Ta’lim jarayonini boshqarishning didaktik asoslari - Pedagogika - Referatlar

Ta’lim jarayonini boshqarishning didaktik asoslari

Yuklangan vaqt:

13.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.7412109375 KB

Ko'chirib olish

Ta’lim jarayonini boshqarishning didaktik asoslari Reja: 1. O’rta maxsus, kasb–hunar ta’limi tizimini boshqarishning nazariy asoslari. 2. O’rta maxsus, kasb–hunar ta’limi tizimini boshqarishda «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunning ahamiyati. 3. O’rta maxsus, kasb–hunar ta’limi tizimini boshqarish printsiplari. 4. Boshqarish qonuniyatlari. 5. Boshqarish maqsadi va vazifalari.

Ta’lim tizimini boshqarish jamiyatni boshqarishning ajralmas qismidir. Har qanday jamiyatni boshqarish ma’lum g’oya va mafkura asosida amalga oshiriladi. Mafkura boshqarishning g’oyaviy yo’nalishini, uning maqsad va vazifalarini, shakl va metodlari, printsip va qonuniyatlarining xarakterini belgilaydi. «Mafkura har qanday jamiyat hayotida zarur, - deb ko’rsatdi I. Karimov, - chunki mafkura bo’lmasa odam, jamiyat, davlat yo’lini yo’qotishi muqarrar». Jamiyat taraqqiyotining maqsadi va istiqbolini belgilash ma’lum boshqarish tizimini tanlashdan oldin ularning g’oyaviy asosini belgilash muhim. G’oyaviy asosi bo’lmagan jamiyat sarobdek adashadi. G’oya jamiyat taraqqiyotining hozirgi holatini emas, balki kelajagini ham oldindan ko’rish imkoniyatini beradi. «O’zining kelajagini ko’rmoqchi va qurmoqchi bo’lgan har qanday davlat yoxud jamiyat, albatta o’z milliy g’oyasiga suyanish va tayanishi zarur. Tabiiyki, davlat tizimi, uni boshqarish va olib borilayotgan siyosat avvalo aniq va ravshan ifodalangan mafkura asosiga qurilmog’i lozim. Ya’ni oldin davlat qurilishi va undan keyin mafkura paydo bo’lishi o’zi g’ayritabiiy hol. Buni yaxshi anglab olishimiz lozim. Ya’ni, oldin g’oya paydo bo’ladi, undan keyin g’oya asosida mafkura, mafkura asosida esa tizim, siyosat paydo bo’ladi», - deb jamiyatimiz rivojlanish metodologiyasini belgilab berdi Prezidentimiz. Shundan so’ng jamiyat iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlarini aniqlash lozim edi. Respublika tarixiy, madaniy, hududiy shart-sharoitlarini chuqur tahlil qilish asosida I.Karimov mamlakat iqtisodiy -rivojlanishining bosh yo’nalishi bozor munosabatlari bo’lishi mumkinligini ilmiy asosladi. O’zining “O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari” asarida iqtisodiy siyosatning O’zbekiston va uning xalqi manfaatlariga mos keluvchi shakli ijtimoiy jihatdan yunaltirilgan bozor iqtisodiyoti ekanligini asosladi. «Eng muhimi, - deb yozadi I. Karimov, - mustaqillikning dastlabki yillari o’z istiqlol va taraqqiyot yo’limizni sobitqadamlik bilan izlash, O’zbekistonni erkin, qudratli va gullab-yashnayotgan mamlakatga aylantirish yo’lidan intilish davri bo’ldi. Bu davrda biz o’zligimizni anglash yo’lida ulkan qadam qo’ydik, o’zimizning tarixiy yo’limizni tanlab oldik».

Shu bilan birga bozor munosabatlariga o’tishning nazariy asosini, tamoyillarini belgilash ham juda murakkab vazifa edi. I. Karimov uning modelini o’zining 5 tamoyilida ko’rsatib berdi. Jahon jamoatchiligi unga haqli ravishda «Karimov modeli» deb nom berdi. «Bozor munosabatlariga o’tish iqtisodiy dasturimizning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bizning printsiplarimizga muvofiq bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish kerak. Iqtisodiy taraqqiyotning ustuvor yo’nalishlarini belgilash bilan birga uni ta’minlovchi shart-sharoitlarni belgilash lozim edi» 2 . Buni I. Karimov uzluksiz ustuvor yo’nalishlar, deb belgiladi. Shu ustuvor yo’nalishlar: - ta’lim va madaniyatni rivojlantirish hamda isloh qilish; - aqliy va ma’naviy salohiyatni mustahkamlash ekanligi alohida ta’kidlandi. 1. Shundan kelib chiqadigan bo’lsak, mamlakatimiz uzluksiz ta’lim tizimida islohot mevasi sifatida paydo bo’lgan akademik litsey va kasb – hunar o’rgatish jarayonini mustaqillik talablari asosida boshqarishini tashkil qilish o’ta muhim hisoblanadi. 2. Mazkur o’quv yurtlarini boshqarish va ularga rahbarlik qilishning nazariy asoslarini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi qabul qiladigan qaror va qonunlar, Ta’lim to’g’risidagi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi tashkil etadi. 1 3. «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» 1997 yil 29 avgustda Oliy Majlisning IX sessiyasida I.Karimovning «Barkamor avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» ma’ruzasida bayon qilingan fikrlar asosida qabul qilingan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 203 va 204- sonli qarorlari yuqoridagi ikkita hujjatni hayotga tadbiq qilish maqsadida qabul qilingan bo’lib, ular asosida ta’lim muassasasining namunaviy ustavi ishlab chiqilgan. «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunning maqsadi «fuqarolarga ta’lim-tarbiya berish, kasb-hunar o’rgatishning qonuniy asoslarini belgilaydi hamda har kimning bilim 1 Ta`lim to`g’risida»gi Qonun / Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori nomli to`plamda.- Toshkent, 1997, 20-bet.

olishidan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta’minlashga qaratilgan». Shu bilan birga mamlakatimiz uzluksiz ta’lim tizimini tashkil etish, boshqarish, unga rahbarlikning siyosiy, huquqiy, yuridik asoslarini belgilab beradi. Mazkur hujjatlar ta’lim jarayoniga daxldor bo’lgan davlat, nodavlat korxona, muassasalar, mutasaddi shaxslarning burch va vazifalarini belgilab beradi. Ushbu qonun besh bo’lim, 34 moddadan iborat bo’lib, bevosita «Ta’lim tizimini boshqarish» 25-29 moddalar ifodalangandir. Bu moddalarda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta’lim sohasidagi vakolatlari (27-modda), Ta’lim muassasasini boshqarish (28-modda), Ta’lim sohasini davlat va nodavlat ta’lim muassasalari o’rtasidagi o’zaro munosabat (29-modda)lardan iborat. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da boshqarish masalalari 4 bo’lim 4,6,7,8,9 moddalarida o’z ifodasini topgan. Bu hujjatning 4,6 bo’limi «Ta’limni boshqarish» deb nomlanadi. Unda ta’kidlanadiki, “Uzluksiz ta’lim tizimi va kadrlar tayyorlashni davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tarkibiy jihatdan o’zgartirish va ularni izchil rivojlantirish, davlat yo’li bilan” boshqarib boriladi. Barcha darajadagi ta’lim boshqaruv organlarining vakolat doiralari «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunga muvofiq belgilanadi. Ta’limning normativ huquq bazasi rivojlantiriladi. Moliya xo’jalik faoliyati olib borish hamda ta’lim jarayonini tashkil etishda o’quv yurtlarining huquqlari kengayadi va mustaqilligi ta’minlanadi. Ta’lim muassasalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda attestatsiyadan o’tkaziladi hamda akkreditatsiyalanadi. Akkreditatsiya yakunlariga ko’ra ta’lim sohasiga faoliyat ko’rsatish huquqi beriladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va ««Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»»ni amalga oshirish maqsadida «Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish va ularning faoliyatini boshqarish to’g’risida» 1998 yil 24 fevralda 17-sonli qaror qabul qildi. Bu qarorni bajarish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zining 1998 yil 5 sentyabr’ 246-sonli buyrug’ida Oliy o’quv yurtlari qoshida tashkil etilgan akademik litseylarda hozirgi zamon talablariga javob beradigan bilimli,

malakali mutaxassislar tayyorlash va tarbiyalash, faoliyat ko’rsatayotgan barcha pedagogik xodimlarga yuksak mas’uliyat yuklashini ta’kidladi. Shu bilan birga Oliy o’quv yurti va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi hududiy boshqarmalari rahbarlariga yangi tashkil etilgan akademik litseylarning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, kutubxonalarini zamonaviy o’quv-uslubiy adabiyotlar bilan ta’minlash vazifasi topshirildi. Bundan tashqari mazkur buyruqda akademik litseylarni zarur darslik, o’quv qo’llanmalari, yuqori malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, ularning kutubxonalarini davriy matbuot bilan ta’minlash, Oliy o’quv yurti kafedralari o’quv-tarbiyaviy jarayonni yaxshilash, laboratoriya, kabinetlardan foydalanish uchun doimiy zaruriy yordam ko’rsatishlari alohida ta’kidlandi. Oliy o’quv yurti ilmiy kengashi tarkibiga akademik litseylarda o’quv- uslubiy jarayonni yaxshilash, ular faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida akademik litsey direktori kiritildi. Ushbu buyruqda akademik litseylarni yetarli mablag’ bilan ta’minlash, ularning sarf-xarajatlari tartibi ham belgilandi. Respublika Vazirlar Mahkamasi o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini tashkil qilish bo’yicha 1998 yil 13 mayda 204-sonli qaror qabul qildi. Uning maqsadi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish, bilimlar asoslarini puxta o’rganish hamda o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi bo’yicha kadrlar tayyorlash uchun akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etishdir. Hozirgi zamon talablariga javob beradigan bilimli, malakali mutaxassislarni tayyorlash va tarbiyalash maqsadida akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish va ularning faoliyat ko’rsatishini ta’minlash O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi, vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, uyushma va kompaniyalarning, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklarining muhim vazifasi ekanligi qarorda alohida uqtiriladi. Mazkur o’quv yurtlari bosqichma-bosqich tashkil qilinib, akademik litseylar Oliy ta’lim muassasalari huzurida, kasb-hunar kollejlari esa ishlab turgan o’rta maxsus o’quv yurtlari, boshqa ta’lim muassasalari negizida va yangi qurilish hisobiga tashkil etilishi ko’rsatildi.

Ushbu qarorda O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi Respublika Xalq ta’limi vazirligi boshqa manfaatdor idoralar va vazirliklar bilan o’rta maxsus, kasb- hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish vazifasi yuklandi. Bunda umumiy o’rta va Oliy ta’lim bilan uzluksiz va izchillik printsipini amalga oshirish, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi sifati va mazmuniga talablarni belgilash muhimligi uqtirildi. Respublikamiz ta’lim tizimini isloh qilish uning bo’g’inlari o’rtasidagi bog’lanishlarni mustahkamlashdir. Ta’limning bir bosqichidan ikkinchisiga o’tish yoshlar uchun juda katta ruhiy, iqtisodiy, shaxsiy qiyinchiliklar keltirib chiqarayotgani haqida Prezident I.Karimov ko’p martalab kuyinib gapirdi. Yoshlar «na bir aniq ixtisos, na bir ertangi hayotga kerak bo’ladigan malaka va na bir kasb- hunarni egallay olmayapti va shuning oqibatida 16-18 yashar yigit-qizlarimiz o’z qobiliyati, havasi, intilishiga mos, hayotda o’ziga munosib o’rin topolmayapti», - deb ta’kidladi I.Karimov. Ta’lim tizimidagi bunday nomutanosiblikni bartaraf qilish uchun islohot mevasi sifatida umumiy o’rta 9 yillik ta’limdan so’ng 3 yillik majburiy-ixtiyoriy o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimi joriy qilindi. Uzluksiz ta’lim tizimining bu yangi turdagi ta’lim muassasalari - akademik litsey va kasb-hunar kollejlari jamiyat va har bir yosh hayotida ijtimoiy-iqtisodiy, shaxsiy muammoni yoshlarni hayotda o’z o’rinlarini topishiga xizmat qilishi lozim. Mamlakatimiz yoshlari hayotiga shifobaxsh malhamdek kirib kelgan bu tizimni avaylab asrash, uni rivojlanishi uchun ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, pedagogik-psixologik sharoit yaratishni taqdirlash muhim ahamiyatga ega. Shuni hisobga olib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi o’rta maxsus, kasb- hunar ta’limini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida qaror qabul qildi. Shu bilan birga fanlar bo’yicha o’quv dasturlarini, soatlar miqdorini, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilariga nisbatan malaka talablarini, mazkur muassasalar faoliyatini baholash tartibini ilmiy asoslangan ishlab chiqish zarurligi ko’rsatildi. Fanlar bo’yicha tuzilgan o’quv dasturlarini, darsliklarni tajriba-sinovdan o’tkazish, ular uchun ishlab chiqilgan davlat ta’lim standartlarini sinab ko’rish asosida ularni tasdiqlab, muhim ta’lim mazmunini

belgilovchi hujjatlar sifatida keng amaliyotga qo’llash muhimligi tegishli vazirlik va idoralar hamda o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazining dolzarb vazifasi ekanligi belgilandi. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Davlat test markaziga akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarini yakuniy attestatsiyadan o’tkazish, ular bilimining sifatini nazorat qilishning reyting tizimi to’g’risidagi Nizomi ishlab chiqish topshirildi. Hukumatning 204-sonli qarorining yana bir muhim ahamiyati shundaki, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi pedagoglari va muhandis-pedagog xodimlariga qo’yiladigan malaka talablari to’grisidagi Nizom va ularga haq to’lash bo’yicha tegishli me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish zarurligi belgilandi. Tashkil etilayotgan yangi turdagi o’kuv yurtlarining moddiy- texnika bazasini mustahkamlash, ularni laboratoriya va ustaxonalar, asbob- uskunalar hamda hisoblash texnikasi bilan jihozlash zarurligi ta’kidlandi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining mazkur qarorida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari faoliyatining me’yoriy hujjati - Nizomi ham tasdiqlandi. Ushbu Nizomda umumiy ta’lim negizida o’qitish muddati uch yil bo’lgan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uzluksiz ta’limining majburiy mustaqil turi sifati islohot talablari va respublika qonunlariga muvofiq tashkil etilganligi qayd qilinadi. Mazkur ta’lim muassasalari bilim asoslarini chuqur o’rganishni, tanlagan kasb-hunar bo’yicha kichik mutaxassis sifatida mustaqil amaliy ishlash uchun kadrlar tayyorlashni ta’minlaydi. Ular yuridik shaxs sifatida mazkur Nizom va o’z ustavlari hamda qonunchilikda belgilangan tartibda faoliyat ko’rsatishlari belgilangan. Nizom o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarining maqsad va vazifalari, ularni tashkil etish tartibi, ularda o’quvchilar qabul qilish, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning huquqiy asoslarini belgilab beradi. Shu bilan birga mazkur o’quv yurtlarida o’qitiladigan fanlar va ularning dasturlari xamda davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish tartiblarining ham zaruriyligi ta’kidlandi. Ta’lim olayotgan talabalar bilimining sifatini nazorat qilish mezonlari va tartibi me’yoriy asoslari ham ishlab chiqilgan.

Ta’lim muassasasi faoliyatini, ta’lim sifati, o’quv jarayoni ishtirokchilari saviyalarini xolisona baholash imkoniyati ancha chegaralangan edi. Shuni hisobga olib, Prezidentning bevosita ko’rsatmalari bilan hech qanday idoralarga bo’ysunmaydigan Davlat test markazi tarkibida kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish, pedagoglar va ta’lim muassasalari attestaciyasi boshqarmasini tashkil etish zaruriyati tug’ildi. Bu muammoni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 11 mart 109-sonli «Davlat test markazi tarkibida kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish, pedagoglar va ta’lim muassasalari attestaciyasi boshqarmasini tashkil etish to’g’risida»gi qarori ayni muddao bo’ldi. Mazkur qarorda qayd qilinadi, O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ta’lim sifatini ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda olib borilayotgan islohotlar talablariga muvofiq yuksak darajaga ko’tarish, kadrlar bilimi va ular tayyorgarligi sifatini nazorat qilish hamda xolisona baholash tizimini tashkil etish» ushbu boshqarmaning asosiy maqsadidir. Mazkur qarorda tashkil etilayotgan yangi boshqarma faoliyatini huquqiy- me’yoriy jihatdan belgilovchi uning Nizomi ekanligi ta’kidlanib, uning matni mazkur qaror bilan tasdiqlandi. Boshqarmaning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi: - kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish va o’quv jarayoni samaradorligini xolisona baholash tizimini joriy etish borasida izchil davlat siyosatini amalga oshirish; - hozirgi zamon talablarini hisobga olgan holda uzluksiz ta’lim tizimining pedagog, professor-o’qituvchilari va rahbar kadrlar attestatsiyasini tashkil etish va o’tkazish; - idoraviy bo’ysunish va mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha turdagi ta’lim muassasalarini attestatsiyadan o’tkazish va shu asosda ularni akkreditatsiya qilish uchun tegishli hujjatlar tayyorlash va Vazirlar Mahkamasiga taqdim etish, ta’lim muassasalari reytingini belgilash; - ta’lim tizimini boshqarish organlari hamda mahalliy ijro etuvchi

hokimiyatning pedagog kadrlar va ta’lim muassasalari atestatsiyasini tashkil qilish va o’tkazish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat etish; - kadrlar tayyorlash sifati monitoringi tizimini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish. Shu bilan birga mazkur boshqarmaga uzluksiz ta’lim tizimi pedagog, professor-o’qituvchilar va rahbar kadrlarni hamda ta’lim muassasalarini davlat attestatsiyasidan o’tkazish nizomlarini ishlab chiqish vazifasi yuklatildi. Aytish mumkinki, yangi tashkil topgan boshqarma o’z vazifasini muvaffaqiyatli amalga oshirmoqda. Xolisona ta’lim muassasalari faoliyatini, uning rahbarlari, pedagog xodimlar mahoratini baholash komil insonni tarbiyalashda asosiy mezon bo’ladi. Bu esa ta’lim imkoniyatinining eng muhim talablaridan biridir. «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ishlab chiqilib, hayotga tadbiq qilinayotgan davr mazmun mohiyati bilan butun Respublika aholisini ta’lim-tarbiyaga, yoshlarga bo’lgan munosabatlarida keskin burilish davri bo’ldi, desak xato bo’lmaydi. Respublika Prezidenti tashabbusi bilan Xalq ta’limi umumxalq shug’ullanadigan sohaga aylandi. Shungacha ta’lim bilan bevosita o’quv yurtlari shug’ullangan, ular darvozasidan tashqarida bu muammo o’gay, o’z holiga tashlab qo’yilgan soha edi. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, ta’lim islohoti mamlakat taraqqiyotida faqat iqtisodiyotga, moddiy boyliklar ko’pligi bilan emas, balki mamlakat ma’naviy darajasi kishilar aql-zakovatiga bog’liqligini jamiyatimizda yashayotgan ko’pchilik kishilar tushunib etdi.

O’rta maxsus, kasb – hunar ta’limi tizimini boshqarish printsiplari va qonuniyatlari. Boshqarish maqsadi, vazifalari va metodlari. Boshqarishning nazariy metodologik asoslarini belgilash uning asosida yotuvchi muhim talablarni ham aniqlashni taqozo qiladi. Har qanday jarayon, fan, nazariya ma’lum tamoyilga asoslanadi. Pedagogik tizimni boshqarish ham bundan mustasno bo’la olmaydi. Shuning uchun eng avvalo printsip (tamoyil) nima, uning mohiyati nimada? Shuni qisqacha qarab chiqamiz. “Printsip” so’zi lotincha bo’lib, printsipium-boshlang’ich, negiz degan ma’noni beradi. Biron-bir nazariya ta’limot, fan, dunyoqarash, g’oya, siyosiy tashkilot, jamiyatning asosini qoidalar, printsiplar ifodalaydi. Mazkur fan, ta’limot, shu qoidalar asosida ish ko’radi. Shu bilan birga biron asbob, mexanizmning tuzilishi, ishlash printsipi, tub xususiyatlarini h am ifodalashi mumkin. Inson dunyoqarashi, o’ziga va voqelikka munosabatini belgilovchi e’tiqodi, xulq-atvori normalari sifatida ham namoyon bo’ladi. Shaxsning ma’lum g’oyaga e’tiqodi, ijtimoiy- siyosiy munosabatlarga ma’lum pozitsiya egallashi u asoslanadigan printsip tashkil etadi. Inson shu pozitsiyadan voz kecha olmaydi. Voz kechganida u subutsiz bo’lib qoladi. Printsiplar ta’lim sohasiga ham keng amal qiladi. Masalan, ta’lim printsiplari, tarbiya printsiplari mavjud. Bundan tashqari ta’limga rahbarlik qilish, boshqarish hamda tashkil qilishda ham ma’lum printsiplarga rioya qilinadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim islohotining nazariy asosi «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida amalga oshirilmoqda. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturida uning modeli belgilangan. Shu asosda uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish printsiplari ham ishlab chiqilgan. Yuqorida qayd qilinganidek, pedagogik tizimni boshqarish ham ma’lum printsiplarga asoslanadi. Bu printsiplar quyidagilar: > demokratik; > ilmiylik; > yakkaboshlik va jamoatchilik;

> ijroni tekshirish; > rejalashtirish; > samaradorlik va tejamkorlik. Mazkur printsiplarni qisqacha sharxlaymiz. Respublikamiz siyosiy rivojlanishida belgilovchi-suveren, demokratik, fuqarolik jamiyati qurish ustuvor bo’lib hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, pedagogik tizimni boshqarishda demokratik printsip ijtimoiy rivojlanish mohiyatidan kelib chiqadi. Chunki boshqaruvning umumiy qonuniyatlari alohida shaxslar faoliyati orqali amalga oshirilar ekan, ularga keng imkoniyatlar yaratish, mustaqillik berish asosida tashabbusini rivojlantirish mumkin. Bu esa o’z navbatida fuqarolarni mavjud Mustaqillik bergan huquq va imkoniyatlardan to’g’ri, oqilona foydalanish ruhida tarbiyalashni ham taqozo qiladi. Demokratiya, mustaqillik, erkinlik darajasi aholining ma’naviy. madaniy saviyasi, axloqiy tarbiya langanlik darajasi hamda yashayotgan muhitdagi shakllangan adolatlariga ham bog’liqdir. Shuning uchun «Demokratizm uchun ilmiy asoslangan pishiq-puxta tashkiliy sharoit yaratib qo’yilgan bo’lmasa, demokratizmga zid bo’lgan anarxiya tomonga «og’ish» sodir bo’lishi mumkin» - deydi M.Mirqosimov . Demokratiya uchun yetarli zamin hozirlash, mehnatkashlarni jamoat ishlarini boshqarish ko’nikmalari ruhida tarbiyalash lozim. Demokratiya shoshma-shosharlik, xo’ja-ko’rsinga qo’llash ijtimoiy munosabatlarga putur yetkazishi, ma’lum boshqarish borasidagi yutuqlardan mahrum bo’lishiga olib keladi. Demokratiyani o’rniga anarxiya vujudga kelishini SSSR parchalangandan so’ng ayrim hamdo’stlik mamlakatlarida ko’rish mumkin. Mana shu sabablarga ko’ra demokratiya bobida jamiyat rivojlanish darajasiga mos keluvchi shaklini qo’llash muhimdir. Demokratizm printsipi tashabbus va izlanishlarni jamiyat qonun-qoidalari, qabul qilingan tartib-intizomga qat’iy rioya qilish, intizomlilik va uyushqoqlikni uzviy birligi asosida boshqarishni tashkil etish demakdir. Demokratik printsip h addan ziyod markazlashtirish, shablon asosida ish qurishni inkor qiladi. Har bir

ishda sharoitni hisobga olish ishni tashkil etishni xilma-xil usullaridan eng qulayini tanlash boshqarishda muvaffaqiyat garovi bo’la oladi. Ammo shu bilan birga demokratik tamoyili pedagogik tizimni boshqarishda yakka boshchilik bilan kollegiallik-jamoatchilikni o’zaro omuxta qilishni in kor qilmaydi. Ilmiylik printsipi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim modelining tarkibiy qismi sifatida fan qaraladi. Milliy modelda fan bilan ishlab chiqarishga keng o’rin berilgan. Buning boisi shuki, amalga oshirilayotgan ta’lim islohotida ilmfan belgilovchi bo’lib, bu jarayon ilmiy asosda amalga oshiriladi. Shuning uchun pedagogik tizimni boshqarishda ilmiylik tamoyili ham hozirgi sharoitda muhimdir. Chunki shaxs shakllanishi, ta’lim-tarbiya jarayonlari nihoyatda murakkab va ko’p qirralidir. Bu jarayonlarning ilmiy asoslangan qonuniyatlarini bilmasdan ko’r-ko’rona yondoshish mutlaqo mumkin emas. Ta’lim tizimida mehnatni ilmiy asosda tashkil etish alohida ahamiyatga ega. Bunda vaqtdan unumli foydalanish, ta’lim-tarbiya ishlarini sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlarni dars jadvali, majlislarni qat’iy tartib asosida tashkil qilish muhimdir. Ta’lim muassasalarida har bir tadbirni belgilangan vaqtda aniq o’tkazish tartibini siklogramma asosida tashkil etish vaqt, kuchni, iqtisod qilishga olib keladi. Juda ko’p ta’lim muassasalari bu tajribaga amal qiladi. Ta’lim muassasasida mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning mazmuni ancha keng. Unga xodimlarning malakasini oshirish, ularni to’g’ri tanlash va joy-joyiga qo’yish, yangilikka intilish va uni ta’lim-tarbiyaga qo’llash kabi qator tadbirlar ham kiradi. Shu bilan birga ta’lim mazmunini takomillashtirishda o’qitishning texnika vositalaridan foydalanish ham muhimdir. Ta’lim muassasasi ish rejimini optimal tashkil etish, turli majlis, kengashlarni qat’iy rejalashtirish ham ortiqcha vaqt va kuchni sarflashdan saqlaydi. Ishni mohirona rejalashtirish, qat’iy tartib va mezonlar asosida olib borish ijobiy natija berad i. Rahbar uchun eng muhim narsa umumiy ish uchun shaxsiy javobgarlik, qat’iy intizom, o’ziga va boshqalarga talabchanlik. Ta’lim muassasasi rahbari ishni

shunday tashkil etsa, ta’lim-tarbiya sifati yuqori bo’ladi. Respublikamiz ta’lim muassasalarida shunday namunali, uzoq vaqtdan beri halol, pok ishlayotgan rahbarlarni ko’plab topish mumkin. Boshqarishda ijroni tekshirish printsipi juda muhimdir. Buning asosiy vazifasi topshirilgan, bajarilishi lozim bo’lgan ish uchun har bir shaxsning mas’uliyatini sezish ruhida tarbiyalashdir. Tuzilgan rejalar, belgilangan tadbirlarning ijrosi tekshirilmasa, ishda qat’iy va tartib-intizom bo’lmaydi. Shu bilan birga ijroni tekshirishdan ko’zlangan maqsad ish – reja va belgilangan tadbirlarni amalga oshirishni barbod etish xavfini oldini olishdir. Ishda yo’l qo’yilgan kamchilik va xatolarni aniqlash, ularni bartaraf qilish chora-tadbirlarini ko’rishdir. Ijroni tekshirishda ta’lim islohotiga doir qonun va qarorlarni, hukumat, vazirlik va hokimlarning bu boradagi qabul qilgan qarorlarni bajarilishini ta’minlashni tashkil etishni taqozo qiladi. Shu bilan birga ijroni tekshirishda qabul qilingan qaror, belgilangan tadbirlar tuzilgan rejalardagi yo’l qo’yilgan kamchiliklarni aniqlashdir. Bu esa u yoki bu qarorga zarur tuzatishlar kiritish, bundan buyon bajariladigan ishlarga o’zgartirish kiritish asosida ishni takomillashtirishga asos bo’ladi, yo’l qo’yilgan xato-kamchiliklarni oldini olish eski uslub o’rniga yangi ijobiy usullarni izlab topishga undaydi. To’g’ri tashkil etilgan, xolisona amalga oshiriladigan ijroni tekshirish barcha sohalarda belgilangan vazifalarni to’la bajarishning garovidir. Qaror va ijroning o’zaro yaxlitligi to’g’ri rahbarlik va boshqarishning asosini tashkil etadi. Ijroni tekshirishni shu asnoda tashkil etish xodimlarga yuksak talabchanlik, qat’iyatlikni tarbiyalaydi. Bu printsip kishilarni ish davomida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni echish, sabr-toqatli bo’lish ruhida tarbiyalaydi. Boshqarishda rejalilik printsipi. Mazkur tamoyil boshqarish ishida ma’lum qat’iy tartib bo’lishini taqozo qiladi. Boshqarishda tasodifiy bir- biriga bog’lanmagan tasodifiy tadbirlar bo’lmasdan, balki aniq sharoitni, vaziyatni inobatga olish lozim. Ishning har bir bo’g’ini umumiy maqsadga, qat’iy uygunlashmogi muhim. Chuqur o’ylab, bir-biriga qat’iy uygunlashgan tadbirlar boshqarishning ta’sirchanligini oshiradi.

Bu ish ayniqsa hozirgi davrda xalq ta’limini milliy hamda islohot talablari asosida qayta qurilayotgan sharoitda juda zarurdir. Rejalik mahalliy, ya’ni ta’lim muassasasi qabul qiladigan tadbirlarni hukumat, mahalliy hokimiyatlar qarorlari bilan uyg’unlashtirishni taqozo qiladi. Rejalashtirishda ishning mohiyatini bilish, maqsadini mahorat bilan uygunlashtirish juda muhimdir. Ta’lim muassasasi ish rejasi aniq maqsadning sharoitni hisobga olib tuzilishi lozim. Rejada aniqlik, muntazamlilik, izchilchik bilan o’zaro bog’liq holda amalga oshirilmog’i juda ham muhimdir. Shu bilan birga rejada har bir tadbirni bajaruvchi shaxs, uning bajarilish muddati va shakli, ijroni bajarish, yakunlash tartibi o’z ifodasini topishi zarur. Boshqarishda samaradorlik va tejamkorlik printsipi. Har qanday sohani jumladan pedagogik tizimni boshqarish vaqt, kuch, moddiy va ma’naviy vositalarni tejashga asoslanadi. Shuning uchun jamoa oldiga qo’yilgan maqsadga ham kuch, vaqt, mablag’, vositalarni tejab erishish muhimdir. Boshqarish va rahbarlikning maqsadi xom-ashyo, materiallar, jihozlardan ajratilgan mabla g’ lardan unumli foydalanishga qaratilishi kerak. eng muhimi vaqtni tejash, qisqa vaqtda yuqori mehnat unumdorligi asosida yuqori natijaga erishishdir. Mavjud imkoniyatlardan unumli foydalanib, yuqori samaradorlikka erishish mazkur sohani chuqur bilishni taqozo qiladi. Pedagogik tizimni boshqarishda ta’lim jarayoniga alohida e’tibor berish kerak. Yuqori samaradorlikka erishish keltirilgan hamma tamoyillarni yaxlit holda qo’llashni taqozo qiladi. Ular mahkam zanjir kabi bir-biriga uyg’unlashganda yuksak samara va tejamkorlikka erishish mumkin bo’ladi. Shunday qilib, boshqarish printsiplari asosiy talablar bo’lib, ular umumiy qonuniyatlarda o’z ifodasini topadi, boshqarish jarayonda va uni tashkil qilishda muqarrar ravishda ularga rioya qilish kerak. O’z navbatida printsiplar boshqarish maqsadida va qonuniyatlari bilan uzviy bog’liq amal qiladi. Printsiplar tamoyil asosiy talab sifatida jarayonga ta’sir ko’rsatadi. Printsiplarni zaruriyat yoki hodisalar qonuniy ifodasi deb qarash mumkin. Boshqarish jarayonini ilmiy asosda tashkil etish yoki biz asos qilib olgan tizimli yondashuv uning qonuniyatlariga ham amal qilishni taqozo qiladi.

Pedagogik jarayonlar yaxlit tizim sifatida bir-biriga bog’liq hodisalarning sabab va oqibat tarzida rivojlanishida namoyon bo’ladi. Hodisalar o’rtasidagi muayyan zaruriy munosabatlar ichki bog’lanishlardan kelib chiqadi. Narsa, hodisalarning birligi o’zaro aloqadorligi ularning mohiyatini bilish bosqichlaridir. Qonun hodisalar bog’lanishidagi mohiyatli narsadir. Ichki barqaror bog’lanishlar demakdir. Bu jihatdagi qonun va qonuniyat yaqin hisoblanadi. Qonun narsa hodisalar o’rtasidagi munosabatda qonuniyatli bog’lanishlar muayyan sharoitlar albatta zaruriy kuch bilan amal qiladi. Qonuniyatli bog’lanishlar hodisalarning sababini taqozo qilishning natijasidir. Bu hodisalarning ma’lum muntazamliligini, izchilligini ifodalaydi. Qonuniyatning o’ziga xos tomoni ma’lum muntazamlilik izchillikda namoyon bo’ladi. Qonuniyat muayyan sabablari bilan taqozo qilingan zaruriy jarayondir. Qonuniyat jarayonida bir emas bir necha qonun amal qiladi. Qonuniyatli bo g’ lanishlarning muhimligi va zarurligi qonunning boshqa xususiyatlarini ham belgilab beradi. Qonun esa hodisalardagi umumiylikdir. Shuni e’tirof etish kerakki, bu muhim tushunchalar pedagogik jarayonlarda namoyon bo’lishi alohida tadqiq qilinmagan. Pedagogik jarayonlarning mohiyatini chuqur anglash, ularni tizimli tadqiq qilish pedagogik jarayon qonun va qonuniyatlarni alohida va yaxlitlikda o’rganishni zaruriyatga aylantiradi. Ta’lim tizimini boshqarish har qanday ijtimoiy jarayonlar kabi ma’lum qonuniyatlarga ega. Bu qonuniyatlar ma’muriyatning boshqarish faoliyati orqali amalga oshiriladi. Boshqarish qonuniyatlarini bilish ta’lim muassasasi rahbariga uni ilmiy asosda tashkil etish imkoniyatini beradi. Ilmiy boshqarish-bilish tushunish, foydalanish va qonuniyatlarni namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratishni va amaliyotga ularga rioya qilishni taqozo qiladi. Ta’lim tizimini boshqarish mustahkam mohiyatli umumiy takrorlanib turuvchi zaruriy ob’ektiv bog’lanish va munosabatlarni ifodalaydiki, ular boshqarishni amalga oshirishda namoyon bo’ladi. Ta’lim tizimidagi qonuniyatlarni to’liq va batafsil bayon qilishdan saqlangan

holda quyidagilarni keltirishni lozim deb topdik. Boshqarishda tahliliy (analitik) qonuniyat. Ta’lim tizimini to’g’ri va ilmiy boshqarish, chuqur tahlilsiz amalga oshirilishi mumkin emas. Bu yaxlit tizimni uni tashkil etuvchi qismlarga ajratish va ularda qonuniyatning o’ziga xos namoyon bo’lishidir. Bu qonuniyat umumiy tizimda quyidagicha namoyon bo’ladi: Ta’lim muassasasi faoliyatidan o’tgan o’quv yilidagi yutuq va kamchiliklar qanchalik chuqur tahlil qilinadi, unda normativ va direktiv hujjatlar talabi qanchalik bajarilganligini aniqlash kelasi o’quv yilida muassasa faoliyatini yaxshilashga asos bo’ladi; > jamoaning joriy o’quv yilidagi erishgan natijalari to’g’ri va aniq tahlil qilinsa, mazkur o’quv yili ish rejasi real, aniq hayot talabiga javob berishi mumkin; > o’quv yilining chuqur har tomonlama tahlili kelasi o’quv yilida ichki nazoratni to’g’ri belgilash va rejalashtirishga asos bo’ladi; > ichki nazoratning ta’sirchanligi chuqur tahlilga to’g’ri mutanosiblikdir; > tahlilning tezkorligi va chuqurligi, asoslanganligi tartibga solish vazifasining foydali ish koeffisientini oshiradi; > ta’lim muassasasi rahbari boshqarishning mohiyatiga qancha chuqur kirib borsa, uning faoliyati samarali bo’lib, boshqaradigan sohani bir holatdan ikkinchisiga o’sha sifat jihatdan yuqori bo’ladi. Shunday qilib, boshqarishga tahliliy yondashishning ilmiy asoslanganligi, chuqurligi, mohiyati, zaruriy bog’lanishlarni anglash imkoniyatini berib, boshqarishda qonuniyat sifatida amal qiladi. Boshqarishning maqsadga qaratilganligi. Insonning har qanday faoliyatining yo’nalishini, xarakterini uning maqsadi belgilaydi. Maqsad xuddi qonundek, harakatning usulini belgilaydi. Boshqarish ham inson faoliyatining o’ziga xos sohasidir. Bu qonuniyatning mohiyati shundaki, boshqarishda maqsadni to’g’ri, aniq belgilash uning natijasining samarador va yuqori bo’lishiga olib keladi. Buning uchun quyidagilar muhimdir:

> boshqarish maqsadini belgilash, uning, mazmuni va boshqarish usul, vositalarini optimal belgilash imkoniyatini beradi; > boshqarish bo’g’inlarida aniq maqsadni belgilash umumiy tizim maqsadini aniqlashga asos bo’ladi; > rahbarning boshqaradigan tizim maqsadini chuqur tushunishi, uni umumjamiyat maqsadi bilan muvofiqlashtira olishi boshqarishda taktik va strategik tomonlarni hisobga olib, istiqbolni belgilashiga zamin hozirlaydi. Boshqarishning uzluksizligi. Ta’lim tizimi uzluksiz bajaradigan vazifasi jihatidan bir-biriga bog’liq umumiy maqsad-komil insonni shakllantirishni amalga oshiradi. Bunda har bir bo’g’in o’z vazifasiga ega. Belgilangan maqsad va vazifalarini bajarish birdaniga, ayni bir paytda va bir martada amalga oshmaydi. Maqsad va vazifalar (bo sqichma-bosqich omalga oshadi va har bir bosqichda takrorlanadi. Ular uzluksiz zanjir sifatida bir holatdan ikkinchi holatga o’tish va takrorlanish tariqasida davom etadi. Shuning uchun har bir bosqich uchun uzluksiz «axborot olish, undagi o’zgarishlarni aniqlash va shu asosda ta’sir ko’rsatishni talab qiladi. Axborotni uzluksiz tahlil qilish va shu asosida boshqarishga doir qaror qabul qilish lozim. Ta’lim muassasasi jamoasi hayotidagi va ichki nazorat sohasidagi o’zgarish ikki tomonlama bo’lib, ularni tahlil qilish, o’rganish ichki nazoratning hamma bosqichlarida amalga oshiriladi. Boshqarishning davriy (tsiklik)ligi. Pedagogik jarayonlarni boshqarish texnologik jihatdan takrorlanuvchi xarakterga ega. Shuning uchun ularni boshqarish ham ma’lum siklik boshqarish jarayonlari tarzida namoyon bo’ladi. Davriylik va taraqqiyotniig umumiy qonuniyati sifatida boshqarish sohasida o’ziga xos tarzda amal qiladi. Davr yoki cikl tizimda takrorlanib, har bir bosqichda tizimning yangi holatiga namoyon bo’ladi. Sikliy takrorlanishida vorislik, ya’ni "tizimning bir holati o’rtasida o’zaro bog’liqlik va yangi hodisaning paydo bo’lishi sodir bo’ladi. Boshqarish jarayonlarining uzluksiz-yaxlitligi doimo o’zgarishsiz amalga oshmaydi. Uning ciklik rivojida aloqa va munosabatlar doimo takrorlanadi. Boshqarishda ritmik qonuniyat. Ta’lim tizimini boshqarish ko’p jihatdan

ma’lum madaniyat va intizomni talab qiladi. Uning mohiyati shundaki, ma’lum boshqarish harakat va tadbirlari aniq belgilangan tartibda ayni bir vaqtda siklogramma asosida amalga oshirilishi kerak. Shu bilan birga amalga oshiriladigan boshqarish tadbirlari uzviy bog’liqligida aniqlik bilan amalga oshirilishi lozim. Ma’lum ritmga asoslanmay, xohlagan vaqtda turli tadbirlarni o’tkazish jamoada taranglik, vaqt va kuchni bekorga sarflashga olib keladi. Ritmik yondoshish boshqarishda turli boshqarish faoliyatlarini uzviylikda maqsadli, o’zaro muvofiqlikda amalga oshirish demakdir. Ritm-tashkil etish saviyasi va madaniyatini ta’lim tizimida namoyon bo’lish darajasi sifatida boshqarishning tezkorligining ko’rsatkichlaridir. Yuqorida keltirilgan qonuniyatlar ta’lim tizimida ularni to’la tadqiq qilinganligini bildirmaydi. Aksincha, ularni bilish eng murakkab va ko’p qirrali ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish vositasi sifatida xizmat qilishini eslatish ularga tashxis qo’yish, xolos. Ta’lim tizimining boshqarish qonuniyatlari xuddi uning o’zidek o’zgaruvchan va tarixiy xarakterga ega. Boshqarish ijtimoiy-gumanitar fanlarning muhim muammolaridan hisoblanadi. Uning nazariy asoslarini hamda ijtimoiy munosabatlar tizimidagi ahamiyati va o’rnini aniqlash, ijtimoiy muammolarni echishdagi yo’naltiruvchilik imkoniyatini belgilash mustaqillik sharoitida juda dolzarb masala hisoblanadi. Chunki mamlakatimiz bozor munosabatlari hamda u bilan bog’liq ko’p mulkchilik sharoitida rivojlanishi boshqarishni oldiga yangi muammolarni qo’ymoqda. Bunday sharoitda boshqarishning ilmiy asoslangan yo’naltiruvchi ta’siri ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotning o’ziga xos rivojlanish asosi sifatida namoyon bo’lmoqda. Bunda tadqiqotning mantiqiy - gnoseologik, tarixiy va sotsiologik (ijtimoiy) tomonlarini yaxlitlikda qarash muhimdir. Shu asosda uning amal qilish mexanizmlarini ochish, moddiy va ma’naviy, ob’ekt va sub’ekt munosabatlari tarzida tahlil qilish imkoniyati ochiladi. Boshqarishga gnoseologik jihatdan yondashish uni inson bilimlarining tarixiy taraqqiyotining bosqichi, bilishning qonunlari tarzida hamda ijtimoiy tajribaning ma’lum shakli ekanligini anglab, boshqariladigan ob’ektni o’zgartirish, uni

taraqqiyoti uchun sharoit yaratishni ifodalaydi. Shu bilan birga bunday yondashuv boshqarishni hozirgi zamon fanining dolzarb muammosi sifatida fanlar tizimida o’rnini belgilash imkoniyatini beradi. Jamiyat taraqqiyotidek, boshqarish ham tarixiy xarakterga ega. Shuning uchun jamiyat va ilm-fanning rivoji har bir sohaning boshqarishini maqsad va vazifalari, shakl va metodlari, tuzilishini, printsiplarini, tarixiy burilish davrlarida metodologiyasini o’zgarishiga olib keladi. Tarixiylik boshqarishni vujudga kelishi, shakllanishi bosqichlari va rivojlanishini tarixiy jarayon sifatida qarash asosida uning tarixiy tiplarini hozirgi holati bilan solishtirib takomillashtirishni ta’minlaydi. Masalan, hozirgi vaqtda boshqarishning kibernetik avtomatlashtirilgan tizimi mantiqiy - mamavzutik, modellashtirish, modem, elektron-pochta, aloqa vositalari, axborot vositalari, internet va komp’yuterlardan keng foydalanish kabi shakllari mavjud. Ma’lum ma’noda bulardan imkoniyat doirasida ta’lim tizimini boshqarishda foydalanilmoqda. Boshqarish oqibatida ma’lum tizim o’z yaxlitligini saqlab qolmasdan balki faoliyatini takomillashtiradi. Bunday boshqarish xususiyati tizimning tabiati bilan hamda uning mavjudligi va rivojlanish qonuniyatlari, yashash sharoiti bilan bo g’ liqdir. Boshqarish jamiyat va uning yashash muhiti bilan xilma-xil aloqadorligini, yaxlitligini ta’minlaydi. Chunki ijtimoiy tizimlar o’z rivojlanish jarayonida doimiy ravishda tashqi ta’sir ostida bo’ladi. Bu ta’sir tizim uchun ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Shunda boshqarish salbiy ta’sirlarini zararlantirish, ijobiylarini kuchaytirib, tizimni o’z funktsiyasini boshqarishi, o’z holatini mustahkamlab, yaxlitligini ta’minlaydi. Boshqarish mexanizmidan foydalanib tizimda bo’ladigan o’zgarishlarni hisobga olib, ma’lum yaxlitlik kiritish mumkin. Kishilarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etish oldinni ko’ra bilish, rejalashtirish, qaror qabul qilish, uni ijrosini boshqarish asosida harakatlarni tartibga solishni taqozo qiladi. Bunda boshqarish tashkil qiluvchi faoliyat sifatida namoyon bo’ladi. Tashkil etish bir qancha vosita, usullarni o’z ichiga olib, ular orqali boshqariladigan tizimga ta’sir ko’rsatadi. Boshqarish bu jihatdan ijtimoiy faoliyat sifatida o’z

ob’ekt va sub’ektiga ega. Bunda sub’ekt boshqarish funktsiyalarini bajara tu rib, ob’ektga ta’sir ko’rsatadi. Boshqarish ob’ekti munosabatlardan iborat bo’lib, tizim xarakteri yoki turidan kelib chiqib inson-tabiat, inson-texnika, inson-inson tarzida bo’lishi mumkin. Insoniyat tarixiy tajribasi shuni ko’rsatadiki, har qanday jamiyat boshqarishga muhtoj. Jamiyatni boshqarishga ehtiyoj yoki bu jarayonni jadallashtirish uning burilishi davrlarida ayniqsa kuchayadi. Chunonchi, uning inqilobiy davrlarida, ya’ni bir ijtimoiy tuzum o’rniga boshqasi kelganda boshqarishga ehtiyoj har qachongidan ko’ra kuchayadi. Buning boisi shuki, yangi ijtimoiy tuzum tezlik bilan ijtimoiy hayotning hamma sohalariga, kishilarning fikr o’ylariga o’z ta’sirini, yangi talablarni tezroq singdirish asosida o’z hukmronligini iqtisodiy, siyosiy jihatdan mustahkamlashni istaydi. Respublikamiz taraqqiyoti bozor munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun boshqarish ijtimoiy-davlat va xususiy, jamoaviylikka asoslanadi. Ammo bunda yakka, jamoa, xususiy mulk davlat tomonidan qonun va qarorlar bilan umumjamiyat manfaatlariga moslashtiriladi. Demak, boshqarish umumjamiyat, mehnatkashlar manfaatiga xizmat qilishi lozim. Hozirgi kunda boshqarish, eng avvalo kishilarning iqtisodiy va moddiy, ijtimoiy faoliyatini ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash jarayonlarini to’g’ri tashkil etishga qaratilmo g’i zarurdir. Buning boisi shuki, jamiyatimizning rivojlanishi ko’p jihatdan kishilarning yuksak aqliy imkoniyatlariga, yuksak ongi, ma’naviy dunyosi, umummadaniyatiga bog’liqdir. Bu esa ta’lim-tarbiya, ilm-fan, madaniy-ma’rifiy, maishiy xizmat sohalarini ilmiy asosda boshqarish zaruriyatini keltirib chiqaradi. E’tirof etish lozimki, jamiyat hayotini turli sohalarini boshqarish ma’naviy sohani boshqarish saviyasi bilan belgilanadi. Chunki uning maqsadi, ilm-ma’rifatli har tomonlama komil insonlarni tarbiyalab etishtirishdir. Shu bilan birga bu sohani boshqarish ancha murakkab hamdir. Boshqaruv jamiyatning umumiy xususiyati va funktsiyasidir. U jamiyat

taraqqiyotining har bir bosqichiga shaklan va mazmunan o’zgarsada umumiy xususiyat sifatida mavjud bo’ladi. Chunki jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida ham turli sohalar rivojini tartibga solish, kishilar faoliyatini echilishi lozim bo’lgan vazifalarga yo’naltirish muhimdir. Pedagogik tizim, eng avvalo ta’lim-tarbiya muassasalari majmuini o’z ichiga oladi. Madomiki shunday ekan, uning rahbari zimmasiga Mustaqil Respublikamizning bo’lajak fuqarolarini o’qitish, tarbiyalash, ularni mustaqillik ideallari ruhida tarbiyalash, kasb-hunar o’rgatish kabi juda murakkab va mas’uliyatli vazifa yuklanadi. Bu murakkab jarayonni boshqarish turli-tuman qonun va qarorlarni, farmon va ko’rsatmalarni chuqur bilish hamda ularni amalga oshirishni tashkil etishni talab qiladi. O’z navbatida rahbarning o’zi ham yuqoridagi qarorlarni amalga oshirish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish, ularni bajarilishini tashkil etish, nazorat qilishni mohirona amalga oshirishi lozim. Pedagogik tizimni boshqarishda ma’lum andozalarga yopishib olish, shablonlantirishga olib keladi. Doimo mahalliy xususiyatlarni hisobga olgan holda ishga o’zgartirish kiritish, xilma-xil usul va mazmun qo’llash ijobiy ta’sir qiladi. Pedagogik tizim faoliyatini boshqarishda turli ob’ektiv omillar pedagogik jarayonga ta’sir ko’rsatib, ta’lim-tarbiya jarayoniga ma’lum o’zgartirishlar asosida optimal rivojlanish yo’lini belgilashni taqozo qiladi. Bu o’zgarishlar ta’lim - islohoti pedagogik tizimga rahbarlik qilish uslubi, xarakteri va metodlari xususiyatlarini to’g’ri belgilab olishini taqozo qiladi. Shuning uchun ta’lim muassasasi rahbari faqat rahbar emas. U eng yaxshi o’qituvchi- murabbiy va bosh tarbiyachi hamdir. Bu lavozim unga juda katta mas’uliyat yuklaydi. Bu esa eng avvalo boshqarish maqsadini to’g’ri belgilashni taqozo qiladi. Maqsad – oldindan anglangan, rejalashtirilgan natija bo’lib, unga erishish ongli, yo’nalgan faoliyatni talab etadi. Maqsad va maqsadga muvofiq faoliyat bir jarayonning (oldindan belgilangan natijaga erishish jarayonining) elementlari sanaladi. Amalga oshgan maqsad, erishilgan natijaga esa yangi-yangi maqsadlarni amalga oshirish vositasiga aylanadi.

Boshqarish haqida gap ketganda uning darajalari (bosqichlari)ni aniqlash ham muhim hisoblanadi. Jamiyat miqyosida boshqarish shu g’oyaviy asosda xalq xo’jaligining turli tarmoqlarini boshqarish: sanoat, qishloq xo’jaligi, san’at, adabiyot, ya’ni ma’naviy va ma’rifiy sanalar, ta’lim tizimini boshqarishdan iborat. O’z navbatida bu sohalar yana turli tarkibiy qismlarga bo’linadi. Jamiyat taraqqiyotini hamma sohalarini boshqarish ikkita usulga suyanishi kerak. Bu jamiyatning g’oyasi va mafkurasi. Bu hamma sohani, jumladan boshqarishning g’oyaviy-nazariy-metodologik asosini tashkil etadi. Ikkinchi muhim narsa ma’rifiy-ma’naviy soha va xalq ta’limi tizimi. Jamiyatni boshqarishning g’oyaviy asosidan so’ng uning uzluksiz ustuvor yo’nalishi xalq ta’limi tizimidir. Xalq ta’limi tizimi hamma sohalar rivoj lanishiga o’zining tayyorlaydigan kadrlari orqali ta’sir ko’rsatadi. Bu kadrlarning insoniy xislatlari, bilim saviyasi umumjamiyat boshqarishiga ham ta’sir o’tkazadi. Ta’lim tizimini boshqarish ham tarmoq boshqarishi sifatida ma’lum maqsadni ko’zlaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, boshqarish keng ma’noda ma’lum tizim holatini tartibga solib, kerakli nati jaga erishishdir. Tizimga ta’sir qilib, uni holatini o’zgartirib kutilgan natijaga erishish psixologiyada maqsad deyiladi. Pedagogik jamoani boshqarish ikkita maqsadni ko’zlaydi. Bulardan biri o’quv-tarbiya jarayoni, ikkinchisi esa ta’lim jamoasi o’qituvchilari, o’quvchilari, xizmatchilarini ehtiyoj va qiziqishlarini qondirish. Bular birgalikda ta’lim muassasasi ichki nazoratining maqsadli funktsiyalarini tashkil etadi. Bular dan bittasi ishlab chiqarish, ya’ni ta’lim-tarbiya ja rayonini tashkil etish va o’quv moddiy bazani yaratish dir. Ikkinchisi - ijtimoiy bo’lib, pedagoglarning mod diy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish orqali mehnat sharoitini yaratish, so g’ lom axloqiy psixologik muhit yaratishdir. Pedagogik jamoa faoliyatini boshqarish o’z navbatida rag’batlantirish va unda o’z-o’zini boshqarishni tashkil etishni taqozo qiladi. Tashkil etish asosida boshqarish muhimdir. Jamoa faoliyatini tashkil etmay, uni boshqarib bo’lmaydi. Jipslashtirish ham nihoyatda muhimdir.

Jipslashtirishda tashkiliy va shaxslararo munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yish lozim. Tashkiliy jami yatning faoliyatining turli tomonlarini ishning maz muni, maqsadi, sharoiti, ish haqini to’lash orqali tartibga solinadi. Ikkinchisi – kishilarni bir-biriga bog’lovchi o’zaro izzat-hurmat ishonch, do’stlik o’rtoqlik munosabatlarini rivojlantirishdir. Bular birgalikdagi faoliyat va muloqotda shakllanib, jamoani jipslashtiradi. Faollashtirish-shaxslararo munosabatlarning muhim tomonidir. Jamoada optimal mehnat sharoitini yaratish turli moddiy va ma’naviy omillarni o’zaro omuxta q ilishni taqozo etadi. Boshqarishda faollashtirishni kuchaytirish shaxsning ehtiyoj qiziqishlarini jamoa maqsadlari bilan uyg’unlashtirish har bir a’zosi haqida g’amxo’rlik qilish, ular fikrini hisobga olish, ular kuchi va vaqtini tejash inson omilini kuchaytirish mumkin. Boshqarishda eng muhim jamoaning erishgan darajasi bilan qanoatlanib qolmay, uni faoliyatini muttasil takomillashtirish zarurdir. Bunda boshqarishning mukammal shakl va metodlarini izlash, o’z umrini yashab bo’lganlardan voz kechish muhim rol’ o’ynaydi. Boshqarish malaka va ko’nikmalarni takomillashtirish, eskicha fikrlashlardan voz kechib, tashabbus, ijodiy, mustaqil izlanish muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik tizimni boshqarish haqida fikr yuritar ekanmiz, ijtimoiy-psixologik jihatdan muhim bo’lgan o’z-o’zini boshqarishga alohida e’tibor berish kerak. Boshqarish jamiyatga tashqi ta’sir orqali uni faoliyatini tartibga solishni amalga oshirsa, o’z-o’zini boshqarish "ichkaridan", boshqariluvchilarning o’z tashabbuslari orqali amalga oshiriladi. Jamoa a’zolari o’z faoliyatlarini o’zlari tartibga solib, boshqarishning vazifalarini mustaqil hal qiladilar. Bunda ular pedagogik jamoa ishiga faol ishtirok etib, uni jipslashtirish, faollashtirish hamda takomillashtirish, masalalarini birgalikda, ya’ni o’z-o’zini boshqarish orqali hal qiladilar. Bu mustaqillik sharoitida ayniqsa muhimdir. Chunki biz jamiyatning hamma jabhalarida ma’muriy-buyruqbozlik usulidan batamom qutulmoqdamiz.

Jamoa - bu kishilar guruhi bo’lib, jamiyatning ajralmas qismi birgalikda maqsad va faoliyati asosida uyushgandir. Jamiyat taraqqiyoti tarixini va kishilar faoliyatini tahlil qilar ekanmiz, har qanday qaror qonun insonlar ongi, harakati, xulq-atvori orqali real voqealikka, amaliyotga tatbiq qilinishiga ishonch hosil qilamiz. Shuning uchun yangi, erkin, ozod, mustaqil fikrlovchi kishini tarbiyalash mustaqil davlatimizda nihoyatda muhim masala ekanligini unutmasligimiz kerak. Boshqarishda yana muhim tomon borki, uni e’tibordan chetda qoldirib bo’lmaydi. Bu ham bo’lsa rejalashtirish, ko’rsatma berish va nazoratdir. Bu boshqarishni bevosita rahbarlik bilan yaqinlashtirishdan yoki amalga oshirish yo’lidir. Boshqarishdagi belgilashdan maqsad, tadbirlarni bevosita amalga oshirish uchun rejalashtirish kerak, so’ng uni ijrochilar hukmiga havola qilinadi. Rejalashtirish qaror qabul qilish va ijrosini nazorat qilishdir. Rejalashtirishda boshqarishning maqsad va vazifalari aniqlanadi, har bir tadbirni bajarish muddati, mas’ul shaxs, uning ijrosini tekshirish va nazorati aniqlanadi. Bu yerda pedagogik tadqiqotlarda o’z yechimini topmagan bir muammo- boshqarish bilan rahbarlikning o’zaro bog’liqligi va ular o’rtasidagi farq haqida ham fikr bildirish o’rinlidir. Boshqarish tashqaridan boshqariladigan ob’ektga ta’sir ko’rsatishdir. Rahbarlikda bevosita boshqarish bilan bogliq qaror, farmon ko’rsatmalarni real hayotga tadbiq qilinadi yoki rahbarlik bevosita jamoada amalga oshiriladigan ijtimoiy, siyosiy, tashkiliy, pedagogik-psixologik tadbirlar majmuasidir. Shuning uchun rahbarlik bevosita rejalashtirish, nazorat bilan bog’liq holda amalga oshiriladi. Rahbarlik qabul qilingan qarorlar, qonunlarning rahbar faoliyati orqali jamoa hayotiga yoki o’quv-tarbiya jarayoniga tadbiq etishdir. Bu eng qiyin va murakkab jarayon bo’lib, har bir rahbardan bilim, mahorat va talabchanlikni talab qiladi. Bunda rahbar shaxsi, uning uslubi muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik tizimni takomillashtirish va uni to’g’ri boshqarish, rahbarliksiz amalga oshirilishi mumkin emas. Shunga ko’ra pedagogik tizim hamma

bo’g’inlarning boshqarish jarayonlari dolzarb masalalarini o’rganish har bir shu sohada faoliyat ko’rsatayotgan shaxs uchun zarurdir. Shu bilan birga boshqarish va rahbarlikning amaliy va nazariy muammolarini tadqiq qilish pedagogika fanining eng dolzarb masalasidir. Shuni e’tirof etish kerakki, boshqarish va rahbarlikning umumjamiyat miqyosidagi masalalari ham pedagogik tizimga doir muammolari ham yetarli o’rganilgan emas. Ijtimoiy tajriba shuni ko’rsatadiki, har bir sohaning rivoji eng avvalo uni to’g’ri boshqarishga bog’liq. Chunki boshqarish va rahbarlikda mavjud sohaning imkoniyatlari, kuch va quvvatini ma’lum maqsadga yo’naltirish juda zarurdir. Rahbar ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishga va sifati uchun davlat oldida javob beradi. Madomiki shunday ekan, u bu ishni yuqori bilim va malakasiz amalga oshira olmaydi. Rahbar uchun boshqarish ilmi san’at darajasida egallanishi lozim. Ta’lim muassasasi rahbarining ish sohasi, tashkilotchilik faoliyati xilma-xildir. U o’qituvchilar, tarbiyachilar faoliyatini yagona maqsadga yo’naltirishi muhimdir. Shu bilan birga uning faoliyatida moliya-xo’jalik gaplari juda murakkab va rahbarni ko’p vaqtini oladi. Ta’lim muassasasining ko’p qirrali faoliyatiga to’laqonli rahbarlik qilish boshqarishning nazariy va amaliy tomonlarini, samarali yo’l va usullarini chuqur bo’lishini taqozo etadi. Buning uchun rahbar muttasil o’z ustida ishlashi, izlanuvchan bo’lishi, boshqarish va rahbarlikdagi ilg’or tajribalarni o’rganishi va o’z faoliyatida qo’llashi muhimdir. Bashqarishning maqsadi, vazifa (funktsiya)si va tuzilishi uning shakli va mazmunini belgilaydi. Mazmun shaklni belgilaydi. O’z navbatida shakl ham mazmunga ta’sir ko’rsatadi. Boshqarish funktsiyasi faoliyatda amalga oshadi. Tizimning mavjudligi uni boshqarish jarayonini amalga oshirilishi bilan xarakterlanadi. Boshqaruvchi kishining faoliyati aniq va maqsadga qaratilgan ma’lum talablardan iboratdir. Boshqarish vazifasi mohiyatli zaruriy, takrorlanuvchi harakatlar majmui bo’lib,

yagona mazmun va maqsadga qaratilgan. Bunda boshqarish faoliyati bir-biriga bog’liq va alohida vazifalarni o’z ichiga oladi, bunda boshqarish vazifalari rejalashtirish, tartibga solish, tashkil etish, sozlash, muvofiqlashtirish, nazorat, rag’batlantirish, izlash, faollashtirish, hisob-kitob kabi harakatlar orqali amalga oshiriladi. Boshqarish vazifalarini amalga oshirish uchun ta’lim muassasasida boshqarish apparati tashkil etiladi. Bu asosan boshqarish sub’ekti direktor (rektor) o’z navbatida boshqarish bo’g’inlarini tashkil etadi. Shu bo’g’inlar orqali u boshqarish ob’ektiga ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir mavjud ob’ekt rivojlanishini tezlashtirishga xizmat qiladi. Yuqorida qayd qilganimizdek, boshqarish sub’ektlar faoliyatining harakatlari majmui bo’lib, alohida-alohida vazifalarni ijro etishdir. Chunki ular rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, sozlash, nazorat, hisob- kitobni o’z ichiga oladi va h.k. Shulardan ayrimlarini ko’rib chiqamiz. Rejalashtirish boshqarishning modelini, fikriy nusxasini ishlab chiqish demakdir. Rejalashtirish ma’lum sohani rejalashtirish maqsadini va maqsadga erishish vosita, yo’llarini belgilashdir. Bunda amalga oshirilishi lozim bo’lgan talablar ketma-ketligi, bajarish muddati, shakli rejalashtiriladi. Rejalashtirish boshqarishni lozim bo’lgan sohalarini ma’lum ketma-ketlik, sxematik, grafik yoki model tariqasida amalga oshirishi ham mumkin. Ma’lum ob’ektni boshqarishdan oldin uni tashkil etish kerak. Shu asosda boshqarish usulini tanlab olish ham mumkin. Tashkil etish tashkilotchilik faoliyati, ya’ni boshqaruvchi faoliyatini to’g’ri yo’naltirish jarayonini o’z ichiga oladi. Bunda qat’iy intizom, bajarish lozim bo’lgan ishlarni qat’iy ketma-ketlikda tashkil etish muhimdir. Boshqarish bilan bog’liq harakatlarni o’zaro muvofiqlashtirish asosida yuqori natijaga erishishini tashkil etish muhimdir. Bu esa o’z navbatida jarayonga ishtirok etuvchilardan harakat va munosabatlarni ongli va qat’iy tashkil etishni talab qiladi. Shu asosda yagona boshqarish usulining shakllanishi natijasida jamoada yakdillikka erishish mumkin bo’ladi. Sozlash - boshqariladigan tizimning turli qismlari, tarkibiy qismlari o’rtasidagi nisbatni saqlash. Shu asosda rejadan chetga chiqmaslikni ta’minlash demakdir.

Nazorat qilish ishlab chiqarishdagi rivojlantirilgan ko’rsatkichlarga real o’sish darajaning mos kelishini tekshirishdir. Nazorat asosida rejaga ma’lum o’zgartirish kiritiladi. Tuzatishlar asosida ko’zlangan natijaga erishishni ta’minlash lozim bo’ladi. Hisob-kitob qilish rejani to’la yoki uni ayrim qismlarini qay tarzda bajarilganligini aniqlash, yakunlash demakdir. Shu bilan hisobga olish turli axborotlarni to’plash, ularni tartibga solish, umumiy natijaga erishishni osonlashtiradi. Bu esa boshqaruvda xato va kamchiliklarni oldini olish uchun asos bo’lib, kelajakda boshqarishda uzoqni ko’zlagan dastur ishlab chiqish imkoniyatini beradi. Yuqorida sanab o’tilgan boshqarish vazifalari umumiy bo’lib, jamiyatning hamma sohalariga tegishlidir. Jumladan ular pedagogik tizimni boshqarshi uchun ham tegishlidir. Ammo ular boshqariladigan soha mazmuni va vazifalariga qarab konkretlashtiriladi. Bayon qilingan boshqaruv vazifalari jamiyatning muhim funktsiyasi bo’lgan ijtimoiy boshqarishning mazmunini tashkil etadi. Bu maktab-maorif yoki butun ta’lim tizimi uchun ham muhimdir. Shuning uchun ta’lim muassasasida ishlayotgan har bir rahbar o’z faoliyatida ularga amal qilmog’i lozim. Buning uchun bu vazifalarni o’z sohasining xususiyatidan kelib chiqib chuqur anglamog’i zarurdir. Pedagogik tizimda band bo’lgan xodimlarni boshqaruv apparatiga hamda o’quv – tarbiya jarayonining qolgan xodimlari-ijrochilarga bo’lish mumkin. Ijrochi xodimlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: a) mutaxassislar (o’qituvchilar, tarbiyachilar); b) texnix xodimlar (laborant, kotiba, farrosh, elektrik, qorovullar). Pedagogi k tizimda band bo’lgan bu har ikkala guruh xodimlarini to’g’ri tanlash va ularni joy-joyiga qo’yish boshqaruvning eng qiyin va murakkab masalasidir. Chunki ularning birgalikdagi faoliyati asosida ta’lim-tarbiya islohoti qo’ygan vazifalarni bajarish mumkin. Inson faoliyatida uning ruhiy olami doimo ishtirok etadi. Inson robot yoki

mashina emas. Shuning uchun ta’lim tizimini boshqarish vazifalarini ikki katta guruhga bo’lish mumkin. Bulardan birinchisi- ishlab chiqarish-ta’lim-tarbiyani tashkil etish, moddiy bazasini yaratish, tashkiliy-pedagogik, ikkinchisi esa ijtimoiy-jamoa a’zolarining ma’naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirish, ya’ni ta’lim muassasasida unumli mehnat qilish uchun sog’lom axloqiy-psixologik muhit yaratish, ularda yaxshi kayfiyat va ishga qiziqishni uyg’otish. Agar pedagogik jamoada yagona ruhiy va axloqiy sifatlar shakllangan bo’lsa, ziddiyatli vaziyatlarda yanada jipslashish yuz beradi. Nizoli va ziddiyatli vaziyatlar to’lqini yoki zarbasi bunday jamoaga ta’siri hamkorlik, hamfikrlik zarbasiga uchrab parchalanadi. Pedagogik jamoada ham boshqa mehnat jamoalaridagidek kishilar o’zaro birgalikda faoliyat ko’rsatish uchun uyushganda turli maqsadlarni ko’zlaydilar. Bunda ikkita omilni payqash qiyin emas. Tashkiliy va shaxslararo jipslik. Dastlab birlashish uchun omil sifatida ishning maqsadi va mazmuni, sharoiti, natijasi, tashkiliy tomoni va ish haqi belgilovchi bo’ladi. Bundan keyin esa ishonch-e’tiqod, yoqishlilik, o’zaro hurmat, do’stlik, o’rtoqlik kabi insoniy munosabat kishilarni bir-biriga tortadi. Bular shaxslararo munosabatlarning asosi sifatida darhol emas, balki birgalikdagi faoliyatning ma’lum bosqichining mahsuli sifatida shakllanadi. Boshqarish jarayonida uning tarkibiy qismlari - maqsad va vazifalar, mazmun va shakl hamda metodlar o’zaro bog’liqlikda bo’ladi. Ammo ular ichida eng o’zgaruvchan va murakkabi pedagogik jamoaga ta’sir ko’rsatish metodlari bo’lib hisoblanadi. Ular boshqaruvchi va boshqariluvchilar faoliyatlarini o’zaro birligini ta’minlaydi. Boshqarish metodlari boshqariladigan ob’ektga maqsadga qaratilgan ta’sir ko’rsatish shakllaridan iborat bo’lib, ular yordamida boshqarish sub’ekti va ob’ektining o’zaro uyg’unligi ta’minlanadi. Metodlar boshqarish tizimining xususiyatlari, vazifasi mazmuni va mohiyatidan kelib chiqib, boshqaruv faoliyatini ta’sir ko’rsatish mazmunini belgilaydi. Ta’lim tizimini boshqarish metodlari o’quv yurtining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o’qituvchilarga ta’lim-tarbiya berish metodlari bilan ma’lum aloqador bo’ladi. Buning boisi shuki, ular o’qituvchilarni o’quvchilarga puxta

bilim berish, ular faoliyatini tashkil qilish, o’qish, o’rganishga qiziqtirishga xizmat qilishi kerak. Shu bilan birga ular o’rtasida farq ham mavjud. Ularning farqi ta’sir ko’rsatish ob’ektlari bilan bog’liqdir. Boshqarish metodlari sub’ektning boshqaradigan tizimga ta’sir ko’rsatish usullaridan iborat. Bu usullar, asosan pedagogik tizimning tashkiliy-psixologik yaxlitligini ta’minlab, o’quv-tarbiya jarayonining sifat va samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ta’lim muassasasi rahbarining boshqarishdagi faoliyatlarini turli yo’llar (so’rov, suhbat, hujjatlarni tahlil qilish) bilan o’rganish shu narsani ko’rsatadiki, jamoa a’zolari fikri bilan hisoblashmaslik, ijtimoiy-ruhiy holatiga e’tibor bermaslik rahbarlik ta’sirini pasayishiga olib keladi. O’quv yurtlarida pedagogik jamoa fikrini uyg’otish, ular faoliyatini oshirish, pedagoglarda topshirilgan ish uchun mas’uliyat hissini tarbiyalash jamoani jipslashtirib, ta’lim - tarbiya sifatini oshishiga zamin hozirlaydi. Pedagoglar va o’quvchilar jamoalarining birgalikdagi faoliyatlarini maqsadga muvofiq va mohirona tashkillashtirish ham boshqarish metodlarining ta’sir ko’rsatshi doirasini kengaytiradi. Quyida biz shu metodlarni keltiramiz va qisqacha ularning mazmunini bayon qilamiz. 1. Ijtimoiy-ma’muriy. 2. Ijtimoiy-psixologik 3. Huquqiy. 4. Ko’rsatma berish. 5. Moddiy va ma’naviy rag’batlantirish. 6. Kuzatish 7. Suhbat. 8. Pedagogik hujjatlarni tahlil qilish. 1.Boshqarish tajribasi shuni ko’rsatadiki, ja miyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida uni tashkiliy-ma’muriy chora-tadbirlarsiz amalga oshirish mumkin e mas. Bu metod boshqaruv bo’g’inlarini o’zaro bog’liqligini ta’minlab, unda ishtirok etuvchilarning munosabatlarini tartibga solib, ma’muriy ta’sir kuzatishning butun mexanizmini harakatga keltiradi. Boshqaruv tizimiga amalga oshirilayotgan

harakatlar ikkiga bo’linadi: a)normativ b)shaxsiy. Boshqaruvga doir normativ -harakatlar umumiy bo’ladi. Unda biron shaxs aniq ishtirok etmaydi. Ular biron sharoitga nisbatan tadbiq etiladigan umumiy xatti- harakat qoidalari bo’lib, uzoq vaqt amal qiladi. Boshqarishning shaxsiy harakatlari ma’lum sub’ektlarga qaratilgan bo’ladi. Tashkiliy metod - tashkiliy ko’rsatmalar va farmoyishlar berish yo’li bilan boshqariladigan ob’ektga ta’sir ko’rsatadi. Tashkiliy ma’muriy ta’sir ko’rsatish esa, bevosiga ma’muriy tashkil etishning yo’l vositalarini ifodalaydi. Masalan, muassasada ishlaydigan ishchi xodimlar uchun ichki tartib qoidalarni belgilash, ish mazmuni va mundarijasini tuzish va hokazo. Ma’muriyat tomonidan ko’rsatma va farmoyish, buyruq berish yo’li bilan boshqariladigan sohaga ta’sir ko’rsatib, muassasa barcha bo’limlar faoliyatini bir maromda ishlashini tezkorlik bilan boshqarishga erishiladi. Bevosita ta’lim muassasasidan tashqarida ya’ni hamkorlik, otaliq, vasiylik kabi o’zaro munosabalar o’zaro kelishuv shartnoma asosida tartibga solinadi. 2. Boshqarishning ijtimoiy-psixologik metodi jamoa a’zolari o’rtasidagi ruhiy- insoniy munosabatlarni tartibga solishdir. Bunda jamoada sog’lom ruhiy-ahloqiy muhit, kishilarning ruxiy, emotsional holati, insoniy xususiyatlarini hisobga olgan holda ta’sir ko’rsatishni taqozo qiladi. Bunda har bir xodimga jamoa orqali ta’sir ko’rsatish xodimlar bilan yakkama-yakka ish olib borish orqali jamoa a’zolarini o’zaro munosabatlari tartibga solinadi Ijtimoiy-psixologik metod muassasa rahbarining xodimlar bilan kundalik munosabatlardagi uchrashuv va suhbatlar orqali bir-birlarini tushunish, ruhiy- psixologik muammolarni hal qilish orqali ta’sir ko’rsatishni o’z ichiga oladi. 3. Pedagogik tizimni boshqarishda huquqiy ta’sir ko’rsatish muhim o’rin egallaydi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan jamiyat hamma sohalarini boshqarishda qonun ustuvorligi va shu asosda fuqarolar huquqiy madaniyatini oshirish boshqarish sohasiga ham taalluqlidir. Boshqarish jarayoniga huquqiy ta’sir ko’rsatish bu jarayonga ishtirok etuvchilarning munosabatlarini yuridik ta’sir ko’rsatish orqali tartibga solinadi.

Huquqiy mezonlar davlat tomonidan chiqariladigan huquq mezonlarida o’zining yuridik ifodasini topadi. Bular turli qonun hujjatlari, nizomlar ko’rsatmalar, instruktiv-metodik xatlar, ko’rsatma, buyruqlar, farmoyishlar, qarorlar shaklida ifodalanadi. Huquqiy mezonlar turli sanktsiyalar tarzida amal qiladi. Ularning amal qilish shakli moddiy, intizomiy, ma’muriy bo’lishi mumkin. Moddiy javobgarlik ta’lim muassasasi rahbari, uning xo’jalik ishlari bilan shug’ullanuvchi o’rinbosarlariga yuklangan moddiy narsalarni saqlash, asrash, ulardan oqilona foydalanish mas’uliyatidir. Moddiy javobgarlik jarima, peniyalarda ifodalanishi mumkin. Intizomiy javobgarlik rahbar va jamoa a’zolarining xizmat burchlarini buzilishi oqibatida kelib chiqadi. Bunda jazo ogohlantirish, tanbeh, hayfsan, uch oy maoshini pasaytirish yoki shu davrda pastroq ishga o’tkazish, rahbar hamda kasaba uyushmalari roziligi bilan beriladi. Jamoadagi mehnatga doir muammolar O’zbekiston Respublikasi mehnat kodeksi asosida hal qilinishi kerak. Ma’muriy javobgarlik turli-tuman sanktsiyalarda noto’g’ri to’langan haqni undirib olish, jarima solish shaklida bo’lishi mumkin. Jinoiy javobgarlik mansab lavozimini suiste’mol qilganligi, jinoyat sodir qilish bilan bog’liq bo’lib, sud tomonidan jinoiy jazo beriladi. 4. Boshqarishda ko’rsatma berish boshqariladigan ob’ektiv, jamoa a’zolariga ko’rsatma, buyruq, farmoyish, topshiriq berish kabi usul va vositalarni o’z ichiga oladi. Bunda rahbar har bir ijrochiga ularning burchlari, huquqlari va mas’uliyatini aniq belgilashi muhimdir. Bular ko’rsatma instruktiv-metodik xat, nizomlar orqali rasmiylashtiriladi. Ta’lim tizimini boshqarishda ma’muriyatning buyruq ko’rsatmalari, pedagogik kengash qarorlarining bajarilishi uchun har bir jamoa a’zosining shaxsiy javobgarligini oshirishni ta’minlashga qaratiladi. 5. Boshqarishda moddiy va ma’naviy rag’batlantirish metodi. Pedagogik tizimni boshqarishda moddiy va ma’naviy rag’batlantirish juda muhim metoddir. Bunda rahbar har bir jamoa a’zosining o’z mehnati samarasi, sifatidan manfaatdorligini oshiradi. Rag’batlantirish mukofotlash (faxriy yorliq, unvonlarga taqdim qilish)

hukumat mukofotlariga tavsiya qilish yoki pul mukofoti va boshqa yo’llar bilan bo’lishi mumkin. Bunda rag’batlantirishning moddiy va ma’naviy me’yorlarni o’zaro mutanosiblikda qo’llash juda muhimdir. Ma’naviy rag’batlantirish buyruq bilan rahmat yoki tashakkur bildirish. Ijodiy izlanish, yuqori ko’rsatkichlarga erishgan xodimlarni turli yo’llar bilan rag’batlantirish ularning ishga munosabatini o’zgartiradi. Eng muhimi-jamoada sog’lom muhit yaratib, har bir xodimning o’z mehnatidan mamnun, manfaatdorligini oshirish lozim. 6. Pedagogik tizimni boshqarishda kuzatish metodi ta’lim-tarbiya aniq mavzu, maqsad bilan, muntazam ravishda o’rganishidan iborat. Bunda boshqariladigan manbalardagi ijobiy va salbiy o’zgarishlarni aniqlash va shu asosda chora-tadbirlar belgilash muhimdir. Kuzatish ko’p qirrali pedagogik jarayonning turli tomonlarini ta’lim-tarbiya, moliya-xo’jalik, ta’lim muassasasining moddiy bazasi kuzatish manbalari bo’lishi mumkin. Kuzatuvchi pedagogik jarayonning turli tomonlari to’g’risida ma’lumot to’playdi, ularni chuqur taxdid qilib, o’z faoliyatiga rahbarlik va boshqarish jarayoniga tegishli o’zgartirish kiritadi. Bu esa ishni yaxshilash, takomillashtirishga xizmat qiladi. Kuzatishda maqsadni belgilash, vazifani aniqlash hamda kuzatish usulini belgilash lozim. Shu bilan birga kuzatishga puxta tayyorlanish, uning natijalarini qayd qilish va tegishli ravishda rasmiylashtirish foydalidir. 7. Suhbat ta’lim jarayoniga ishtirok etuvchilarning amalga oshirilishi lozim bo’lgan ishlarga munosabatini o’rganish uchun xizmat qiladi. Suhbat ta’lim jarayonini ishtirokchilari pedagoglar, o’quvchilar hamda boshqa jamoa a’zolari, ota-onalar bilan turli masalalar bo’yicha bo’lishi mumkin. Har bir suhbat aniq maqsad bilan, suhbatlashuvchilarga samimiy munosabat asosida amalga oshirilishi lozim. Suhbat natijalari turli shaklda bayonnoma, xat yoki texnik vositalar yordamida yozib borilishi kerak. Chunki shunday qilinmasa uning natijalarini tahlil qilish mushkul bo’ladi. 8. Ta’lim tizimini boshqarishda hujjatlar tahlili juda muhimdir. Sifatli yozilgan, yaxshi tuzilgan, to’ldirilgan, yuritilgan hujjatlar qimmatli axborot manbalari bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun pedagogik tizimning biron-bir

masalasini tekshirish yoki o’rganishda hujjatlar muhim rol’ o’ynaydi. Hujjatlarning saviyasi va sifati ta’lim muassasasi rahbarining madaniyati va bilim darajasidan dalolat beradi. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, pedagogik tizimni boshqarish va rahbarlik qilishda hujjat yuritish nihoyatda muhimdir. Hujjat nafaqat boshqarish saviyasi va madaniyatini ko’rsatuvchi dalildir, balki ta’lim muassasasi tarixini o’rganish uchun ham qimmatli manba hisoblanadi. Ularni chuqur o’rganish va tahlil qilish pedagogik jarayon va xodimlarni qabul qilgan qonun, qaror va farmoyishlarni bajarish darajasini bilib olish uchun xizmat qiladi.

Adabiyot 1. . Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasining dolzarb muammolar. / Ed. M.I. Moro, A.M. Pishkalo. - M.: Pedagogika, 1997 yil. 2. Aleksandrova E.I., Matematika. 3-sinf uchun ish varaqasi. (Rivojlantiruvchi ta'lim dasturi). 2-qism. M.: "Pedagogika uyi", 1995 yil. 3. . Aleksandrova E. I. Boshlang'ich maktabda matematika o'qitish metodikasi. 1-sinf D. B. Elkonin tizimi - V.V. Davydov: To'rt yillik boshlang'ich maktab o'qituvchisi uchun qo'llanma. M.: Vita - Press, 2002. 4. . Almazova I.R. Boshlang'ich sinflar uchun matematikadan topshiriqlar va misollar to'plami. M.: -Prosveshchenie, 1999 yil. 5. . Arginskaya I . I ., Ivanovskaya E . A . Matematika : To ’ rt yillik boshlang ’ ich maktabning 1- sinfi uchun darslik . - Samara : tahrir . "Fedorov" uyi, 2000 yil. 6. . Arginskaya I. I., Benenson E. P., Itina L. S. Matematika. - Samara: O'quv adabiyoti, 2002 yil. 7. . Bantova M.A., Beltyukova G.V. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. - M.: Pedagogika, 1984 yil. 8. . Borodulko M.A., Stoilova L.P. Muammoni hal qilish va modellashtirishni o'rgatish // Boshlang'ich maktab. 1996 yil - 8-son. 9. . Zaitsev V.V. Kichik yoshdagi o'quvchilar uchun matematika: o'qituvchilar va ota-onalar uchun qo'llanma. Vlados, 2001 yil. 10. . Istomina N.B. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. - M.: "Akademiya" nashriyot markazi, 1998 yil.

O'xshashlar

Ta’lim jarayonini boshqarishning didaktik asoslari

Boshqarishning ilmiy asoslari

Ta’lim jarayonini boshqarish

Oliy ta’lim muassasasini boshqarishning tuzilishi

Mehnat jarayonini tahlil qilish hamda didaktik tushunchalar