Темурийлар даврида маданият ва таълим-тарбия - Pedagogika - Referatlar

Темурийлар даврида маданият ва таълим-тарбия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.5 KB

Ko'chirib olish

Темурийлар даврида маданият ва таълим- тарбия Режа: 1. Амир Темур ҳаёти ва салтанатининг вужудга салтанатининг вужудга келиши 2. Темур салтанатининг таълим-тарбия тизими 3. Амир Темурнинг ахлоқ ва одобга оид ўгит насиҳатлари

Амир Темур ҳаёти ва Буюк саркарда, адолатли шоҳ Амир салтанатининг вужудга Темур Марказий Осиёда мўғуллар- келиши нинг 150 йиллик ҳукмронлигини тугатиб, буюк давлат тузган ва уни дунёга танитган шунингдек, Мовароуннаҳрда фан ва маданият равнақининг асосини яратган шахс сифатида машҳурдир. У ўз даврининг энг қудратли шоҳларидан ҳисобланган Турк подшоси Боязид Йилдиримни тор-мор қилиб, Болқон ярим оролидаги халқ-лар ва мамлакатларга озодлик бағишлаган. Олтин Ўрда хони Тўхтамишни енгиб, Россиянинг мўғуллар ҳукмронлиги асоратидан қутулишини қарийб 300 йилга тезлаштирган. Ўз даврида Мовароуннаҳрда ҳунармандчилик, қурилиш, илм-фан ва маданият-ни ривожлантирган. Амир Темурнинг кўп қиррали фаолияти, мураккаб шахс экан-лиги ўша даврда ёзилган қатор асарларда ифодаланган. Хофизи Абрунинг “Зубдатут таворих”, Шарофиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”, Ôасиҳ Аҳмад Хаводийнинг “Мужмали Ôасиҳий”, Абдураззоқ Самарқандийнинг “Матлаус саъдайн ва мажмаул баҳрайн”, Ибн Арабшоҳнинг “Ажойибал мақдур” номли асари ўша даврнинг қимматли ёзма манбаларидан ҳисобланиб, уларда Амир Темурнинг ҳаёти ва кўп қиррали фаолияти маълум даражада ҳикоя қилинади. Амир Темур 1336 йилда Шаҳрисабзга яқин Хўжа илғор қишлоғида туғилган. Унинг отаси Амир Тарағай Қозон хонига тобе Кеш (ҳозирги Шаҳрисабз) ҳокими бўлган. ¡ш Темурнинг дастлабки саводи оилада чиқарилган ва 7 ёши-дан мадрасада ўқий бошлаган. Бу ҳақда у ўзининг “Таржимаи ҳоли” да шундай ёзган: “Етти ёшга тўлганимда мени мадрасага олиб боришди ва қўшимча сўзлар жадвалини беришди. Мен ўқий бошла-дим ва эришган муваффақиятларимдан беҳад хурсанд бўлдим”. Тадқиқотчи олим Б.Аҳмедовнинг таъкидлашича, Темур мадрасага келганда ҳарф танийдиган бўлган. Шунинг учун ҳам жадвалдаги сўзларни ўқий билган. Мовароуннаҳр ва Хуросон мадрасаларидаги одат бўйича болани ўқишга ўргатишда қоғоз ё

терига ёзилган энг осон сўзлар жадвалидан фойдаланилган. Темур ҳам болалигида шундай жадвални ўқиган. Амир Темур болалик ва ўсмирлик йил- лари ҳақида шундай хотирлайди: “Мен 9 ёшга тўлганимда намоз ўқий бошладим ва мадрасадаги барча талабалардан устун бўлиб олдим. Хар қандай йиғилишларда ҳам мен уламоларнинг ёнидан жой олишга ҳаракат қилардим. Лекин ҳар доим уларнинг олдида тиз чўкиб ўтирардим. Катталарга шу тарзда ҳурмат билдиришни мен ўзимга қоида қилиб олгандим. 12 ёшимдан болалар билан ўйнашни ўргандим ва вақтимни ўз тенгқурларим ҳамда ўспиринлар билан ўтказардим”. Бу парчада шуниси диққатга сазоворки, Темур болалигидаёқ тенгқурларидан устун бўлиб, унда амирликка интилиш бўлган. Темурнинг таржимаи ҳолида унинг феъл-атвори, ахлоқи ва ижобий хусусиятларининг шаклланишидан далолат берувчи маълумотлар алоҳида ифодаланган. Амир Темур шахсида анчагина зиддиятлар мавжуд. У 16 ёшида отасининг васияти бўйича аскарларга бошчилик қилган. Шундай қилиш Барлос уруғининг анъанаси ҳисобланган. У ёшлигидан ҳарбий машқларга ниҳоятда қизиққан, феодал урушларда бир неча бор қатнашиб, тажриба орттирган ва моҳир жангчи бўлиб етишган. Амир Темур 1360-1361 йилларда Мовароуннаҳрнинг катта қисмини эгаллаган Мўғулистон хони Туғли Темур хизматига кирга-нида, шунингдек, унинг ўғли Илёсхўжа 1365 йили ҳукмронлигига қарши узлуксиз курашган. Хусайн ва Темур 1366 йилнинг баҳорида Самарқандни эгал-лайдилар. Хусайннинг хоинлик кирдикорларини сезиб юрган Темур 1370 йилда Балхни қамал қилиш пайтида ўз иттифоқчиси Хутталион ҳокими Кайхусрав қўли билан уни ўз йўлидан олиб таш-лайди. Ўша пайтдан Амир Темурнинг Мовароуннаҳрдаги якка ҳукмдорлик фаолияти бошланади. Бу эса унинг 35 йил мобайнида-ги ҳукмронлик ва жаҳонгирлик ҳарбий юришлари учун қулай вазиятни вужудга келтирган. Амир Темур қисқа муддат ичида Амударё билан Сирдарё ора-лиғидаги ерларни, Ôарғона ва Шош мулкларини бирлаштирган ва ўзига бўйсундирган.

1372 йилидан 1388 йилга қадар Хоразмни тўла бўйсундириш учун 5 марта юриш қилиб, уни ўз империясига қўшиб олган. 1395 йилда Шимолий Кавказга юриш қилиб, ғалаба қозонган. 1398 йили Хиндистонни, 1401 йили Сурия ерларини, 1402 йили Анқарадаги турк ерларини босиб олган. Султон Боязид-ни енггач, Хитойга юриш олдидан Ўтрор шаҳри яқинида хаста-ланиб, 1405 йил 18 февралü куни вафот этган. Темурзодалар - ўғиллари: Жаҳонгир Мирзо, Мирон шоҳ, Умаршайх ва Шохруҳ Мирзо, набиралари, Пирмуҳаммад, Халил Султон, Муҳаммад Султон, Мирзо Улуғбек ва бошқалар темурий-лар сулоласининг идора қилишда давом этдилар. Темурийлар даврида Мовароуннаҳрда ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаёт бир маромда давом қилди ва муайян ижобий ўзгаришлар ҳам рўй берди. Чунончи, Самарқанд Шарқда муҳим савдо, маданият, илм-фан маркази сифатида кўпдан бери маълум эди. Хитой, Хиндистон, Эрон ва Шарқ-Оврўпа билан савдо муносабатлари унинг иқтисодий ва маданий ҳаётида катта ролü ўйнади. Мамлакатда ишлаб чиқариш кучлари етарли даржада ривожланган бўлса-да, Темурнинг жуда кўп ҳарбий юришлари сабабли тўпланган ғоят катта бойликлар мамлакатнинг иқтисодий юксалишига маълум даражада ёрдам берди. Самарқанд ҳунармандчилигида тўқимачилик, металлга ишлов бериш, бинокорлик, кулолчилик етакчи ўрин олган бўлиб, шаҳар аҳолисининг кўпчилиги шу тармоқлар билан шуғулланиб келган. XV - XVI аср ёзма манбаларида Самарқандда турли шаклдаги шиша идишлар: кўзачалар, қадаҳлар, дори солинадиган идишлар, пардоз ашёлари ва рўзғор буюмлари ишлаб чиқариш ривожлангани қайд этилган. Мисол учун М.Е.Масоннинг аниқлашича, Гўри Амир мақбарасида ва Улуғбекнинг шаҳар ичкарисидаги саройида ҳам махсус тайёрланган рангли ойналардан фойдаланилган. ¡ғоч ўймакорлиги ҳам ривожланган. Машҳур тарихчи А.Ю.Якубовскийнинг ёзишича, Амир Темур Самарқандда ҳунармандчиликни кучайтириш мақсадида Олтин Ўрда,

Хуросон, Озарбайжон, Арманистон, Ôорс, Кармана, Месопатамия ва бошқа жойлардан ҳунарманд усталарни мажбурий равишда кўчириб келтирган. Шунингдек, ўз давлатини барпо этгач, мамлакатнинг иқтисодий, ижтимиой- маданий ва маърифий ишла-рини ривожлантиришга катта аҳамият берган. У бежиз соҳибқирон деб аталмаган. “Соҳибқирон” сўзи “бахтиёр подшо”, “илмли подшо” деган маънони билдиради. Амир Темур дунёга танилган ҳадисшунос олимлар, маданият арбоблари Абу Муҳаммад Абдаъ ибн Хамид ибн Нсрал Кеший, Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон Дорамий Самарқандий ва Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорийларни Самарқандга таклиф этиб, мамлакатда илм-фанни ривожлантиришга ўзи бош-қош бўлган. Машҳур тарихчи Шарафиддин Али Яздий “Зафарнома” китобида Амир Темур Шаҳрисабзда Оқ сарой, Самарқандда Боғишамол қасри, Жомеъ масжидини ҳамда бир қанча мадрасалар қурдиргани ҳақида маълумот берган. Темур салтанатининг Темур замонасида ўғил болалар учун таълим-тарбия тизими бошланғич маълумот берадиган ди- ний мактаблар бўлиб, улар асосан масжидларда ва хусусий уйларда ўқимишли кишилар, домла-имомлар томонидан очилган эди. Мазкур мактабларда масжид имомлари ёки муаззинлар дарс ўтардилар. Аҳолиси кўп шаҳарларда мактабларни махсус мактабдорлар очган. Кўчманчи ва чорвадор аҳоли орасида мактаблар одатда баҳор ва ёз ойларида очилар, уларда асосан масжид имомлари ёки мадраса толиблари ўзларининг иқтисодий аҳволини яхшилаш мақсадида ўқитувчилик қиларди. Шаҳар мактабларидаги ўқувчилар 20-30 нафар, қишлоқ мактаб-ларида эса 10-15 нафар, айрим ҳолларда ундан кўпроқ бўлган. Мактаб ўқувчиларининг ёшлари ҳар хил бўлган ва уларга 5 вақт намоз ўргатилган. Мактабларда араб алифбосида савод чиқарилган, “Хафтияк” китоби ўқитилган. “Хафтияк” Қуръоннинг 7 дан 1 қисми ҳажмида-ги материаллари танлаб олиниб, форс тожик тилларида тузилган. “Хафтияк”да кўпроқ диний

маросимларда ўқиладиган суралар берилган. Уни ўрганишга 2-3 йил вақт кетган. “Хафтияк”дан сўнг “Чор китоб”, Сўфи Оллоёрнинг ҳикматлари ўқитилган. Ўша даврдаги таълим мазмуни ҳақида қуйидагиларни айтиш мумкин: Мактаб муайян ўқув дастурига эга бўлмаган. Ўқувчилар якка тартибда ўқитилган. “Синфдан-синфга кўчириш” ўқувчилар-нинг ота-оналари ўқитувчиларига бериб турадиган “совға”ларига боғлиқ бўлган. Мактабга қабул қилишнинг аниқ вақти ҳам бўлма-ган. Мактабда ўқувчиларни кичик ва юқори гуруҳларга ажратиб ўқитилган. Кичик гуруҳ ўқувчилари Қуръон оятларини ўқиш билан чекланган, катта гуруҳ ўқувчилари эса улар ўзлаштираётган билим-лардан ташқари ислом динининг асосларини ташвиқот қилиш билан шуғулланганлар. Шу билан бирга, форс шоирлари Хўжа Хофиз ва Саъдий Шерозийнинг ғазалларини ёдлаган. Мактаб таълимининг сермазмунлиги ёки саёзлиги ўқитувчи-домланинг билими савиясига ва ўқитиш маҳоратига боғлиқ бўлган. Темур ва темурийлар даврида Мовароуннаҳрда ибтидоий диний мактаблардан ташқари, шаҳзодалар, хонзодалар, бекзодалар ва йирик амалдорларнинг болалари учун сарой ва хонадонларда алоҳида савод мактаблари ҳам ташкил этилган. Шундай мактабларда подшо хонадони учун махсус қиссахон дейилар эди. Аста-секин йирик давлат арбоблари, руҳонийлар, амалдорлар болалари учун хонадонларида махсус мактаблар очган эдилар. Шаҳзодалар, хонзодалар ва бекзодалар 4-5 ёшларидан бошлаб ўқиш ва ёзишни подшо қиссахонларидан ўрганиб олганлар. Шу билан бирга, болаларнинг зеҳнини ўстириш мақсадида уларга ўзлари эшитган ва кўрган нарсалар, дунёнинг ажойиб ва ғаройиб воқеалари ҳақида ҳикоялар қилиб берилган. Шаҳзодалар савод чиқарганларидан кейин уларга “Гўзалликни нақл этувчи” қаламдан фойдаланиш ўрнига “Нақшли ханжар ва ялтиллаб турган қилични ишлатиш, найзабозлик ва камон отиш санъати ўргатилган, чунки

“чаққонлик билан бел боғлаб, олам очувчи шамшир ишга туширилмаса, билиш мумкинки, мамлакатни қалам билан муҳофаза этилмайди? Хонзода, бекзодалар отда чопиш ва чавгон ўйнашни ҳам ўрганишган. Шундан кейин “ Сулукул мулук” ларда айтилишичав, бўлажак ҳукмдор давлатни идора қилиш санъатини: турли лавозим эгаларини тайинлаш, солиқ тўплаш, руҳонийлар, мансабдорлар ҳамда бошқа юртлардан келган элчилар-ни қабул қилиш, хайру садақалар бериш тартиб-қоидалари бўйича кўникмаларни ҳам эгаллаган. Шаҳзодалар ва маликалар Темурнинг бой кутубхонасида мутолаа қилишган. У кутубхонада барча фанларга: илоҳиёт, ҳадис, тарих, география, фалсафа, фиқҳ, тиббиёт, фалакиёт, риёзиёт ва ҳоказоларга оид китоблар бўлган. Жумладан, у ерда Хоразмий, Беруний, Саъдий ва Насриддин Тусийнинг китоблари сақланган. Амир Темур даврида мадрасалар олий ўқув юрти вазифасини ўтаган. Улар диний ва кейинчалик дунёвий билимлар ўчоғи, тафак-кур гулшани, кадрлар тайёрлаш маскани бўлган. Мадрасаларда мамлакатнинг энг атоқли донишманд шайхлари, олиму уламолари мударрислик қилишган, маърузалар ўқишган. Темурийлар давридаги мадрасалар Ўрта Шарқ қурилиш режа-сига биноан энг кўркам қилиб қурилган. XV асрда мадрасалар тўғри бурчакли режа асосида қурилиб, теварак-атрофи девор билан ўралган. Хоналари ташқаридан қаралганда кўринмайдиган бўлган. Темурнинг ўзи Биби Хоним мадрасасини қуришда ташаббус-кор бўлган. Самарқанддаги Муҳаммад Султон мадрасасининг қурилишига ҳам алоҳида эътибор берган. Баъзи масалалар бўйича мурожаат этган кишиларни юқоридаги мадрасаларда қабул қилиб, уларнинг арзларини эшитган ҳамда диний масалаларни ўша жойда ҳал қилган. Улуғбек 14717 йилда Бухоро мадрасасини қурдирган ва унинг пештоқига “Билимга интилиш ҳар бир мусулмон аёл ва эркакнинг бурчидир” деб ёздирган.

1417-1420 йилларда Самарқанднинг Регистон майдонида янги мадраса қад кўтарган. В.В.Бартолüднинг фикрича, Улуғбекнинг ўзи ҳам бу мадрасада маъруза ўқиган. 1433 йилда ¢иждувонда яна бир мадраса қурдирган. Мадрасаларнинг энг каттаси Самарқанд мадра-саси бўлган. Бир тарихчи бу мадраса ҳақида қуйидагиларни ёзган: “Мадрасанинг тоғ шукуҳли ҳайъати устухонбанд мустаҳкамлигидин фалак биносидин тинчликни олғон, юксак жиҳати бўлмиш азамат-нишонпештоқи оғирлигидин еру заминга зилзила солғон, анинг олий даражалик кунгираларини қудрат устаси фалак бир хилда ёсоғон, ложувард кошинларини қазо наққош фалакнинг чароғон юлдузлари бирлан бир тартибда нақш қилуб, аларга даҳлдор қилғон; қуёш каби жилваси, зирнигор нақшлари гўзал фалак гумбази бирла ҳамвазн эрди” 1 . Мадраса икки қаватли бўлиб, элликта ҳужрадан, ҳар бир ҳужра 3 хона - қазноқ, ётоқхона ва дарсхонадан иборат бўлган. Тарихий манбалардаги маълумотларга қараганда, Улуғбекнинг 1 Б.Аҳмедов Улуғбек. “¡ш гвардия” нашриёти, 1989 йил, 101-бет. Самарқанддаги мадрасасида 100 дан ортиқ талаба истиқомат қилган ва таълим олган. Унда таниқли олим мавлоно Шамсуддн Муҳаммад Хавоий етакчи мударрис бўлган. Мадраса мударрислигини тайинлаш эсда қоларли тарихий воқеа бўлган. Шу ҳақда адиб Зайниддин Восифийнинг “Бадоеул вақоиъ” китобида қуйидагиларни ёзган: “Мадраса қурилиши итмомига етгач, анинг саҳнида катта йиғин бўлди. Йиғинга Улуғбек Мирзо ҳам ташриф буюрдилар. Йиғилғонлар андин “Мадрасанинг биринчи мударриси ким бўлғай”, деб сўрағонларида Улуғбек Мирзо: “Барча илмларнинг саромади бўлғон киши ушбу мадрасага мударрис этиб тайинланғай”, - деб жавоб қилдилар. Ушбу йиғинда ҳозир бўлғон ва ғишт уюми устида жулдур кийимда ултурғон бир шахс ўрнидан даст туриб Мирзога таъзим қилди ва: “Ушбу марта-бага мен муносибдурмен”, - деди. Улуғбек Мирзо они имтиҳон қилди, илму камолотига ишонч ҳосил қилғоч, ани ҳаммомга олиб бориб, ювиб-тараб

кийинтиришни буюрдилар. Мадраса очилғон куни мавлоно Шамсуддин Муҳаммад Хавоий мударрис ўрнида биринчи дарсни ўқитдилар. Дарсда олимлардан тўқсон нафари ҳозир бўлғон эрдилар, лекин маъруза жуда юқори миллий савияда ўқилгани учун дарснинг маъносига Улуғбек Мирзо бирлан Қозизода Румийдан бошқа ҳеч ким тушунмади”. Босунқур Мирзо Хиротда катта маданий ишларни амалга оширган. У Хиротда бир нечта мадраса ва жуда катта кутубхона ташкил қилиб, қирққа яқин ҳаттот, саҳҳоф, муқовачи, варақ, қоғоз тайёрловчи наққош, лаввах, лавҳа чизувчи ва бошқа ҳунар эгалари-ни шу ерга тўплаган. Улар хушнавис хаттот Мавлоно Жаъфар Табризий бошчилигида қўлёзмаларни йиғиб кўчириш, безаш ва тарқатиш билан шуғулланганлар. Бойсунқур Мирзо “Шоҳнома” нинг 41 та нусхасини тузатган. У шоир сифатида ҳам машҳур бўлиб, мадрасада таълим ишларини ҳам ташкил этган. Унинг ўқитиш соҳасидаги ва маърифий ишлари ҳақида М.М.Дüяконов: “Навоий, Жомий ва Беҳзод яшаб ижод этган давр XV асрнинг иккинчи ярми эди. Бунда Хиротни маданий юксалиши ва гуллаб яшнашига сабаб бўлган шаҳзода Шоҳруҳ эди. Хиротда мактаб ва мадраса ишлари 38 йил подшолик қилган Султон Хусайн Мирзо Бойқаро подшолиги даврида бирмунча ривожланган. Хиротдаги Бадиъа, Ихлосия, Халосия, Шифохия, Хусравия мадрасалари ўша даврдаги илм масканлари орасида машҳур бўлган. Хирот шаҳрида XII асрда 359 та мактаб бўлган ва XV асрда янада кўпайгани маълум. Мактаб ва мадрасаларга шоир Алишер Навоий раҳнамолик қилган. Булардан ташқари, шоҳ саройида шаҳзода ва маликалар учун алоҳида мактаблар ҳам очилган. Алишер Навоий Хусайн Бойқаро билан бирга шундай мактабда ўқиган. Машҳур аллома Муҳаммад Зайниддин Восифий талабалик йилларида сарой мактабида мударрислик қилган. У Чиғатой амир-ларидан бири Боҳвали Хадича бегимнинг эмишган укаси оиласида 7 йил мударрис бўлган. Амир Темур тузуклари фақат давлат бошқариш учун бўлмай, балки ҳар бир катта ва кичик жамоани бошқарувчи раҳбарлар учун ҳам зарурдир.

Тузукларда раҳбарга хос фазилатлар қуйидагича ифодаланади: 1) Ишбилармон одам, адолатли раҳбар, яхши оилабоши бўлиши билан бирга, мард ва шижоатли фазилатларга эга бўлиши; 2) Хар бир тадбирда узоқни ўйлаб иш кўриш, сезгир бўлиши; Хар бир ишда маслаҳат олмоқ зарурлиги. Шунингдек, у маслаҳатни иккига бўлган эди – биринчиси тил учида айтилган, иккинчиси юракдан чиққани. Ана шу юракдан чиққан маслаҳатга доимо қулоқ солиш керак, деганлар. Амир Темур ўз авлод ва аждодлари ҳамда фарзандларига юқоридаги сифатлардан келиб чиқиб салтанатни бошқариш ҳақида дастуруламал ёзиб қолдирди. Амир Темурнинг бу дастурида давлатни бошқариш тузуклари алоҳида ўрин эгаллайди: 1. Дилимнинг машриқдан кўтарилган биринчи тузук шундан иборат бўлдики, ислом динини ёйган Муҳаммад, унга тангрини марҳаматлари ва саломлари бўлсин, шариатни қувватладим. Жаҳон-нинг турли мамлакатларидаги яхши одамлар орасида ёйдим. Демак, мусулмончиликдаги илғор ғояларни ривожлантириб, унга амал қилдим. 2. Амир қиламанки, вазирлар ушбу тўрт сифатга эга бўлсинлар: а) асллик, тоза насллик; б) ақл-фаросат; в) сипоҳу раият авлодидан хабардор ва уларга хушмуомалада бўлиш; г) сабр, чидамлилик, тинчликсеварлик. Шундай фазилатли вазирларга ишонч, имтиёз, эътибор ва иқтидор бердим. Амир Темур тузукларининг бирида амирлик мансабини шундай шахслар-га берилсин деган эди: асли тоза, пок насллик, ақл фаросатлик, баҳодир, довюрак, тадбиркор, сергак, эҳтиёткор каби фазилат эгалари. Амир Темур муомала маданиятига алоҳида эътибор берган эди. Турон мамлакатини фатҳ этган куним ва пойтахт Самарқандда салтанат тахтига ўтирганимдан сўнг, дўсту душман билан муомала-да, бир текис йўл тутдим. Менга ёмонлик қилган, менга қарши қилич яланғочлаган баъзи амирлар қўрқувда эдилар. Уларга шундай яхшиликлар қилдимки, менинг

иноятим ва хайр-эҳсонимни кўриб ўзлари шарманда бўлдилар. Кимни ранж этган бўлсам, эҳсону инъомлар билан кўнглидаги хафагарчиликни чиқардим ва мартаба-лар, имтиёзлар бердим. Амир Темур ўз тузукларида ҳар бир саркарда, давлат ва жамоа раҳбарларини адолат ва юксак инсоний фазилат эгаси бўлишлари-ни талаб қилди ва ўзи бунга намуна кўрсата олди. У келажак авлодга қилган насиҳатларида бу ғоялари дастуриламал бўлиб хизмат қилди. Амир Темурнинг ахлоқ ва Амир Темур ўгит-насиҳатларида одобга оид ўгит насиҳатлари ахлоққа оид гаплар жуда кўпдир. Улардан: 1. Адолат ва адолатсиз-лик ҳақида: “Хар мамлакатда адолат эшигини очдим, зулму ситам йўлини тўсдим. Қайси мамлакатни забт этган ёки қўшиб олган бўлсам, ўша ернинг обрў- эътиборини, кишиларини азиз тутдим, саййидлари, уламолари, фуқаро ва машойихига таъзим бажо келтирдим ва ҳурматладим, уларга вазифалар бериб маошларини белгиладим. Ўша вилоятнинг улуғларини оға- иниларимдек, ёшлари ва болаларини бўлса ўз фарзандларимдек кўрдим”. 2. Сўз ва ишнинг бирлиги. Амир Темур “Белда камар ва тилда сано”, яъни иш ва сўз бирлигини хуш кўрар эди. У ўзи ёзган, айтган ва шахсий ҳаётида қаттиқ амал қилган “агар лашкар боши ёмон кўнгил ва ақлсиз бўлса, қўшиннинг енгилмасдан иложи йўқ”, деган панд-насиҳати жуда аҳамиятлидир. Бу ҳақда Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”сида, Х.Вамберининг “Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи” китобида анчагина маълумотлар бор. Амир Темур дўстга содиқ эди. У имом Барака вафот этганда йиғлаб кўз ёши тўккан. Соҳибқирон Амир Темур ўзининг “Тузукла-ри”да дўстлик ҳақида қуйидагиларни ёзганди: Дўстлик – синовда чиниқади. “Дўст-душман билан муросаю мадора қилдим. Шиддатли кишиларни дўст тут, чунки Тангри таоло жасур кишиларни ардоқ-лайди. Ôарзандлар, қариндошлар, ошна-оғайни, қўшнилар ва мен билан бир вақтлар дўстлик қилган барча

одамларни давлату неъмат мартабасига эришганимда унутмадим, ҳақларини адо этдим. Дўст-душмандан кимки менга илтижо қилиб келгудек бўлса, дўстларга шундай муомала қилдимки, дўстлиги янада ортди, душманларга шундай муносабатда бўлдимки уларнинг душманлиги дўстликка айланди”. Амир Темурнинг ўзи Тўхтамишхон унинг паноҳига сиғиниб келганида унга яхшилик ва мурувват кўрсатган. У ўз дўстидан ранжимайдиган, дўстининг душманини ўз душманим деб биладиган дўстни содиқ ва вафоли дўст деб билган. Ақлли душман жоҳилу нодон дўстдан яхшироқдир. “Ботирлик одам қалъаси” деб ёзган эди, Амир Темур. Бу панд- насиҳатга соҳибқирон доимо амал қиларди. Шунингдек, у барча амирликларни, сипоҳиларни ботир, жасур бўлишга ундар эди. У жангу жадалларда ботирликни шиор қилиб “Ботирлик жангда билинур”, деб такрорлар эди. “Амир Темур” ҳеч кимга ғазаб билан қаттиқ муомала қилма-ди” деб ёзади ёз “Тузуклари”да. У ғазаб ва қаттиққўллиги билан қилинган муомалани Тангри таолонинг ғазабига дучор бўлиш, ўз ҳолини танг қилишдир, деб таъкидлаган. Шунинг учун у ширинсўз айтиб ғанимни имонга киритган. 1. “Бир калима ширин сўз қилични қинга ниқтар”, деб таъкидларди, соҳибқирон. 2. “Тил қиличдан ўткир”. Бу ўгит Соҳибқироннинг ўз тажри-басида синалган. Амир Темурнинг панд-насиҳатлари ёшларни тарбиялашга хизмат қилган эди. Шундай қилиб, XIV асрнинг иккинчи ярмидан XVII асргача бўлган давр Мовароуннаҳрда иқтисодий, ижтимоий, маданий юксалиш даври бўлди. Марказлашган давлатнинг асосчиси Амир Темур ўз империясини тузиб, унинг иқтисодий ва маданий қудра-тини юксакликка кўтарди. Уни Оврўпа ва Шарқда энг қудратли давлатга айлантиришга эришди.

O'xshashlar

Темурийлар даврида маданият, таълим-тарбия йуналишлари ва педагогик карашлар

Темурийлар даврида таълим-тарбия масаласи

Темурийлар даврида таълим-тарбия ҳақида

Шарқ уйғониш даврида таълим ва тарбия масалалари (биология ўқитиш методикаси)

Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар (IX-XII асрлар)