Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларда оила ва маҳалла хамкорлиги - Pedagogika - Referatlar

Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларда оила ва маҳалла хамкорлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.5 KB

Ko'chirib olish

Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларда оила ва маҳалла хамкорлиги Режа: 1. Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар. 2. Оила - тарбия ўчоғи. 3. Оила ва маҳалла ҳамкорлигидаги тарбиявий ишларни ташкил этиш. 4. Синфдан ташқари ишларнинг тарбиявий таъсири. 5. Хулоса.

Мактаб ва мактабдан ташқари муассасаларнинг ташкилий шаклларини мазмуни ва мақсадини белгилаш бугунги кунимизнинг барча қирраларини ҳисобга олишини талаб этмоқда. Синф ва мактабдан ташқари мазкур тарбиявий ишлар шахс камолоти босқичларини белгилаб олишга қаратилганлиги билан таъсисланади. Мазкур муаммони ижобий ҳал этиш учун синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар тпзимида куйидагилар бўлиши лозим: - Улғаяётган инсон шахсини тарбияда олий ижтимоий қадрият деб тан олиш, ҳар бир бола, ўсмир ва ёш йигитнинг бетакрор ва ўзига хослигини ҳурматлаш, ижтимоий ҳуқуқини эътиборда тутиш зарур. - Миллийликнинг ўзига хос анъана воситаларига таяниш. - Педагоглар ўртасида ўзаро ҳурмат муносабатларини шакллантириш. Синфдан ва мактабдан ташқари ишлар ўқувчиларни дарсдан бўш вақтлардаги ўқув тарбия жараёнини тўлдиради ва кенгайтради, ўқувчиларни мустақил билим олишлари, ижодий қобилиятларини, ташаббускорлигини оширишга имконият яратади. Синфдан ташқари ташкил этиладиган тадбирларда фан ўқитувчилари ўз фанига қизиққан ўқувчилар билан машғулот ўтказиб, ўқувчиларнинг қизиқ ишларини ўстиради. Синфдан ташқари ишларни тўла қамраб олган тўгараклар бир неча хилда бўлиши мумкин: а) фан тўгараклари; б) моҳир қўллар тўгараклари; в) спорт тўгараклари; г) бадиий ҳаваскорлик тўгараги; Ўрта умум таълим мактабларида бу ишларни синф раҳбари ва тарбиявий ишлар ташкилотчиси уюштиради. Синф раҳбари синфдан ташқари ишларни уюштиришда тўгарак раҳбарларига яқиндан ёрдам беради. Қизиқишлари, интилишлари бир хил бўлган ўз ўқувчиларини бирор тўгаракка аъзо бўлишга чорлайди. Уларни қайси тўгаракда машғул бўлишлари ҳисбога олинади.

Мактабдан ташқари тарбиявий ишлар болаларни ижодкорликка даъват этувчи тарбиявий маскандир. Педагогик тажрибалар шуни кўрсатмоқдаки, ҳозирги шароитда мактабдан ташқари тарбиявий ишларни олиб борувчи болалар уйлари, ёшлар саройлари, ёш техниклар саройлари, ёш техниклар уйлари мактаб тарбиясининг узкий давомчиси бўлиб қолиши керак. Ўзбекистон Республикасининг «Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар концепцияси», бу ишларни режалаштириш ва амалга оширишда асос бўлади. Маълумки, ўқувчиларни ғоявий-сиёсий, ахлоқий, меҳнат, нафосат ва жисмоний жиҳатдан тўлиқ, шаклланган кишилар қилиб тарбиялаш дарс жараёнидан бошланади. Бироқ ўқувчиларнинг кундалнк ўтиб бораётган эҳтиёжлари, талаблари ва барча қизиқишлари фақат дарс жараёни билангина чеклаб бўлмайди. Бундай кўп қиррали қизиқишларни синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларни узвий боғланиш асосидагина қондириш мумкин. Шу сабабли кейинги даврда ўқувчиларнинг дарсдан ташқари вақтларини қўнгилли уюштиришга алоҳида аҳамият берилмоқда. Синфдан ва мактабдан ташқари ташкил қилинган ишлар ўқувчилар ҳаётидаги тарбиявий фаолиятни тўлдиради. Уларнинг дунёқарашини тўғри шаклланишига, ахлоқий камол топишига кўмаклашади. Назарий билимларни амалиёт, ишлаб чиқариш билан чамбарчас боғланишига замин яратади. Синфдан ва мактабдан ташқари ишларга раҳбарлик қилувчи ташкилотчининг вазифалари ҳам кўп қирралидир. Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларни ташкилотчисининг вазифаларига қуйидагилар киради: - дарсдан ташқари тарбиявий ишларни режалаштириш ва амалга оширишни назорат қилиш; - ўқувчиларнинг синфдан ва мактабдан ташқари кўп қиррали ишларини педагогик жамоа, ўқувчилар ташкилотлари, синф фаоллари ёрдамида йўлга қўйиш; - синфдан ва мактабдан ташқари ишлар йўналишига бевосита

раҳбарлик қилган ҳолда ўқитувчилар, ота-оналар, синф фаоллари, услубий ёрдам кўрсатиш; - умуммактаб ва мактаблараро ўтказиладиган энг муҳим тарбиявий тадбирларда қатнашиш; - ўқувчиларнинг бўш вақтларини ташкил қилишда тарбия ва маданият муассасалари ҳамда жамоатчилик кучидан кенг фойдаланиш. Бу борада ташкилотчилар фаоллигини 3 та асосий томонини куриш мумкин: 1-ташкилотчилик, 2- усулий, 3-маъмурий. Булар кўпинча ўзаро узвий боғланган ҳолда намоён бўлади. Ташкилотчининг ташкилотчилик фаолиятига қуйидаги бир қатор ишларни киритиш мумкин: . . - тарбиявий ишлар соҳасида эришилган ютуқ ва камчиликларни таҳлил қилиш; - тарбиявий ишларни мақсад ва вазифаларини аниқлаш; - тарбиявий, оммавий-сиёсий ишларни режалаштириш ва уларнинг мазмуни, шакл ва усулларини аниқлаш; - синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларни гуруҳлаштириш, бошқарувчи шахсларни аниқлаш. Мактабда тарбиявий ишларни аниқ режалаштирмасдан, унинг мазмуни, шакл ва усулларини аниқламасдан, маълум бир тизимга солмасдан туриб кўзда тутилган мақсадга эриши қийин. Оила – тарбия ўчоғи. Оила – жамият негизи ҳар бир инсонда илк ёшлигидан бошлаб онгида шаклланадиган барча инсоний фазилатлар, эзгу ният, маслаклар, қадриятлар такомил топадиган, мафкуравий ва маънавий тарбия амалга ошириладиган муҳитдир. Ўзбек оиласи ўзида кўп асрлик мустаҳкам маънавий қадриятларимиз равнақ, топадиган шундай масканки, унинг барқарорлиги ва мустаҳкамлиги жамиятимиз ривожининг муҳим омилларидан биридир. Агар оиладаги муҳит соғлом бўлса, унда камол топаётган ёш авлод қалби ва руҳига шу хусусиятлар, миллий ва умуминсоний қадриятларни, миллий истиқлол ғоясини сингдириш учун

қулай шароит яратилган бўлади. Оила манфаатларини таъминлаш борасида 1998 йилда қабул қилинган ва муваффақиятли амалга оширилаётган тадбирлар тўғрисида давлат дастури ва ушбу дастурда белгиланган тадбирларнинг стратегик йўналишларига эътибор берилса, улар мамлакатимиздаги оилаларнинг мустаҳкам бўлишига имкон берувчи вазифаларни назарда тутади. 1998 йилнинг «Оила йили» деб эълон қилиниши ва шу йилнинг ўзида Оила кодексининг қабул қилиниши ҳамда мамлакатимиз тарихида илк бор ташкил этилган Республика «Оила» илмий-амалий марказининг мақсади ҳам давлатимизнинг оилани ҳар томонлама мустаҳкамлаш, ҳимоя этиш борасидаги сиёсатга ҳамоҳанг бўлиб, оилага тааллуқли бой ва сермазмун миллий анъаналарни авайлаб-асраш, уларни умуминсоний қадриятлар билан уйғунлаштириш, оила ва никоҳнинг муқаддаслигини ёш авлод онгига чуқур сингдириш йўли билан оилани мустаҳкамлиги, барқарорлигини таъминлаш, оила аъзоларининг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш муаммоларини: илмий ўрганиш, оилавий ҳаётга боғлиқ, муаммоларни тадқиқ этиш ва фуқароларга бу масалаларда амалий ёрдам беришдан иборатдир. Марказнинг муҳим мақсад ва вазифаларидан бири оила-концепциясини яратиш ва уни ҳаётга жорий этишнинг услуб ва воситаларини жорий этиш орқали ҳукуматимизнинг ижтимоий соҳадаги инсонпарвар сиёсатини амалда ҳар бир фуқаро онгига оила институти орқали сингдиришдан иборатдир. Давлатимиз раҳбари И.А.Каримов ҳар чиқишларида оид масалаларига катта эътибор берар эканлар, унинг тарбия берадиган масканлар орасида энг муҳими қадрли эканлигига оид фикрлари алоҳида аҳамиятга эга. «Оила ҳақида гапирар эканмиз, авваламбор оила ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган муқаддас урф-одатларимизни сақлайдиган, шу билан бирга келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғ эканлигини тан олишимиз даркор». Мустақиллик йилларида республика ҳукумати ва Президенти И.А. Каримов томонидан оилага кўрсатилаётган этибор,

йилларга мақом берилаётганда оилани мустаҳкамлаш, никоҳни қадрият сифатида эъзозлашга қаратилган чора-тадбирлар том маънода юртимизда оила ва фарзандлар ҳукуматнинг доимий ғамхўр эканлигидан далолатдир. Тақдим этилаётган концепция Сила институтини юртимизда янада мустаҳкамлаш, у орқали миллий истиқлол ғоясини фуқаролар онгига сингдириш ишлари учун дастуруламол бўлиб хизмат қилади. Мамлакатимизда амалга оширилаётган демократик ўзгаришлар, янгиланиш жараёнлари ва ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад озод ва обод Ватан, ривожланган фуқаролик жамияти барпо этиш, шу тарзда халқ фаровонлигини таъминлаш, жаҳон ҳамжамиятидан муносиб ўрин эгаллаш, оиланинг барқарорлигига эришиш экан, Сила бағишланган концепциянинг вужудга келиши ўта долзарбдир. Зеро, Республикамиз ўз иқтисодиётини янги босқичга кўтариш, жамиятни эркинлаштириш ва демократиялаш сиёсатини изчил олиб борар экан, бизга жамиятнинг негизи бўлган оилалар муаммолари ва истиқболига қаратилган концепция зарур. Дарҳақиқат, концепция Ўзбекистондаги оилаларнинг ривожланиши истиқболини тасаввур қилиш, оила борасидаги ижобий ва муаммоли масалаларни олдиндан башорат қилиш учун, мавжуд муаммоларнинг сабаб ва омилларини белгилаб олиш учун ҳам хизмат қилади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки «Оила» концепциясини яратиш ва бу билан боғлиқ ишларнинг долзарблиги ҳамда бажарилишининг мақсадга мувофиқлиги мустақиллик йилларида Республика раҳбари И.А.Каримов ташаббуси билан йилларга берилган мақомлар доирасида амалга оширилаётган давлат дастурларининг оилани, она ва болани ижтимоий муҳофаза қилишга қаратилганлиги, ҳукумат томонидан оила манфаатларига ажратилаётган сармояларнинг амалда оқланиши зарурати билан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 5 февраль 6-сонли «Она ва бола» Давлат дастури тўғрисидаги қарорида белгиланган вазифаларнинг муҳимлиги ва долзарблигидан ҳам келиб чиқади. Оила ва жамият – моҳиятан бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб,

оилада жамиятнинг туб моҳияти ва муаммолари ўз аксини топади. Шунинг учун ҳам оилани кичик жамият дейиш мумкин. Ҳар бир жамият аъзоси оила бағрида вояга етади, ижтимоий муносабатларни ўзлаштиради ва инсоний фазилатларни намоён этади. Баркамол инсонни шакллантириш, уни ҳаётга, меҳнатга тайёрлаш оиланинг муқаддас вазифасидир. Оилани мустаҳкамлаш жамият барқарорлиги ва қудратининг муҳим шартидир. Шу боисдан ҳам давлат оилани ўз ҳимоясига олади. Оила қандай бўлса, жамият ҳам шундай бўлади. Мамлакатимизда миллий мустақиллик йилларида маънавият соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар, аввало, оила қадриятларини энг илғор анъаналарини тиклашга қаратилгандир. Оилавий тарбия – оклада ота-оналар, васийлар ёки катта кишилар томонидан болаларни тарбиялаш, ёш авлоднинг ҳар томонлама ривожланишида муҳим ўрин тутади. Оила тарбиясида доимий тарбиявий таъсирчан куч-оилавий тартибдир. Оила ва маҳалла бошқа тарбиявий муассасалардан фарқли равишда одамнинг бутун ҳаёти давомида унинг барча томонларига, қирраларига таъсир кўрсатишга қодирдир ва одатда таъсир кўрсатади. Оила ва маҳалла ҳамкорлигидаги тарбия вазифасининг бу улкан миқёси унинг мафкуравий ва психологик таъсир кўрсатишнинг чуқур ўзига хослиги билан уйғунлашиб кетади. Бу эса уни олий даражада таъсирчан қилибгина қолмай, шу билан бирга шахсни шакллантириш жараёнининг зарур бўғинига ҳам айлантиради. Оила ва маҳалланинг юксак тарбиявий имконияти болалар ва ота- оналарнинг ўзига хос хусусиятлари: қон-қариндошлиги, қўни-қўшнилиги, муҳаббати, яқинлиги, ишончи, бурч ҳисси, обрўлиги ва ҳоказолар билан таъминланади. Маълумки, хилма-хил фаолият шароитида боланинг қобилиятлари энг самарали ривожланади, унинг ижодий имкониятлари очилади, болани оила ва маҳалладан бошқа қаерда ҳам фаолиятнинг хилма-хил турларига жалб этиш мумкин. Оила ва маҳалла ҳамкорлигидаги тарбиянинг қимматлилигини аҳамияти ана шундаки, кичик болалик пайтида оилада эгаллаган нарсалар

бир умр сақланиб қолади. Ҳудди шунинг учун ота-оналарнинг болаларни ҳар томонлама тарбиялаш мажбурияти қонуний тарзда белгилаб қўйилган. Оила ва маҳалла ҳамкорликда тарбиявий ишни ташкил этар эканлар, энг янги психологик-педагогик тадқиқотлар маълумотларини эътиборга олишлари ҳам муҳимдир, уларга мувофиқ ўсиб келаётган киши шахсини шакллантиришга оилани қўшадиган ҳиссаси турли ёш босқичларда турлича бўлади ва тўлқинсимон ўзгаради. Синфдан ва мактабдан ташқари ишларнинг тарбиявий таъсири кўп даражада ўқув жараёнини ташкил этиш савиясига ҳамда ўқувчилар жамоасининиг хилма-хил ишларни қандай йўлга қўйишларига боғлиқдир. Синфдан ташқари фаолият мажбурий дастур билан чегараланмайди, балки ёшлар ҳар хил ўқувчиларни ихтиёрий равишда бирлаштиради. Уларнинг ташаббуси асосида ишларни амалга оширади, фанга қизиқтиради, уларни халқнинг маданий ҳаёти муҳитига олиб келади. Синфдан ташқари ишлар шахсдаги ижтимоий фаоллик, ижтимоий онг ҳамда ахлоқий одатларни таркиб топтиришнинг энг муҳим омилидир. Ўқувчилар мактабдан ташқари ишларда қатнашиб, турли кишилар билан муайян муносабатга киришадилар, турли вазиятларга дуч келадилар. Шунинг учун ҳам ўқувчиларнинг мактабдан ташқари фаолиятлари қанчалик хилма-хил бўлса, уларнинг муносабатлари шунчалик бой, муносабат доираси кенг ва маънавий ўсиши самарали бўлади. Мактабдан ташқаридаги тарбиявий ишларда ўқувчилар жамоада ишлашни ўрганадилар, ижтимоий меҳнат қувончини ҳис қиладилар, ишлаб чиқариш меҳнатига қўшиладилар, жамоатчилик фикрига бўйсунишга, жамоа шарафи учун курашишга одатланадилар. Мактабдан ташқари тарбиявий ишлар унда қатнашувчиларнинг маънавий ва жисмоний ривожланиши ҳамда ёш хусусиятларига кўра белгиланади. Бу жараёнда улар таълим олаётган мактабнинг шароити ҳам таъсир этади. Тарбиявий иш педагогдан бутун қобилиятини ишга солишни, тинмай

ишлашни тақозо этади. Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларникўнгилдагидай олиб боришда ўсиб келаётган ёш авлодни етук ва баркамол инсон қилиб тарбиялашда оила ва маҳалла ҳамкорликда иш олиб бориши лозим деб ўйлайман. Чунки келажак авлод тарбияланган, уюшган, таҳлил, жонажон Ватанимизнинг ҳақиқий фуқароси бўлишлари лозим. 33 -Мавзу Шахснинг оила муҳити, жамиятда шаклланиши Мавзунинг мақсади ва вазифаси шахснинг шаклланишида оила муҳити, коллектив ва жамиятнинг таъсирини ифодалаш, коллектив, коллективизм, шахснинг жамиятга алоқадорлиги тушунчаларини шакллантиришдир. Ўқитувчи уйга берилган икки топшириқ ҳақида гаплашиб бўлгач, учинчи саволга жавоб беришни бир-икки ўқувчидан сўрайди. Ўқувчилар аввало ота-оналаридан ёки опа-акасидан, кейин эса тарбиячилари, ўқитувчилари, маҳалла-куйдан миннатдор эканлигини айтадилар, ўқитувчи хулоса қилади: - Жавобингиздан маълум бўлдики, шахснинг камол топиши аввало оила муҳитига боғлиқдир. Ўзбек халқининг буюк шоири Алишер Навоийнинг қуйидаги шеърий парчасига эътибор беринг. Улча эрур тифлға шойиста иш, Билки кичикликда эрур парварши, Қатрага чун тарбият этди садаф, Эл бошига чиққунча топди шараф. Тифл, яъни болани кичиклигида парваришлаш, яъни тарбиялаш керак, садаф қаторига кирган қатра, яъни дур одамларнинг бошида туриш шарафига муяссар бўлди. Ҳудди шунингдек, ота-она гўё садаф, болалар эса уларнинг бағридаги қатралар - дурлардир. Оиладаги шароит, озиқ-овқат ва жиҳозлар таъминоти, ўзаро

муносабатлар: эр-хотин, бобо-буви, қайнона-қайнота, ака-ука, опа-сингил, тоға-амаки ҳамда бошқа қариндошларнинг бир-бирига муомаласи оила аъзоларининг биргаликда ишлаши, дам олиши, адабиёт, санъат, илм-фан ва спорт билан шуғулланиши, даромад, руҳий-маънавий ҳолатлар, қўни- қўшничилик алоқалари, маҳалладаги тўй-маъракаларга қатнашиш ва ҳоказолар оила муҳитини ташкил этади. Оила муҳити ахлоқ-одоб, маданият қоидалари асосида ташкил топса, бола шахсининг тўғри шаклланиши учун шарт-шароит яратилса, бунда оиладаги болалар тўғри камол топади. Мисол тариқасида Ульяновлар оиласидаги муҳитни, унда ака-укаларнинг бир-бирига ўқиш-ёзишни ўргатгани, ақлни ривожлантирувчи шахмат ва бошқа ўйинларни доимий ўйнагани, ота-она эса болаларининг машғулотларига раҳбарлик қилишгани, уларга яхши шароит яратиб беришгани, Володя акаси Александр ва опаси билан китоблар, ижтимоий ҳаёт хусусида қизғин баҳслар қилганини гапириш, шунингдек, маҳалладаги, қишлоқдаги ибратли оилалардан мисоллар келтириш мақсадга мувофиқдир. Оила муҳитининг аҳамияти шундаки, боладаги табиий истеъдоднинг қирралари дастлаб шу ерда кўзга ташланади. «Инсонларда бўлган табиий истеъдод ёғочдаги ёниш хусусиятига ўхшайди: ёғочга ўт қўйилмаса, ёнмайди» («Калила ва Димна»дан). Бинобарин, бола истеъдодининг ёниши оиладан бошланса, шунча яхши. Ота-она ўз боласини кузатиб бориб (гўдаклигиданоқ) бошқа болалардан фарқини, нимага қобилу, нимага қобилмаслигини аниқласа, уни қобилияти кучли бўлган томонга туртки берса, ривожлантирса, шахснинг истеъдоди шунча ёрқин ва тез кўзга ташланади. Мурғак онгли гўдакнинг ҳимояга, ёрдамга, ривожлантиришга муҳтож қизиқиши, интилишини биринчи бўлиб ота-она сезмаса, ким сезади?! Кўзларини мўлтиратиб турган гўдак, фақат сизга нон учун жовдираб қараётгани йўқ-ку! Уни тушунинг, ҳис қилинг, унга йўл очинг! Қобилияти, истеъдоди болалигиданоқ ота-онаси ёҳуд бошқа бир мураббий ёрдамида ривож топган кишилардан буюк даҳолар етишиб чиққан. Боланинг юрагини

тушунмай, ҳадеб арзир-арзимас рўзғор, тирикчилик ишларига қайраб солавериш ҳам тўғри эмас. Бола мусиқа, расм, адабиёт, фанга ёки бошқа ҳунарга қизиқаяптими? Ота-она бу ҳақда ўйлаб кўриши, гўдакка мадад бериши керак. Тўғри, бу осон эмас, жуда тадбиркор, заҳматкаш бўлишни талаб этади. Оила муҳитидаги ота-она ва болаларнинг муносабатига тўхталиб, қуйидаги ривоятни келтириш мумкин. Ривоят. Бир йўловчи қишлоқ оралаб кетар экан, бир хонадон олдида турган кекса кишига ёшгина йигитнинг қаттиқ-қаттиқ гапираётганда, қарияни беибо сўзлар билан ҳақорат қилаётгани устидан чиқиб қолди. Кекса кўзига ёш олиб, бағри хун бўлганича уй олдидаги кундаустида ўтирарди. Ёш йигит бегона кишини кўриши билан уйга кириб кетди, шунда йўловчи кекса ёнига борди, салом бериб уни юпатмоқчи бўлди. - Эй отахон, бу йигит кимки, сизни шундай ҳақорат қиляпти? - Ўғлим,- деб жавоб берди кекса кўз ёшини артганча. - Во ажаб!- ҳайрон қолди йўловчи. - Эй йўловчи, ажабланма, мен ҳам ёшлигимда ўзимнинг қўпол муомалам билан отамнинг қалбига кўп озор берган эдим. Қарангки, отамга ўтказган ситамим, ўғлимдан ўзимга қайтди!- деди. - Во дариғ, қайтар дунё экан-да!- деб йўловчи йўлида давом этди. Бу ривоят муҳокама қилиниб, «ўз ота-онангга қандай ҳурмат-эътибор ёки беписандлик кўрсатсанг, келажакда фарзандларингдан сенга ҳам шундай ҳурмат-эътибор ёки беписандлик қайтади», деган хулоса чиқарилади. Коллективизм руҳининг болага сингиши ҳам оиладан бошланади. Ахир, бола биргаликда овқатланиш, биргаликда ишлаш, биргаликда дам олиш, биргаликда тўй-маъракаларда иштирок этиш жараёнида коллектив- чиликка ўрганиб боради. Ўқитувчи ўқувчилар диққатини «Ҳотамнома»дан (Тошкент, Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988) олинган қуйидаги парчага қаратади. «Ҳотам туғулғон куни олти минг ўғул Ямандин ва атрофдин таваллуд

қилди. Ул болаларни ҳозир қилиб, олти минг энагага болаларни боқмоқға буюрди. Тўрт энага – хуш ва шод ва ёшни илғаб (ажратиб), Ҳотамни парвариш қилиб, сут бермакка тайин қилди. Ҳотам сут эмгали унамади. Тайға хабар бердики: - Ҳотам сут эммайдур? А ҲЛИ нужумларни ҳозир қилиб сўрадики: - Бола нима учун сут эммайдур? Аҳли нужумлар айттики: - Бу ўғул саҳоват бирла оламда оти пур (маш-ҳур) бўладур. Тоинки ҳамма тифллар ва энагалар бир ерга жам бўлуб, ҳамма болаларға сут бердилар. Ҳотам ҳам сут эмди». Бу парча Ҳотамнинг фақат саҳоватпеша эканлигини кўрсатмайди, унинг худбинлик қобиғига сиғмайдиган феъл-атворини ҳам билдиради. Зотан оила аъзоларининг барчаси дастурхон атрофида жам бўлиб овқатланишида ҳам ҳикмат бор. Коллективизмнинг дастлабки уруғлари ана шундай иноқ давраларда унади. Ўзбек халқи қадимдан коллективизм анъаналарини маҳкам тутган. Қўшнининг бошига оғир кун тушса, атрофдаги одамлар дарҳол етиб келишади, ҳар қандай ишини ташлаб қўшнига ёрдам берадилар. Бу эса оиланинг қаддини тиклаб олишида муҳимдир. Қуйидаги ҳикоя ўқиб берилади. «Якшанба куни том сувоқ ҳашари бўлди. - Нормат полвон ҳашарга айтибди, нуқул эртага сув музлайди-ёв девдим, ҳайрият, эрталаб турсам кун иссиқ экан,- деб дадамга ҳазиллашди ҳаммадан илгари етиб келган Файзи бобо. Олдинма-кетин Эргаш бо-бо, Рашид ака, Мусулмонқул ва Саид акалар, улардан сал кейин Босим ака кириб келди. Энг охири Мумин амаки чиқди. Ҳамма йиғилгунча уста Файзи бобо дадам билан қилинадиган ишларни маслаҳатлашиб олди, лойни бориб кўрди; керакли нарсаларни тез тайёрлашни дадамга буюрди. хашарчилар супага ўтириб, ловия ва атиргул гулбарги солиб пиширилган сут чойни мақтаб-

мақтаб ичишди. Ўринларидан қўзғалмоқчи бўлган ҳашарчиларга: - Ўтирибсизлар-да, аввал чой ичиб олинглар,- деб манзират қилган эди, Файзи бобо дадамни қаттиқ койиб берди: - Полвон, сиз одамларнинг баданини совутманг! Улар ошга эмас, ишга келганлар! Қани, турдик бўлма-са! Омин!.. Фотиҳа ўқилиб, ҳамма ўрнидан турди. Файзи бобо бир зумда одамларга иш тақсимлади. Эргаш бобо уста катта уйга дераза ўрнатгунча томга чиқиб андава тортиб турадиган бўлди. Соли ака ҳам томга лой ташишга тайинланди. Қўшнимиз Мўмин амаки кекса бўлгани учун енгилроқ ишга қўйилди; у пақирларни лойдан тозалаб, тагига оз-оз сув солиб туриши керак эди. Устанинг гапи билан Мусулмонқул ака лойхонага тушди, чунки фақат угина уста бобонинг кўнглидагидек лой қила оларди. Полвонкелбатли Саид ака уста айтиб ўтирмасданоқ лойни тортиб олиш учун томга чиқа бошлади. У бу вазифани барибир ўзига қолишини яхши биларди. Ахир, у ҳақда одамлар: «Мачитнинг томига ҳам бир силтов билан лой чиқарган!- деб гапириб юришарди-да! Лойни пақирларга солиб айвоннинг олдига олиб бориш дадам билан Рашид аканинг зиммасига тушди. Уста бобо мени ҳам ишсиз қолдирмади, пақирларни илгакка илиб юборадиган «лавозим»га тайинландим. Уста бобо: «Мени нима ишга тайинлайсиз?»- деб кўзларини жалтанглатиб турган Босим акага қараб: - Босимбой, сиз томга чиқинг! Сизга паст ҳавфли! - деди. Бу гапни эшитиб ҳамма кулиб юборди. Чунки уста бобонинг гапи тагида гап бор эди. Босим ака кимникига ҳашарга бормасин, бир-икки соат ишламасидан қизи ёки ўғли бориб, уйга меҳмон келгани ё бошқа бир сабабни айтиб чақириб кетаркан: аслида Босим ака ҳашарга кетиш олдидан болаларига шундай деб тайинлаб келаркан, ўзи ишёқмас эмасми, шу баҳонада анча вақт йўқолиб кетиб, дам олиб яна ҳашарга қайтарди. Дастлаб одамлар буни билсалар ҳам билмасликка олишибди, бу одатини ташлайвермаганидан сўнг бир-икки марта юзига ҳам айтишибди, лекин

Босим акада ўзгариш бўлмапти. Бир куни Босим ака ҳам ҳашар қилибди. Одамлар энди иш бошлашган ҳам экан, Соли аканинг ўғли келиб: «Уйга меҳмон келди!»—деб отасини эргаштириб кетибди. Яна бир оздан сўнг бошқасининг қизи келибди; шундай қилиб, бирининг қизи, бирининг ўғли келиб турли баҳоналарни айтиб, оталарини чақириб кетаверибди, охири ҳеч ким қолмабди. Соли аканинг қувноқ товуши эшитилди: — Ҳой, Босим ака! Ўғлингиз келаяпти, уйга меҳмон келди-ёв! Ҳашарчиларнинг қаҳ-қаҳ отиб кулишларидан атроф жаранглаб кетди. Бу қаҳ-қаҳ-қаҳ Босим аканинг ўзи ҳам қўшилиб, завқи ошганидан тиззаларига уриб куларди. Мен баъзан арзимаган нарса учун бир-бирлари билан хириллашиб қоладиган бу қишлоқ одамларининг ҳашар пайтида ака- укадек бўлиб ҳазил-мутоиба гаплар айтишиб, жон-дилдан берилиб ишлашларига қойил қолиб турардим. Мана, уста бобо бирпасда иккита деразани ўрнатиб бўлиб, томга чиқди. Ҳашарчилар: «Тезроқ қимирланглар, уста бобо томга чиқдилар»,- деб бир-бирларини шошилтира бошладилар. Дарҳақиқат, уста бобо қўлига андавани олиб енгларини шимарди. Рашид ака Мусулмонқул аканинг пақирга солган лойини кўтариб кетаркан, секингина: - Уста енгини шимараяпти, ўлдим деявер, Мусулмонқул!- деди. - Парво қилма Рашид, чарчаб қолсанг, лойни кетмон билан шу ердан отиб томга чиқариб юборавераман,- деди Мусулмонқул ака пақирларни лойга тўлдирар экан. Уста бобо эса том сувашни бошлаш олдидан дадамга деди: - Полвон, келинга айтасиз-да, тушликка ўша зўр шўрвадан бўлсин. - Хўп бўлади, уста бобо,- деди дадам. Аям тайёрлайдиган шўрва қишлоққа машҳур эди. У шўрвага, ошқовоқ, лавлаги, картошка, нўхат солиб, шундай боплаб пиширардики, уларнинг ҳеч қайсиси эзилиб кетмас, ҳудди жойида туриб пишгандек бўлиб, шўрва сувининг таъми эса ичган одамнинг оғзидан бир умр кетмасди. Уста бобо ана шунақ.а шўрва ҳақида гапираётганди. Унинг гапи бу шўрванинг мазасини тез-тез татиб турадиган Мўмин маслаҳатга ҳам жуда ёқиб тушди.

- Ичимсиз-да, уста, ичимсиз!- деб қўйди у. - Мулла Мўмин, ҳотиржам бўлинг, сиз шўрвага лойиқ. иш қилаётганингиз йўқ,- деди уста бобо. - Ҳой, уста, кўраяпсизми, мен бу ерда қандай ўлиб-тирилаяпман! - У шундай деб ўзини кўрсатмоқ.чи бўл-ди, ўрнидан туриб, жилпанглаб пақирларга сув қуяётган эди, ўзи сув тўкавериб, сирпанчиқ қилиб юборган лойхонанинг четидан сирпаниб кетди; мувозанатини сақлаш учун қаддини тиклашга ҳаракат қилди-ю, ўзини ўнглаб ололмай бор бўйича шалоплаб лойхонага қулаб тушди. Ҳамма қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборди. Мумин амаки оғзига кириб кетган лойни зўр бериб туфлаб: - О, баччағар! О, баччағар! - дерди. Мусулмонқул ака товушини баралла қўйиб, бақирди: - Ҳой, одамлар! Маслаҳат билан Мўмин амакини лойхонадан қандай чиқариб оламиз, энди! Ҳа-ҳа - Ҳа-ҳа-ҳа … - Саид, арқонингни ташла , қайнатангни боғлаб берай, - деди Мусулмонқул ака яна ҳа-ҳалаб куларкан. Мумин амаки кулги садолари остида апил-тапил лойхонадан чиқиб кийимини алмаштириб келгани уйга жўнаб қолди. Бу самимий кулгилар, назаримда, хашарчиларнинг чарчоғини ёзиб юборди; улар ишни янада жадаллатиб юбордилар; уст-бошлари, юз-қўллари лой бўлиб кетганига қарамай, уста бобони кутдириб қўймайлик, деб бир- бирларини шошириб ишлашарди.Мана, Мумин амаки ҳам кийиниб келиб ўз ўрнини эгаллади. Ҳашарчилар тушлик пайти ҳам узоқ ўтиришмади; бир косадан шўрва ичишди ва яна туриб кетишиб шу билан кечгача ишлашди. Аям тандир-ўчоқларини ҳам суватиб олди; ҳаммадан ҳам у хурсанд эди, ҳар икки гапнинг бирида: «Ҳовлимизга файз кириб қолди!» - дерди. Чиндан ҳам катта уйга дераза қўйилиши, атрофи яхшилаб сувалиши ҳовлимиз чиройига чирой қўшган эди». 1 1 Т.Мақсуд. «Катталар ва мен» Т.: «Ёш гвардия», 1984, 22-бет.

Бу ҳикоядан кўринадики, ҳамқишлоқлар бир оиладек яшаб, бир- бирларидан хабардор, бир-бирларига меҳрибон бўладилар, қишлоқнинг, коллективнинг иши ҳақида ҳисоб бериб турадилар, бир-бирларини ва шу аснода болаларини ҳам коллектив руҳда тарбиялайдилар. Ибн Сино коллективдан, жамиятдан ажралиб тарбия топган боланинг бахтсиз бўлиб қолишини таъкидлайди. Инсон оилада дунёга келгани билан жамиятга алоқадордир. «Форобий фикрича, инсоннинг ва жамиятнинг ғалабага эришуви, яхшиликни қўлга киритиши, ахлоқий ва ақлий мукаммалликка эришуви, инсон ва жамоанинг ўз қўлидадир. «… табиий бошланғичлар таъсири остида камол топиб инсонга айланишгина кифоя қилмайди, чунки инсон бўлиб, инсоний камолотга эришуви учун сўзлаш ва касб-ҳунарга муҳтождир». 2 Ўз-ўзидан маълумки, бу эҳтиёжлар жамиятда қондирилади. Марксизм-ленинизм асосчилари бу масалани атрофлича ҳал қилиб беришган. Коллектив жамиятнинг кичик бир бўлаги, у шунинг учун ҳам ўзида жамиятнинг сиёсий, ахлоқий, эстетик ва бошқа ғояларини мужассамлаштиради (И.В.Дубровина). Коллектив ҳақидаги педагогик қарашлар А.С.Макаренко, Н.К.Крупская ва бошқа совет педагогларининг ишларида ўз аксини топган. Коллектив бир мақсад, бир интилиш йўлида бирлашган, шу мақсад йўлида иқтисодий тафаккур, ижодий куч-қувватларини, фаолиятларини бағишлайдиган кишилар гуруҳидир. Коллективизм туйғуси ҳам ана шу уюшган шахсларнинг маънавий-ихтиёрий бирлигидан келиб чиқади ва шахс, гуруҳ, жамиятнинг мақсад йўлида бирлашуви билан белгиланади. Коллективизм жисмоний, ақлий меҳнат фаолиятида, маънавий-ахлоқий сифатларнинг маълум маънода умумий бўлишида яққол кўринади. Шунга кўра шахс коллективда, жамиятда меҳнат қилади, жамиятнинг кичик бир табиий ҳужайраси бўлган оилада яшайди. Жамиятнинг қанчалик ривожланганини оила фаровонлигида, шахснинг камолотида қуриш мумкин. Ёки шахснинг баркамоллиги, оиланинг тўла-тўкислигига қараб, жамиятнинг иқтисодий, сиёсий, маънавий-ахлоқий 2 Шермуҳамедов Я. «Ўрта Осий мутафаккирларининг яхшилик ва ёмонлик ҳақидаги қарашлари. Т.: «Фан», 1970. 20-бет.

аҳволини билиш мумкин. Чунки, шахс-оила-жамият муносабатлари ўзаро мустаҳкам боғланган. Шунинг учун шахс оила - жамият муҳитида шаклланади, камол топади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. «Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори» – Тошкент: Шарқ, 1997-65 б. 2. Каримов И.А. « Ў збекистон келажаги буюк давлат». Тошкент : Ў збекистон 1992-62 б. 3. Каримов И.А. «Янги уйни қ урмай туриб, эскисии бузманг» – Тошкент : Ў збекистон 1993 . – 24 б. 4. Каримов И.А. «Озод ва обод Ватан, эркин ва фаравон ҳ аёт-пировард ма қ садимиз». 8-жилд . – Тошкент : Ў збекистон , 2000. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларни режалаштириш методикаси

Меҳнат таълимидан синфдан ва мактабдан ташқари ишларни олиб бориш методикаси

Синфдан ва мактабдан ташкари тарбиявий ишлар курсининг предмети максади ва вазифалари

Махсус мактабларда оила ва мактаб хамкорлиги

Ташкилотчининг оила ва жамоатчилик билан ҳамкорликдаги тарбиявий ишлар методикаси