular uvalanib ketuvchi shakl oladi. Mitseliysi ko’p yillik. Haqiqiy buqoq zamburug’i qoraqayin yog’ochini chirituvchi xavfli organizmlardan biridir, u ayniqsa Karpat tog’larida va Qrimda keng tarqalgan. Oq qayinga ham zarari katta.

Sitosporoz (daraxtlar infektsion qurishi) Cytospora turkumiga mansub bo’lgan deyteromitset zamburug’lar ko’p daraxt turlarini zararlaydi, jumladan O’zbekistonda C. juglandina yong’oq daraxtlarida uchraydi. Boshqa kasallik qo’zg’atuvchi, yarim parazit yoki saprotrof turlardan O’zbekistonda yong’oq novdalari va/yoki barglarida Cytosporina juglandicola , Coniothyrium foedans, Microdiplodia juglans va Diplodia juglandis piknidali turlar qayd etilgan

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 480 стр. 2 Пидопличко Н.М. Грибы-паразиты культурных растений. Определитель. Т.1-3. Киев: «Наукова Думка», 1977-1978. 3 Попкова К.В., Шкаликов В.А., Стройков Ю.М. и др. Общая фитопатология. Учебник для вузов. 2-е изд. М.: «Дрофа», 2005, 446 стр. 4 Саттарова Р.К., Раҳимов У.Х., Ҳакимова Н.Т. Вирусология, бактериология ва микоплазма. Талабалар учун маъруза матнлари. Тошкент: ТошДАУ нашр таҳририяти бўлими, 2003, 63 бет. 5 Саттарова Р.К., Холмуродов Э.А., Зупаров М.А., Ҳакимова Н.Т. Микроорганизмлар систематикаси. Магистратура талабалари учун маъруза матнлари. Тошкент: 2003, 63 бет. 6 Ҳамраев А.Ш., Азимов Ж.А., Ниѐзов Т.Б. ва б. Боғ, токзорларнинг заракунандалари, касалликлари ва уларга қарши кураш тизими. Тошкент: “Фан”, 1995, 160 б.

O'xshashlar

Yong’oq mevali daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Igna bargli daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Tol kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari. Qayrog’och kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Terak kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari