Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар (IX-XII асрлар)

Yuklangan vaqt:

22.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.5 KB

Ko'chirib olish

Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар ( IX - XII асрлар) Режа: 1. Шарқ Уйғониш даврининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Ижтимоий-иқтисодий ҳаётдаги ўзгаришлар, илм-фан, маданиятнинг ривожланиши. 3. IX - XI асрларда яшаб ижод этган адиблар ижодида таълим- тарбия ва маърифатпарвар ғоялар. 4. Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Аҳмад Яссавий асарларининг ҳозирги кундаги аҳамияти. 5. Кайковуснинг «Қобуснома» асарида таълим-тарбия масалалари

Таянч сўз ва иборалар: Уйғониш даври, илм-фан, маданият, юксалиш, ижтимоий ҳаёт, иқтисодий ҳаёт, феодал, таълим, тарбия, маърифатпарвар, ижод, адиб, мутафаккир, Марказий Осиё, Ўрта Осиё, Яқин Шарқ, Ўрта Шарқ, Ғарб, Ренессанс, Мовароуннаҳр, Хуросон 1. Шарқ Уйғониш даврининг ўзига хос хусусиятлари IX - XII асрлар давомида Мовароуннаҳр бутун мусулмон оламида илмий-маданий жиҳатдан энг ривож топган ўлка сифатида машҳур бўлиб, бу ерда қадимий анъаналар билан араб, форс, қисман ҳинд ҳамда қадимги Юнон илмий-маданий анъаналари қоришуви асосида исломий фалсафий ва табиий илмлар – асрономия, математика, тиббиёт, кимё, доришунослик, жўғрофия кабилар ривож топди. Бу ерда махсус ҳадисшунослик ва ислом фиқҳшунослик мактаблари шаклланиб, тарихшуносликда ҳам муҳим асарлар вужудга келди. Бу давр маънавиятининг муҳим томонларидан бири шундаки, олим, донишманд, шоирларнинг кўпчилиги қомусий билимларга эга бўлиб, илмлар бир-биридан ажралмас, узвий боғлиқ ҳолда мавжудлиги характерли эди. Шунинг учун ҳам Абу Наср Фаробий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, аз-Замахшарий, Исмоил Журжонийлар жуда кўп соҳзаларда ижод қилиб, ўчмас из қолдирдилар. Шу билан бирга математика, асрономия, тиббиёт, мантииқ, тилшунослик, тарих каби илмлар, маданият, маънавиятнинг ривожида ниҳоятда муҳим аҳамият касб этганики, ислом динининг назарий масалалари билан бирга ахлоқий томонлари ҳам кенг ривож топганини кўрамиз. IX - XII асрларда Марказий Осиёда тарқалган ва ривожланган тасаввуф таълимотлари, оқимлари ҳам жамият маънавий ҳаётининг ривожи учун хизмат этиб, унинг ўзига хослигини белгилашда муҳим аҳамият касб этди. Маълумки, Ғарб адабиётларида Европа мамлакатларида кескин маданий юксалишга олиб келган XV - XVI асрларни Ренессанс – Уйғониш

$даври номи билан юритадилар. Бироқ кўпчилик муаллифлар Шарқда шундай жараён бўлганлигидан кўз юмадилар. Ҳолбуки, IX - XII асрларда Марказий сиёда Европадан бир неча асрлар илгари маданий юксалиш юз берганини ҳеч ким инкор эта олмайди. У Европадагидек янги сиёсий-иқтисодий жараён, яъни буржуа муносабатларининг вужудга келиши билан боғлиқ бўлмаса-да маданият тарихида ўлмас из қолдирди ва Европа Ренессансининг вужудга келишига катта таъсир кўрсатди. Шунинг учун биз IX - XII асрлардаги Марказий Осиё маданий юксалишини Уйғониш даври, аниқроғи илк Уйғониш даври деб аташга ҳам тўла асосимиз бор. Бу илк Уйғониш даври маданияти сиёсий-иқтисодий жиҳатдан Европа мамлакатларидан фарқли ўлароқ мустақиликка эришиш ва бу минтақада мустақил давлатларнинг вужудга келиш жараёни билан узвий боғлиқдир. Яқин ва Ўрта Шарқда, жумладан Эрон, Кавказ орт ива Ўрта Осиёда савдо алоқаларининг ривожланганлиги, ҳунармандчиликнинг тараққий этиши, иқтисодий ва маданий алоқаларнинг барчаси умумий ривожланишга таъсир этди. М.Хайруллаев таъкидлаганидек, «Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларидаги маданий юксалишга олиб келган сабаб феодал муносабатлар янги босқичи бўлди. Бу давр маданий тараққиётида араб ҳалифалигига бўйсўнган мамлакатларнинг хўжалик иқтисодий алоқаларнинг кучайиши ва бунинг оқибатида турли маданиятлар – Ҳинд, Ўрта Осиё, Эрон, Араб, Юнон, Рим маданиятларининг яқиндан ўзаро алоқАси ва бир-бирига таъсир жтиб бориши катта рол ўйнади» 1 . Бу даврда қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ер майдонлари кенгайтирилди, кўплаб суғориш иншоотлари тикланди ва янгилари қурилди, пахта, зиғир, каноп экилиб, улар толасидан мато тўқилган. Мовароуннаҳрда, хусусан, Ўрганч, Фарғна, Самарқанд ва Бухоро тўқимачилик маҳсулотлари, айниқса Самарқанд ва Бухоро шойиси дунёга машҳур бўлган. Қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилик саноат маҳсулотларининг ишлаб чиқарилиши 1 Хайруллаев М. Уй\ониш даври ва Шар= мутафаккири. Т.: «Ызбекистон», 1971, 43-бет.$

савдонинг ривожланишига йўл очди. Натижада Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларининг чет давлатлар: Испания, Хиндистон, Хитой, Византия билан савдо ишлари кўлами ортиб борди. Марказий Осиёда илк Уйғониш даври ҳақида сўз борганда, қуйидаги омилларни алоҳида кўрсатмоқ зарур: а) IX - XII асрларда араб халифалигидан қутилиб, ерли мустақил давлатларнинг вужудга келганлиги. б) ягона дин – Ислом туфайли катта ҳудуд – Яқин ва Ўрта Шарқдаги турли халқлар, мамлакатлар ўртасидаги алоқаларнинг ривож топиши, маданият, маънавиятда маълум умумийлик вужудга кела борганлиги; в) олдинги «Ипак йўли» аҳамиятининг ошуви, мамлакатлараро савдо- сотиқнинг, ҳунармандчиликнинг кўпайгани, шаҳарларнинг ривожи; г) жаҳон маданияти аввал эришган ютуқлар, хусусан, қадимги юнон, ҳинд, эрон маданияти, илм-фани ютуқлари инкор этилмай, аксинча, ворислик давом қилгани, ундан кенг фойдалангани. 2. Ижтимоий-иқтисодий ҳаётдаги ўзгаришлар, илм-фан, маданиятнинг ривожланиши Х асрдан бошлаб Мовароуннаҳр ва Хуросонда мустақил феодал давлатлар – Тохирийлар, Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Хоразмшохлар давлатларининг пайдо бўлиши ҳам маданий ҳаётнинг янада равнақ топишига олиб келди. Бу даврда пул муомаласи ривожланди. Жамият сиёсий, ижтиоий, ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар, албатта маданий ҳаётга ҳам ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади. Сомнийлар давлати Марв, Бухоро, СамарқАнд ва Ўрганч ўша даврнинг маданий марказларидан саналарди. Бу даврда араб тили илмий ва алоқа тили эди. Мактабларда дарслар араб тилида олиб борилар эди. Расмий ҳужжатлар, шариат қоидалари араб тилида юритилар эди. Илмий асарлар ҳам араб тилида ёзилар эди. Х аср ўрталарига

келиб, форс-тожик тилида ҳам иш юритила бошланди, аммо ёзиладиган ҳужжатлар, ишлар форс-тожик тилида бўлса ҳам, араб имлосида ёзилар эди. Ўша даврда Бухорода катта китоб бозори бўлган китоб дўконларида олим ва фозил кишилар учрашиб, илмий баҳс-мунозаралар ўтказганлар. Абу Али ибн Сино китоб дўконларининг бирида Фаробийнинг Арестотел «Метафизика»сига ёзган шарҳларини сотиб олганлигини таржимаи ҳолида ҳикоя қилади. Бухоро амири саройида эса йирик кутубхона мавжуд бўлган, бу кутубхонани ўша даврдаги Шероз кутубхонаси билан беллаша оладиган ягона кутубхона сифатида тан олганлар. Самонийлар даврида Рўдакий, Фирдавсий, ал-Хоразмий, ал-Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Синолар яшаб ижод этганлар. Х асрнинг иккинчи ярмида ташкил топган Қорахонийлар давлатида ҳам баъзи хонлар ўз саройларида кутубхоналар ташкил этдилар. Бу кутубхоналарда араб ва ҳатто Ғарбий Европа олимларининг асарлари ҳам мавжуд эди. Бу даврда туркий тил шаклланиб борди. Юсуф Хос Ҳожиб, Маҳмуд ҚОшғарий каби олимлар ўзларининг жаҳон аҳамиятига эга бўлган асарларини яратдилар. XI аср бошида Ғазнавийлар давлати, кейинро қ салж ўқ ийлар , Хоразмшохлар давлати ташкил топди. Ғазнавийлар даврида ҳам илмий, ижтимоий-фалсафий фикрлар ривожланди. Маҳмуд Ғазнавий ўз саройига жуда катта маданий бойликларни тўплайди, олимларни илмий ишга жалб этади. Жумладан, Абу Райҳон Беруний ҳам Маҳмуд саройида яшаб, машҳур «Ҳиндистон» асарини шу ерда яратган. XI асрда Хоразмда илм-фан айниқса тараққИй этади. Хоразм шоҳи Маъмун ўз саройига энг забардаст олимларни таклиф этади. У ташкил этган «Байтул ҳикма» - «Донишмандлик уйи»да қомусий олимлар – Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, тарихчи Мискавайх, риёзиётчи Абу Наср ибн Ироқ, файласуф Абу Салҳ ал-Масиҳий, табиб Абдулҳайр Ҳаммор каби олимлар илмий ижод билан шуғулланганлар, лекин тож тахт учун кураш натижасида буи лм даргоҳи ўз фаолиятини тўхтатади.

Салжўқийлардан Алп Арслон Муҳаммад ҳокимиятни бошқарган даврда унинг вазири Низом ул-Мулк ўз даврининг машҳур сиёсий арбоби ва маърифатпарвар инсон сифатида довруқ қозонди. У Ғазнавийлар иш услубига бир оз ўзгартиришлар киритиб, ҳокимиятни бошқаришнинг ўз услубини ишлаб чиқади ва уни ўзининг «Сиёсатнома» асарида (1091-1092) баён этади. Низом ул-Мулкнинг маорифни ривожлантиришдаги хизматлари беқиёс. У 1067 йилда Бағдодда ўзининг шахсий жамғармасига ўша даврнинг энг машҳур ўқув юрти – «Низомийя» мадрасасини қурдиради. У олимлар, дин пешволари, сўфийларга катта эътибор бериб, уларга ҳомийлик қилади. Бу давр маданий юксалиши ҳақида гап борар экан, маънавиятга, Уйғониш даври маданиятига хос қуйидаги характерли томонларни қайд этиб ўтиш мумкин: - коинотнинг вужудга келиши, босқичлари, оламнинг тузилиши, мода ва руҳнинг хусусиятлари каби умумий илмий-фалсафий масалаларга қизиқиш, илм-фан маърифат, маънавиятга интилиш ижтимоий ривожланишнинг муҳим мезонига айланиши; - инсонни коинотни Яратувчининг энг олий маҳсули деб баҳолаш. Аввало илм, инсон аҳли тафаккурини улуғлаш, унга ишонч билдириш, тарғиб-ташвиқ этиш, уларни яратувчининг энг улуғ ва юксак ижоди деб баҳолаш, маърифат тарқатиш, жамият, жамоани яхшиликка элтиш инсоннинг муҳим вазифаси деб ьилиш; - ахлоқ, одоб, муомалани инсон тарбиясининг асосий мақсадларидан деб билиш. Инсоннинг адолат, юксалиш, маънавиятга интилишига йўл очиш, имкония яратиш. Ақлда, ахлоқда, маънавиятда етук бўлиш, комил инсонни яратиш, инсонпарварлик, ватанга, одамларга хизмат қилиш, инсонлар орасидаги дўстлик, ўзаро ёрдам, кўаклашувга чақириш бу давр маданиятининг етакчи жиҳатларидандир; - комил инсон ривожланган давлатчиликда шаклланади. Бундай давлатчилик эса ақл ва илмга, заро келишув, бирликка эга бўлиш натижасида

амалга оширилади. Мустаҳкам давлатчилик турли илм-фан тармоқларининг ривожини таъминлайди; - мустаҳкам давлатчилик фозил жамоани вужудга келтира олади, бу давлат, жамоага раҳбарлик, ҳокимлик қилаётган шахснинг маънавиятли, илмли, ахлоқли бўлиши, жамоани яратиш, давлатчиликни мустаҳкамлаш бу давр ижтимоий таъминотининг муҳим хислатларидир. 3. IX - XI асрларда яшаб ижод этган адиблар ижодида таълим-тарбия ва маърифатпарвар ғоялар Шарқ Уйғониш даврида илм-фан ривожланиши уч йўналишда бўлди. Биринчи йўналиш – математика-тиббиёт йўналиши бўлиб, буларга математика, астрономия, кимё, геодезия, минералогия, тиббиёт, фармакология ва бошқа шуларга турдош фанлар киритилиб, Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғонийлар математикага оид, Закариё ар-Розий кимё ва тиббиётга оид, ибн Сино, Журжоний тиббиёт ва фалсафа, Абу Райҳон Беруний тиббиётга оид йирик асарлар яратдилар. Иккинчи йўналиш – ижтимоий-фалсафий йўналиш бўлиб, бунда фалсафа, тарих, мантииқ, фиқҳ, руҳшунослик, нотиқлик ва бошқа фанлар бўлиб, бу соҳада Фаробий, ал-Киндий, ибн Сино, Заҳириддин Байҳақий, Муҳаммад Наршаҳий ва бошқалар фаолият кўрсатганлар. Биз юқорида зикр этган олимлар қомусий олимлар бўлиб, улар ўз соҳаларида иш олиб бориш билан бир қаторда бошқа бир қанча фанларга доир ҳам тадқиқотлар олиб борганлар. Учинчи йўналиш – таълимий-ахлоқий йўналиш бўлиб, бу соҳада қомусий олимлар ўз қарашларини ижтимоий-фалсафий ва илмий асарлари таркибида ёки ахлоқий асарларида баён этсалар, адиб ва тарбияшунос олимлар таълимий-дидактик асарларида ифодалаганлар. Маълумки, Шарқ Уйғониш даврида инсон муаммоси маънавият соҳасидаги асосий масала бўлган. Шунинг учун ҳам таълим-тарбия масалаларига катта эътибор

$берилган, яратилган асарларда Шарққа хос бўлган инсонинг ахлоқий-руҳий камолотини улуғлаш етакчи ўрин тутган. Ушбу йўналишлар бўйича бир қатор мутафаккир ва алломалар ижод қилганлигини қуйидаги чизмада кўришимиз мумкин: Инсонпарварлик ғоясини амалга оширишнинг асосий воситалари сифатида юксак ахлоқий одатлар, инсоний муносабатлар ва хислатларни таркиб топтиришга олиб келувчи таълим-тарбини амалга ошириш муҳим масала қилиб қўйилган. Зеро, инсонийлик ғоясида юксак ахлоқий хислатлар ифодаланганлиги учун ҳам Шарқ Уйғониш даври фалсафаси ва педаогикасида таълимий-ахлоқий йўналиш муҳим аҳамият касб этади. Ахлоқ масаласи файласуфларнинг, буюк мутафаккирларнинг, ҳам тарихчи-ю шоир ва адибларнинг ҳам бирдек диққат марказида бўлди. Таълимий-ахлоқий рисолалар пайдо бўлиб, ахлоқнинг ҳам назарий-ҳам амалий масалалари таҳлил этилди. «Фозил одамлар шаҳри», «Бахт-саодатга эришув ҳақида», «Ахлоқ ҳақида рисола», «Ишқ рисоласи», «Қутадғу билиг», «Ахлоқи Математика- тиббиёт йыналиши Таълимий- ахло=ий йыналиш Ижтимоий- фалсафий йыналиш Хорозмий, Ибн Сино, Фар\оний, Умар Щайём, Беруний, ар-Розий, Улу\бек, Али +ушчи, Жомий, +озизода Румий, Юсуф Табиб Форобий, Ибн Сино, Наршахийлар, Беруний, Навоий, Кошифий, Давоний, Али Яздий, Абдураззо= Самар=андий, Машхадий… Форобий, Ибн Сино, Беруний, юсуф Хос Хожиб, ал-Бухорий, Кайковус, Умар Замахшарий, /иёсиддин Жамшид, Бобур…$