Talim mazmuni. DTS xaqida tushuncha - Pedagogika - Referatlar

Talim mazmuni. DTS xaqida tushuncha

Yuklangan vaqt:

10.02.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.888671875 KB

Ko'chirib olish

Talim mazmuni. DTS xaqida tushuncha. Reja: 1.Ta’lim mazmuni xaqida tushuncha 2.Boshlang’ich maktab ta’limi mazmunini qayta ko’rib chiqishniig asosiy yo’nalishlari. 3.O’quv reja, dasturlar va darsliklar xaqida tushuncha.

1. Ta’lim mazmuni xaqida tushuncha. Ta’limning asosida jamiyat rivojlanishining ob’ektiv ehtiyojlari turadi. Ta’lim insonning mehnat olamiga samaraliroq kirishini, jamiyat hayotiga qo’shilishini ta’minlaydi. Mustaqillikka erishib, erkin bozor munosabatlari asosida demokratik huquqiy davlat sifatida shakllanishi yo’liga o’tgan O’zbekistonda hozirgi bosqichda xalq ta’limi tizimiga, pedagogika faniga, yosh avlodda mustaqillik va faollikni, ishbilarmonlik va tadbirkorlikni shakllantirishga jiddiy e’tibor berilmoqda. XXI asr pedagoglari va psixologlarining diqqat markazida o’quvchilarning aqliy qobiliyatlarinig shakllantirish, ularni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirish jarayonlarini uyg’unlashtirish, faoliyat va ongning o’zaro bog’liqligi nazariyasini ishlab chiqish, mustaqil o’quv bilish ishlari, o’qishni faollashtirish, ta’lim jarayonlarini optimallashtirish, faol ta’limning shakl va metodlaridan foydalanish kabi muammolar asosiy o’rin oldi. Ularni ishlab chiqish mamlakat pedagogika va psixologiya fanlarida jahon bo’yicha haqli ravisha e’tirof etilgan turli yo’nalishlar va maktablar vujudga kelishini oldindan bilish imkonini berdi. Ta’lim — jarayon bo’lib, u natija va tizimdir. Ta’lim jarayon sifatida bilimlar, ko’nikmalar va malakalarning ma’lum yigindisini faoliyat va munosabatlarining tegishli tajribasini o’zlashtirishga qaratilgan maxsus ishlarning tashkil qilinishidir. Ta’lim natija sifatida bilimlarni, faoliyat va munosabatlar tajribasshsh o’zlashtirishda erishilgan darajadir. Ta’lim tizimi sifatida - davlat muassasalari va boshqarish organlariniig majmuasi bo’lib ular doirasida insonni tarbiyalash jarayoni amalga oshiriladi. Shu tariqa ta’lim doimo bir yo’la tarbiyalash jarayonini ham, o’qitish jarayonini ham ifodalaydi. Yosh avlod haqida gap borar ekan, shaxsning kamol topishi, o’z mavqeini anglashi va o’zini ko’rsatishi masalalari birinchi o’rinda turadi. Bu masalalar butun jamiyat va maxsus yaratilgan ijtimoiy institutlar va insonning o’zi tomonidan tasodifiy ravishda qam, maqsadga muvofiq yo’sinda ham hal qilinishi mumkin. Ta’lim tizimida shaxsning ijtimoiylashuvi, kasbkorlikni egallashi va moslashuvi jarayonlarini maqsadga muvofiq tarzda boshqarishga ham da’vat etilgan. Ta’lim deganda shaxsning jismoniy va ma’naviy kamol topishi jarayonini,

uning ongli ravishda ayrim ibratli qiyofalarga yo’nalishi va tarixan maydonga kelib, ijtimoiy ongda ma’lum darajada yorqin iz qoldirgan ijtimoiy namuna (masalan, sparta jangchmsi, xushaxloq ruhoniy yeki serg’ayrat ishbilarmondek) bo’lishga, har tomonlama barkamollikka intidish jarayonini tushunish mumkin. Ana shu tushunchaga ko’ra ta’lim butun jamiyat va shaxslar hayotining ajralmas jixati sifatida namoyon bo’ladi va so’zning keng ma’nosidagm «tarbiya» tushunchasiga o’xshaydi. Lskin ko’p ma’noliligi ko’rsatilmasa «ta’lim» so’zini to’liq anglab bo’lmaydi. Masalan, ta’lim deganda ma’lum hajmdagi bilimlar, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish tushuniladi. Ta’limga shaxsni o’qitish va kamol toptirish jarayonining tegishli yo’sinda tashkil etish sifatida qarash ham mutlaqo to’g’ridir. Bulardan tashqari, shubhasiz, ta’lim bilimlar, ko’nikmalar hamda malakalarni berish va o’zlashtirish bilan bog’liq faoliyat tizimi, shuningdek, ma’lum ijtimoiy institut (o’ziga xos vazifalarni bajarish uchun tuzilgan muassasalar tizimi)dir. Ko’ramizki, ta’lim turli shakllarda namoyon bo’ladigai ko’p tomonli hodisa (darajada, jarayon, faoliyat)dir. O’quv-tarbiya jarayoni tizimining strukturasi, ana shu jarayonning mazmuni, pedagoglar va o’quvchilarning faoliyati, shuningdek, amalga oshirilgan ishlarning natijasi mazkur tizim jamiyatning qanday tarixiy tipiga mansubligiga bog’liqdir. Mana shularning hammasini hisobga olib quyidagilarni aytish o’rinlidir: ta’lim — nisbatan mustaqil tizim bo’lib, uning vazifalari jamiyat a’zolarini muntazam ravishda o’qitish va tarbiyalash orqali ularni ma’lum boyliklar, ko’nikma va malakalar hamda axloq normalari bilan qurollantirishdir. Ana shunday o’qitish va tarbiyalashning mazmunini pirovard natijada mazkur jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi hamda moddiytexnik taraqqiyotining darajasi belgilaydi. Endilikda har bir xalqning faqat o’z milliy madaniyati asosida o’qishi va tarbiyalanishi yetarli emasligi, ujahon madaniyati boyliklarini ham anglashi zarurligi to’g’risidagi fikrlar tasdiqlanmoqda. Bilimdon kishilarni tarbiyalashdek, an’anaviy vazifa o’rniga atroflicha fikr yuritadigan ijodkor kishilarni yetishtirish vazifasi olg’a surilmokda. Ilgari ma’lumotlilik darajasi o’rganilgan qoidalar, tahlil qilingan asarlar, yodlangan she’rlarning soni va bir xil masalalarni yechish

ko’nikmasi bilan belgilangan bo’lsa, hozirgi kunda bu daraja miqyosi kengaydi. Eng muhim masalalarni qo’ya bilish har qanday ishga ijodiy yondoshish kabi xislatlar ma’lumotlilik darajasini ko’rsatadi. Avvalgi vaqtlarda o’quvchilarni axborotlardan xabardor qilingan bo’lsa, endi ularda hayotni o’zgartirish, uni yaxshi tomonga burish ko’nikmalari va qobiliyatlarini shakllantirishga jiddiy ahamiyat berish zarur. Eng muhimi butun tarbiyaviy jarayonni insonga qaratishdir. Ta’lim insonni bilimlar bilan qurollantiribgina qolmasligi, balki uni shaxs sifatida kamol toptirishi va takomillashtirishi ham kerak. Boshqacha aytganda, jamiyatda ta’limni insonparvarlashtirish g’oyalari tobora keng yoyilmoqda. Shubhasizki, jamiyat va maktabni insonparvarlashtirish muammosi ta’limning og’zaki axborot — usulini unumli, yaratuvchilik usuliga aylantirish bilangina hal bo’lmaydi. Mazkur jarayonning eng muhim yo’nalishi ta’lim mazmunini insonparvar qilishdir. Bu tadbir birinchidan, shaxsda madaniyatni shakllantirishda fanlarning rolini oshirishdan, xalq milliy madaniyatining barqaror boyliklarini tushunishdan, ikkinchidan, tabiiy-ilmiy va texnika fanlarini ekologik hamda iastimoiy ahamiyatli jihatlar bilan boyitishdan iboratdir. Ta’limni insonparvarlashtirishning eng zarur tomonlaridan biri maktab faqat o’quvchilarga ma’lum hajmdagi bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishda yordam berib qolmay, balki ularni madaniyatga, uning boyliklari va xilma-xilligiga jalb etishi kerak. Hozir o’zbek maktabining milliy xarakteri muammosi g’oyat jiddiydir. 2. Boshlang’ich maktab ta’limi mazmunini qayta ko’rib chiqishniig asosiy yo’nalishlari Boshlang’ich maktab har bir bola uchun baravar imkoniyat va sharoitlarni ta’minlashi tufayli insonni o’qitish va tarbiyalashning umumiy tizimida muhim rol’ o’ynaydi. Ana shu davrda bolaga singdiriladigan bilim inson shaxsini, duneqarashini shakllantirish, uni kamol toptirish darajasini belgilaydi. Boshlang’ich maktabda o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma va malaka, faqat yoshlarning maktabda yoki boshqa o’quv yurtida keyinchalik o’qitish va tarbiyalashning asosini emas, balki yetuk insonning amaliy, ijtimoiy faoliyati sifatini ham ko’rsatadi. Hozirgi bosqichda boshlang’ich maktab uzluksiz

ta’limning umumiy tizimida muhim qism, birinchi zveno hisoblanadi. Shuning uchun unga quyidagi vazifalar qo’yiladi: o’quvchilarda tabiat va jamiyat to’g’risidagi bilimlarni tarkib toptirish; o’quvchilarning ongini boyitish, bilimga qiziqishlarini oshirish; o’quvchilarni o’rta maktabning navbatdagi bosqichida muvaffaqiyatli o’qishga tayyorlash. Maktabdagi to’rt yillik boshlang’ich ta’lim dasturida o’quvchilarga muayyan bilim, ko’nikma va malakalar tizimini berishdan tashqari, ularni tabiat va jamiyat haqidagi dastlabki bilimlar asosida dunyoning umumiy manzarasi bilan tanishtirish, ularda dunyoni yanada chuqurroq bilish uchun zarur ko’nikma va malakalarni shakllantirish, tevarak olamga to’gri qarash va munosabatni tarbiyalash ham nazarda tutiladi. Boshlang’ich maktab nutqning ma’lum darajada o’sishini, o’qish, yozish va hisoblash malakalarini o’zlashtirishni hamda ta’limning keyingi bosqichlarida dasturni muvaffaqiyatli o’rganish imkonini beradigan umumiy kamolatni ta’minlashi kerak. Ta’limning dastlabki bosqichida bolalarning axloqiy, estetik va jismoniy tarbiyasiga hamda ularning sog’lig’ini saqlash masalalariga katta ahamiyat beriladi. Asta-sekin bolaga faqat bilim berishgagina emas, balki uni tarbiyalashga ham qaratilgan o’qitishning yo’nalishini belgilaydigan qoidalar amalga oshiriladi. O’zbekistonda xalq maorifining tashkil topishi va rivojlanishining qar bir bosqichida boshlang’ich ta’lim bo’yicha ma’lum yutuqlarga erishildi. 1934 yildayoq respublikada boshlang’ich maktab (to’rt yillik bosqich maktabi) hajmidagi umumiy ta’lim masalasi ham hal qilindi. Shundan keyin respublikamizda rivojlanishning ikkinchi bosqichi boshlanib, boshlang’ich maktabni bitirgan hamma bolalar uchun yetti yillik umumiy majburiy ta’limni joriy etish vazifasi qo’yildi va hal etildi. Boshlang’ich maktab rivojlanishining xususiyatlarini baholash uchun shuni qayd etish kerakki, o’sha paytda o’qish 8 yoshdan boshlanadigan to’rt yillik boshlang’ich maktab tizimi to’la tarkib topdi. Keyinchalik u zamonaviy boshlang’ich ta’limni qurish asosida tobora takomillashdi. Bu esa keyingi o’qish va amaliy faoliyat imkoniyatini ta’minlaydigan bilimlar, ko’nikmalar va malakalarning mukammal doirasidan iborat birinchi bosqich bo’ldi. Unda ona tili, arifmetika, geografiya,

tabyatshunoslik yetarli darajada o’rganildi. O’sha paytlarda tashabbuskor o’qituvchilar, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy, Oqilxon Sharofutdinov, Siddiq Rajabov va boshqalar mashhur pedagoglar ilg’or g’oyalarini keng miqyosda amalga oshirdilar. Ijodiy kuchlarniig o’sishi va faollashuvi boshlang’ich ta’lim-tarbiyaning yanada rivojlanishida g’oyat muhim ahamiyat kasb etdi. Ilg’or o’qituvchilar va metodistlar, xalq maorifining tashkilotchilari pedagogika fani oldiga boshlang’ich ta’limni qayta qurish vazifasini qo’ydilar. Zamonaviy boshlang’ich maktabni to’g’ri baholash uchun uni qayta qurishning xarakterini, yo’nalishini belgilaydigan eng muhim umumiy talablar ishlab chiqildi. Ana shular asosida o’quvchilarning haddan tashqari qiynalishi bartaraf etildi, maktab dasturidan ortiqcha tafsilotlar, ikkinchi darajali va bir-birini aynan takrorlaydigan o’quv materiallari olib tashlandi. Ilg’or tajribalarni sinchiklab tahlil qilish, metodistlar, pedagoglar va psixologlarning tadqiqotlari iatijalarini hisobga olish bilan asosiy pedagogik mezonlar ishlab chiqildi. Bu mezonlar konsepsiya dasturlar, darsliklar hamda metodikalarda qam amalga oshirilib, ta’limda qo’llandi. Mazkur mezonlar quyidagilardan iborat edi: -o’zlashtirishga tavsiya etiladigan yangi bilimlar o’quvchilarning ongi amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqishi, ularga qiziqish uyyutishi kerak; -bolalarning o’zlashtirishi ularning maqsadga muvofiq faoliyati sharoitida amalga oshishi darkor, bu faoliyatning usullarini esa muntazam ravishda o’rgatish lozim; -o’quv faoliyati muvafaqqiyati o’quvchilarning yuksak darajada faolligi va mustaqilligiga bog’liq. O’qituvchi esa ularga mana shu sifatlarni shakllantirish maqsadida yordam berishi zarur. Buning muhim omili o’quv faoliyatining ta’lim motivlarini tarkib toptirish, bolalarda bilimga qiziqish uyg’otishdir. Shunga ko’ra o’qitishning yangi metodlari va usullarini ishlab chiqish, ularni faollashtirish, o’quv faoliyatini metodik jihatdan ta’mginlash kerak; -o’qitish jarayonida barvaqtroq umumlashtirishlar qilish va ularga o’quvchilarni jalb etish lozim; -har bir darsda bilimlarni faqat kengaytirishga emas, balki boshqacha sharoitlarda qo’llashga ham yerdam beradigan yangi element bo’lishi kerak; -takrorlash har bir mashg’ulotda muntazam ravishda amalga oshirilishi, ularda faqat eslash emas, balki boshqa akliy ijodiy ishlar ham qo’llanishi zarur;

takrorlash uchun maxsus darslar shaklida vaqt ajratilmaydi; -darslarning materiallaridan o’quvchilarni tarbiyalash maqsadlarida ko’p foydalaniladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilarning dunyoqarashini shakllantiradi, ularga asosan muayyan tushunchalar shaklida ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, etik va mehnatga doir bilshmlar beradi, bolalarda voqealarga, faktlar va hodisalarga to’g’ri munosabatni vujudga keltiradi, ularni o’z xatti harakatlaridan ana shu bilimlardan foydalanishga o’rgatadi. Ana shu mezonlarga amal qilinsa ta’lim-tarbiya samaradorligi yanada oshadi. 3. O’quv reja, dasturlar va darsliklar Barcha maktab predmetlarida beriladigan ta’limning mazmuni davlat hujjatlarida, o’quv rejasida, o’quv dasturlari va darsliklarida aks etgan. Ana shu hujjatlar respublikadagi barcha maktablar uchun majburiydir. O’quv rejasi. Maktabning o’quv rejasi maktabda o’rgatish uchun tanlangan o’quv predmetlarini, ularning ta’lim olish yo’llari bo’yicha taqsimlanishini, har bir predmetga ajratilgan soatlar miqdorini va shu soatlarning haftalarga bo’linishini belgilaydi. O’quv rejalari xalq ta’limi vazirligi tomonidan tuziladi va tasdiqlanadi hamda respublikadagi barcha maktablar uchun majburiy hisoblanadi. O’quv rejalarini tuzishga predmetli o’qitish prinsipi asos bo’ladi. O’quv rejasi ta’limning mazmunini belgilaydigan eng muhim hujjat bo’lib, unda mazkur o’quv yurtida o’rganiladigan o’quv predmetlarining tarkibi, ularning o’quv yillari va haftalari bo’yicha taqsimlanishi hamda har bir o’quv predmeti uchun ajratilgan vaqtlar miqdori ana shularga muvofiq ifodalanadi. O’quv rejasi aslida ta’lim mazmunining qabul qilingan u yoki bu nazariy konsepsiyasini normativ yo’sinda va yaxlit holda aks ettiradigan asosiy hujjatdir. Ta’limning mazmunini ifodalovchi hujjat sifatidagi o’quv rejasi ijtimoiy buyurtmaning pedagogik talqini natijasida tarkib topgan ta’lim mazmunining ifodasiga bevosita bog’liq bo’ladi. Jahon pedagogikasida o’quv rejasini ayrim o’quv predmetlaridan tuzish kerakmi yoki turli fanlarga doir bilimlar qandaydir amaliy ish yoki tadqiqot doirasi guruxlanadigan komplekslar va loyihalardan tuzish kerakmi, degan masala xususidagi munozara bormoqda. «Amerika Qo’shma Shtatlarida kompleks o’qitish uzoq muddatli elementar maktabdagina emas, balki o’rta maktabda ham davom

etadi. Komplekslik g’oyasining o’zi nihoyatda keng tus olgan. Amerika pedagogikasida o’quv dasturlarini predmetlar bo’yicha tuzishga qarshi kurash boshlanganiga yarim asrdan oshdi.» Ish tajribalari va anchagina pedagogik tadqiqotlardan ko’rinishicha, maktabda o’rgatish uchun tanlagan o’quv predmetlarini bir yo’la o’rganish mumkin emas. Chunki, birinchidan, bunga jiddiy chegaralangan, o’quv vaqti imkon bermaydi; ikkinchidan, ayrim o’quv predmetlarini o’zlashtirish uchun oldin boshqa o’quv predmetlarini o’rganish shart. O’tmishda ana shunday fikr yuritish ma’lum predmetlarini jiddiy izchillik prinsipini mustahkamlashga urinish imkonini berdi. O’quv rejalari o’quvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiq tuziladi. O’quv rejasiga mazkur yoshdagi o’quvchilarga mos predmetlar tegishli hajmda kiritiladi va ular o’quvchilarning har tomonlama muvaffaqiyatli kamol topishiga yordam berishi ko’zlanadi. Har bir predmet uchun o’quv soatlarkning miqdorini belgilashda, birinchidan, predmetning ta’lim tizimidagi roli va ahamiyati, ikkinchidan, mazkur predmet bo’yicha o’rganilishi lozim bo’lgan o’k.uv materialining hajmi, uchinchidan, u yoki bu predmetni o’rganishning didaktik xususiyatlari e’tiborga olinadi. O’quv rejasining tushuntirish xatida ikkita qoida yeritiladi: o’quv rejasining tuzilishi prinsiplari ta’lim mazmunining tarkibi va strukturasiga ta’sir etadigai, uni to’g’rilaydigan omillardan biri sifatida ifodalanadi; ta’lim mazmunining, ta’lim konsepsiyasini aks ettiradigan hujjat sifatidagi o’quv rejasining vazifalarining kengaytirmay turib, rejada va o’quv dasturlarida ta’lim mazmunining tarkibi va strukturasini to’liq yoritib bo’lmaydi. O’quv rejasida o’quv predmetlarining yaxlit kontegratsiyalangan tizimi ikki marta: maktabdagi ta’limning dastlabki va oxirgi pog’onalarida, o’qitishning boshlangich va yakunlovchi bosqichlarida ifodalanadi. Maktabning o’rta zvenosida predmetlarni tabaqali o’rganish asosiy o’rin oladi. Ta’limning boshlang’ich bosqichida integratsiyalangan kurslar kiritilishining sababi bolalarda yaqqol tabaqalangan kurslarga qiziqish bo’lmasligi, ya’ni ana shu davrda ular dunyoni yaxlit bilishi va idrok etishidir. Kichik maktab yoshidagi o’quvchini bilimlarni o’zlashtirish jarayonining o’zi qiziqtiradi. Predmetni bilishga qiziqish aqliy faoliyatning murakkab shakllari rivojlanishiga va keyinchalik

predmetlarning tavsiflanishiga bog’liq holda vujudga keladi. Amaliyotdan ko’rinadiki, yangi tipdagi maktablarni yaratish, ta’lim mazmunidan ortiqcha mafkuraviylashtirish va cheklashlarni chiqarib tashlash orqali ta’limdagi qoliplarning barham topishi ancha tezlashmoqda. Lekin ta’lim jarayonining o’zini qayta qurish, o’qituvchi bilan o’quvchilar munosabatining uslublarini o’zgartirish natijalari yaxshi sezilmayotir. Maktablarda ta’limning mazmunini yangilash borasidagi tadbirlar va yechimlar orasidagi o’rta maktab o’quv materiallarini quyi sinflarga oddiygina ko’chirish bilan o’quvchilarning qobiliyatini tezroq rivojlantirishga, ta’limning sifatini oshirishga intilishlar ham uchramoqda. Bunday materiallar esa bolalar o’zlashtirishining psixologik xususiyatlariga ham, quyi sinfdagi o’qitish metodlariga ham to’g’ri kelmaydi. Shunga ko’ra mazkur tadbir ortiqcha so’zlarni kiritish, axborotlarni ko’paytirish bilan ta’limning mazmunini murakkablashtiradi va hajmini oshiradi, bolaning xotirasi cheksiz bo’lsada, uning uchun o’quv mashg’ulotini qiyinlashtiradi xolos. Insonparvar munosabatni barpo etish qadriyatlarning o’zgarishini talab qiladi. Endilikda boshlang’ich ta’limda bilimlarning tayyor shakllarini o’zlashtirish va asosan faoliyatning qayta tiklash turlaridan foydalanish emas, balki bola faoliyatining bilim olish jarayoniga bog’liq izlanish turlarini faollashtirish kerak. Psixologlarning tadqiqotlaridan ma’lum bo’lishicha, ta’lim ana shu yo’sinda qayta qurilsa, bola to’liq kamol topish sub’ektiga aylanadi. Shunda u faqat qayta tyklash va to’ldirish lozim bo’lgan bilimlar bilan ta’minlanadigan pedagogik ta’sir ko’rsatish ob’ekti hisoblanmaydi. Bola faoliyatining jamoaga taqsimlangan shakllarida yoki o’qituvchi bilan birga ishlashda mustaqil bilim olish jarayoniga faol kirishadi va o’zining ijodiy qobiliyatlarini namoyish etish imkoniyatiga ega bo’ladi. Xususan mustaqil bilim olish jarayonidagi faol izlanish ishlari, hatto qiyinchiliklarga duch kelinsa ham, bolaning sog’ligiga ijobiy ta’sir etadi. Shifokorlar va psixologlarning tasdiqlashicha, bolalar faolligining ro’yobga chiqmasligi ularga yomon ta’sir ko’rsatishi, intizomsizlikni, huquq buzish hollarini vujudga keltirishi, bolalarni «yuqoriga» emas, balki «pastga» yetaklashi mumkin. Boshlang’ich ta’lim

mazmunini qayta qurishning butun murakkabligi shundaki, bolalarni kamol toptirish talabi ularning ijodiy ishlashini kuchaytiradigan metodlarni faol qo’llashga olib boradi, ko’nikma va malakalarni shakllantirish zarurligi esa tafakkurning reproduktiv komponentlaridan voz kechishga yo’l qo’ymaydi. Bunda ularni oqilona birlashtirish, tafakkurning samarali va reproduktiv komponentlari shakllanishining dialektik birligiga erishish, ayrim tadqiqotchilar taklif qilayotganidek, reproduktiv komponentlarni inkor qilmaslik kerak. Jamiyat uchun nihoyatda zarur alternativ maktablarga bolalarning yaxshi o’sgan va tayyorlangan sara qismi yigilayotgani, qolgan barcha bolalarni o’qitish odatdagi maktablarga yuklanayotgani sababli insonparvar pedagogika g’oyalarini amalga oshirish yo’liga kirgan ommaviy maktabning vazifasi juda murakkablashmoqda. Tabiiyki, bunday maktablarda ham bolalarga ma’lum bilimlar doirasida axborotlar berish va juz’iy ko’nikmalarni singdirish bilan cheklanish mumkin emas: ularni imkoni boricha yuqori darajada kamol toptirish kerak. Dasturlik. Dastur va mukammal darslik o’qituvchi hamda o’quvchilar uchun, o’quv metodik qo’llanmalarni tuzuvchilar uchun asosiy normativ materiallardir. Lekin o’qituvchilar dastur va darsliklar bilan ishlashda ularning normativ va ijodiy jihatlarini farqday olishlari kerak. O’quv predmeti darsida ta’limning mazmuni asosan dasturda masalalar ro’yxati bilan ifodalanadi. Dasturning asosiy vazifasi — o’quv predmetining mazmunini ifodalashdir. Unda kursning sinflarga, qismlarga, mavzularga bo’linishi, ularni o’rganish tartibi, soatlar turi ko’rsatiladi, Hatto, dasturdagi masalalar ro’yxati ham undagi boshqa bo’limlarning mazmunidan tashqari, protsessual yo’nalishi ham mavjudligidan dalolat beradi. Shunday qilib, dastur ikkita vazifani bajaradi: ta’limning mazmunini o’quv predmeti doirasida aks ettiradi va predmet uchun muayyan normativ sifatida xizmat qiladi. Bundan tashqari, u darslikka o’tishni taerlaydi va uning mualliflari faoliyati uchun yo’llanma hisoblanadi. Masalalar ro’yxati — dasturming markaziy bo’limidir, ammo unda boshqa bo’limshar ham bo’lib, ular darslikning tuzuvchilari fikrmni va o’qituvchilarning faoliyatini ma’lum yo’nalishga solishi kerak. Har bir o’quv predmeti bo’yicha haqiqiy dastur umuman

to’rt qismdan tushuntirish xati (har xil dasturda mazmuni turlicha); ro’yxat ko’rinishidagi mazmunning o’zi (mavzular, masalalar, laboratoriyalar va amaliy ishlar, namoyishlar, ekskursiyalar); predmetlararo aloqalar ko’rsatilgan bo’lim hamda o’quvchilarning bilim va ko’nikmalariga qo’yiladigan talablar ifodalangan bo’limlardan iborat bo’ladi. Kursning maqsadlari va vazifalarini ifodalash — dasturning eng muhim elementidir. Xususan ana shu maqsad va vazifalar darsyaik muallifining dasturni amalga oshirishdagi ma’lum nuqtai nazarini va o’qituvchining darslikni to’g’rilashi hamda o’qitish jarayonini tashkil etishi uchun tegishli yo’nalishni belgilaydi. O’qituvchi, ayniqsa, yosh o’qituvchilar o’z izlanishlarining yo’nalishini belgilab olish uchun kursning maqsadini chuqur anglashlari kerak. Dasturlarda shunday vazifalar xam beriladiki, o’qituvchi ularni hal qilish uchun institutda tayyorlanmagan bo’ladi. Buning misoli sifatida ta’lim mazmuniga metodologik bilimlarning kiritilishini aytish mumkin. Kursga mana shunday talablar qo’yilishining o’zi o’qituvchilarni chuqur o’ylashga majbur etadi. Tajribali pedagog o’tgan yillardagi dasturlarda bunday vazifalar bo’lmaganini sezadi. Bu hol uning mustaqil bilim olishi, ijodiy izlanishi, shuningdek metodik birlashmada ishlashi uchun turtki bo’ladi. Darslik. Dasturda ta’limning mazmuni masalalar ro’yxati orqali ifodalanadi. O’quv materiali o’quvchilarga mo’ljallangan darsliklar, o’quv qo’llanmalari, kitoblar va didaktik materiallarda, o’qituvchiga mo’ljallangan metodik tavsiyalarda yoritiladi. Darslik asosiy normativ hujjat hisoblanadi. Darslik — o’quvchilarning kitobi va uning eng muhim qurolidir. U faqat darsda taxlil qilinadigan o’quv materialini o’zlashtirishda o’quvchiga yordam beribgina qolmay, unda mazkur predmetga qiziqish uyg’otishi, shu soha bo’yicha mustaqil bilim olish ishtiyoqini ham vujudga keltirishi kerak. Darslik o’qituvchi uchun ham metodik yo’llanma sifatida xizmat qiladi: tushunchalarni kiritish tartibini, ularni yoritish chuqurligini, kiritilgan o’quv materiallariga vaqtning taqsimlanishini belgilaydi. Obrazli qilib aytganda, darslik o’qitish jarayonining «ssenariysi»dir. Unda o’qituvchi o’zlashtirishi lozim bo’lgan bilimlar, faoliyat usullari qayd qilinadi, bilim va ko’nikmalarni ijodiy qo’llash yo’llarsh belgilanadi, emotsional qimmatli

qadriyatlarni tarbiyalashning ayrim vositalari ko’rsatiladi. Darslikda ta’limning ana shu barcha mazmuni muayyan tartibda o’quvchilarning ta’lim muvaffaqiyatini ta’minlaydigan bosqichlar bo’yicha joylashtiriladi. Lekin boshlang’ich maktab darsliklari bag’oyat o’ziga xosdir. Ularning hammasida metodik apparat kichkina bo’lib u sinflar sayin astasekin vujudga keladi. O’rta maktabda ba’zan o’quvchi darslikdan tamomila mustaqil holda foydalana olish-olmasligi muhokama qilinsa, boshlang’ich maktabda bu ishga o’qituvchining rahbarligi majburiydir. Ijodiy ishlaydigan o’qituvchilarning tajribasini taxlil qilib, juda muhim kuzatishni amalga oshirish mumkin. Ular darslik va o’zlarining metodik qo’llanmalaridan aqida sifatida emas, balki normativ model sifatida foydalanadilar. Aslida o’qituvchylar sinfining ehtiyojini, shaxsiy imkoniyatlaryni nazarda tutib o’z darsliklarini yozadilar. Ular darslikka zid ishlamaydilar, balki uni to’ldirib, kengaytirib va chuqurlashtirib, uning mualliflari bilan hamkorlikka kirishib ish olib boradilar. Binobarin muallif bolalarning tayyorgarlik darajasini hisobga olish, ularga tabaqali yendoshish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. O’qituvchi doimo o’quv yili boshlanishidan oldin va keyinchalik har kuni darslikka murojaat qiladi. Uning bundan maqsadi hargal xar xil bo’ladi. Darslik o’qituvchining qo’lida juda ko’p vazifalarni bajaradi. U avvalo predmetni o’qitish vositasi sifatida xizmat qiladi. Har bir o’qituvchi ana shu vazifani biladi va uni muvaffaqiyatli amalga oshira oladi.

Asosiy adabiyotlar 1. Вербицкий А.А., Алешкевич В.Н и др. Микробиология и иммунология. Учебное пособие Минск-2019. 2. Salimov X. va boshqalar. Epizootologiya. Darslik. Toshkent, 2016 yil . Xorijiy adabiyotlar 1. Fenner’s. Veterinary Virology (United States of America 2016 year). 2. M.Jackson Veterinary clinical pathology. America 2010 year. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 29 b. 2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.“O‘zbekiston” NMIU, 2017.– 47 b. 3 . Bazarov X.K., Abdulakimova A.B. Veterinariya virusologiyasidan o ‘ quv qo ‘ llanma. Samarqand 2016 y. 4. Самуйленко А.Я., “Инфекционная патология животных” Том 1 Мос ква 2009. 5. Петров Р.В. Иммунология. Учебник. Москва 1983 й

O'xshashlar

DTS xaqida tushuncha. Umumiy o’rta ta’limning DTS xaqida

Maktablarda mehnat ta`limini UUT-DTS va o`quv dasturi asosida o`qitilishi

O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmuniga qo‘yiladigan talablar

Kasbiy ta`limning mazmuni, xalq xo`jaligining turli sohalari uchun ishchilar tayyorlashga qo`yiladigan DTS

DTS ta’limni rejalashtirish va uni loyihalashtirishning yangi