Шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) эмоция, ҳиссиёт ва ирода - Pedagogika - Referatlar

Шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) эмоция, ҳиссиёт ва ирода

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Ш уғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) эмоция, ҳиссиёт ва ирода Режа: 1. Эмоция ва ҳиссиётлар 2. Ирода ва уни шуғулланувчи спортчиларда (ўқувчи, болаларда) тарбиялаш йўллари

Эмоция ва ҳиссиётлар ҳам бошқа руҳий ходисалар сингари борлиқни акс эттиришнинг шаклларидан бири ҳисобланади. Воқеликни сезги, образ, тасаввур, тушунча ва фикрларда акс эттирувчи билиш жараёнларидан фарқли равишда эмоция ҳамда ҳиссиётлар дунёни кечинмаларда ифодалайдилар. Бундай кечинмаларда атрофдаги буюмлар ва ҳодисаларга нисбатан инсоннинг шахсий ҳис-туйғулари акс этади. Кишилар кўраётган ва эшитаётган нарсаларига, бажараётган ва ўйлаётган ишларига бефарқ бўлмайдилар. Бир хил буюмлар, шахслар, ҳаракатлар, воқеалар бизни қувонтиради, бошқалари хафа қилади, яна бошқалари ғазаб нафратимизни кўзғатади. Биз хавф остида қолганимизда қўрқувни ҳис қиламиз, рақиб устидан ғалаба қозониш ёки қийинчиликларни енгиш завқ шодлик уйғотади. Ҳар бир киши яшаб, меҳнат қилар экан, ўз олдига қўйган мақсадларига эришиш учун интилиб, кураш олиб борар экан, ана шундай ва бошқа кечинмаларни бошидан ўтказади. «Эмоция» сўзи лотинча бўлиб, «ҳаяжонлантираман», «изтиробга соламан» деган маънони билдиради. Эмоция ва ҳиссиёт терминлари кўп ҳолларда бир маънода ишлатилади. Эмоция шахснинг воқеликка бўлган ўз муносабатини ҳис қилишидан келиб чиқадиган, унинг эҳтиёж ва қизиқишлари билан боғлиқ бўлган ёқимли ёки ёқимсиз кечинмалардир. Хис туйғуларнинг манбаи биз идрок қиладиган, иш кўрадиган предметлар ва ҳодисаларнинг хусусиятлари вужудга келтирадиган эҳтиёжлар, интилишлар, истаклардир. Бизнинг фаолиятимиз ҳам, унинг муваффақият ва мағлубиятлари ҳам хис-туйғулар уйғотади. Хиссиётлар фаолият таъсирига кўра икки хил бўлади: астеник ва стеник Астеник хиссиёт шундай ҳиссиётки, у кишининг фаолиятини, ғайрат- шижоатини сусайтирадиган ҳислардан иборат бўлиб, кўпинча киши умидсизланганда, рухий тушкунликка тушганда рўй беради. Стеник ҳиссиёт эса, аксинча, шахснинг ҳаёт фаолиятини жадаллаштирадиган, куч-ғайратини оширадиган, барча руҳий жараёнларини фаоллаштирадиган ижобий ҳиссиёт тури. Масалан, хурсандчилик Амалга ошиш шаклига кўра ҳиссиётлар қуйидаги уч тўртга бўлинади:

-Кайфият; -Эффект; -Иштиёқ; Инсон эмоция ва ҳиссиётларининг бирламчи манбаи унинг эхтиёжларидир. Эмоция ва ҳиссиётнинг манба сабабларини инсоннинг мақсад ва эхтиёжларига мос келадиган ёки аксин ча мос келмайдиган буюмлар ва ҳодисалардан ахтариш керак. Кўплаб ижобий хиссиётлар (қониқиш, хурсандчилик ва хоказо) инсон истаклари қондирилганда туғилади ёки аксинча, улар қондирилмаганда эса салбий хис-туйғулар пайдо бўлади. Агар, бордию атрофдаги буюм ва ҳодисалар инсондаги мақсад ва эхтиёжларга алоқадор бўлмаса, улар ҳиссий муносабатларни юзага келтирмайди, яъни инсон уларга нисбатан бефарқ муносабатда бўлади. Эмоция ва ҳиссиётлар кечинмалар сифатида қаътий ўзаро алоқадорликка эга бўлсаларда, улар ўртасида мухим фарқлар ҳам мавжуд. Организмнинг овқатга, совуқдан ва жазирадан химояланишга, уйқуга, ўз-ўзини сақлаб қолишга нисба тан бўладиган эҳтиёжлари билан боғлиқ қониқиш (ёки кониқмаслик) ҳиссиётлари эмоцияларга мисол бўлади. Эмоциялар инсонларга ҳам, ҳайвонларга ҳам хос. Бироқ, инсон эмоциялари хайвонларникидан бутунлай фарқланади: улар маълум даражада ижтимоий тажриба таъсири остида ўзгарган, қайта тузилган бўлади. Инсондаги эмоцияларнинг намоён бўлиш шакли ҳам (эмоционал кечинмалар вақтида ўз хулқ-атворини бошқара олиш имконияти), шунингдек у ёки бу эмоция билан боғлиқ бўлган эҳтиёжларни қондириш ва мақсадга эришиш усуллари ҳам ижтимоий хаёт шароитларига боғлиқ бўлади. Инсоннинг фаолият жараёнида туғиладиган вазиятларга шунингдек унга таъсир этадиган буюмларнинг алоҳида хусусиятларига нисбатан бўладиган реакциялари вақтида эмоциялар пайдо бўлади. Масалан, мусиқий оҳанглар ёқимли бўлгани холда иккита шиша бўлагини бир-бирига ишқалаганда чиқадиган товуш ёқимсиз бўлади. Бундай эмоциялар шартсиз рефлексларга асосланади, яъни у инсоннинг ижти моий хусусиятларига боғлиқ эмас.

Ижтимоий-тарихий ривожланиш жараёнида инсоний кечинмаларнинг янги, ўзига хос шакли-ҳиссиёт пайдо бўлган бўлиб, у инсоннинг шахс сифатидаги эхтиёжларининг канчалик қондирилганлигини акс эттиради (мулоқатга ва билишга бўлган, эстетик ва хоказо эхтиёжлар). Хиссиётлар, масалан, жамоатчилик ва ўртоқлик уят ва виждон, бурчни ва жавобгарликни ҳис қилиш кабилар ижтимоий мавжудод бўлган инсонгагина хос. Эмоция ва хиссиётларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундан иборатки, улар инсонга таъсир этаётган нарса ходисаларнинг ушбу инсон учун қанчалик аҳамиятлилигига боғлик бўлади. Битта буюм ёки олат турли вақтларда турлича эмоция ва ҳиссиётлар уйғотиши мумкин. Шахс хусусиятлари эмоция ва ҳиссиётларда билиш жараёнларидагига қараганда аниқроқ намоён бўлади. Хиссиётлар ва эмоциялар физиологик жараёнлар билан боғланган бўлиб, ички органик жараёнлар (очлик оғриқ, чарчоқ ва хоказо) эмоция ва ҳиссиётларни келтириб чиқаради. Хиссиётларнинг билиш жараёнларидан фарқли жиҳатларидан яна бири уларнинг инсон ташқи хулқ-атвори (юзнинг ифодали ҳаракатлари)да, тана ҳаракатлари (пантомимика)да, имо-ишораларда, товушнинг талаффузи ва оҳангида кўпрор намоён бўлишидан иборат. Эмоция ва хиссиётларга ўзаро қутблилик (эгизаклилик) ҳамда эгилувчанлик хос. Ҳар бир хиссиётга нисбатан унга қарама-қарши турувчи ҳиссиёт мавжуд бўлиб, улар бир-бирларига ўтиб турадилар. Масалан, қувонч ҳиссига хафачилик севгига нафрат, жамоатчиликка худбинлик қарама-қарши турувчи ҳиссиётлар ҳисобланади. Шу билан бирга биргина хиссиётнинг ўзи инсон томонидан ҳар хил чуқурликда ҳис этилиши мумкин. Бунга инсоннинг ҳиссиётни келтириб чикарган сабабга қанчалик боғликлиги ва у амалга ошираётган фаолият хусусиятлари сабаб бўлиши мумкин. Эмоция ва ҳиссиётларга хос бўлган хусусиятлардан яна бири шуки, маълум шароитларда инсон кечираётган ҳиссиётларнинг шахсий ва ижтимоий мазмуни мос келмаслиги мумкин.

Бутун организмда, жумладан, мияда кечадиган жараёнларнинг мураккаб ўзаро таъсирлашувлари эмоция ва ҳиссйётларнинг физиологик асоси бўлиб ҳисобланади. Эмоция ва ҳиссиётларни бошқаришда ҳамда уларнинг ташқи намоён бўлишида иккинчи сигналлар тизими, яъни таъсирида бош мия кобиғида қарор топадиган асаб богланишлари муҳим ўрин тутади. Инсон сўз воситасида инсонлардаги эмоционал тажрибаларни, уларнинг шаклини ўзлаштириб олади. У сўз ёрдамида ўз хиссиётларини тушуниб етиши, бошқариши, уларни бурч (жисмоний тарбия ва спорт, ижтимоий ва ҳоказо) талабларига бўйсундириши, бошқалардаги эмоция ва ҳиссиётларга таъсир ўтказиши мумкин. Инсоннинг ўзидаги эмоция ва ҳиссиётларни у ёки бу даражада бошқара олиш ҳамда уларни ташқи томондан намоён билишдан тийилиб туриш лаёқати анча ривожланган бўлиб, аммо кўп холларда буни уддалаш қийин кечади. Ҳар бир жисмоний тарбия ўқитувчиси ва мураббий ўз педагогик ишида ушбу қонуниятни эъти-борга олиши мақсадга мувофиқ. Чунки, эмоция ва ҳиссиётларнинг ташқи намоён бўлиши жисмоний тарбия ўқитувчиси ва мураббий кулостидаги шуғулланувчи спортчининг (ўқувчи, боланинг) маънавий оламини яхшироқ ту шуниб олишига имкон беради. Шахсий таркиб билан ўзок вақт мулокотда бўлган жисмоний тарбия ўқитувчиси ва мураббий ҳар бир шуғулланувчи спортчидаги (ўқувчи, боладаги) кечинмаларнинг моҳиятини биттагина сўз, имо-ишора ёки оҳангидан билиб олиши мумкин. Эмоция ва ҳиссиётларда яна бир ўзига хослик мавжуд: бир одамдаги ҳиссиётлар бошқаларга ҳам таъсир этади. Уларга истақлар, ички холат, хаётий вазифаларга муносабат кабилар таъсир утказади. Буларнинг ҳаммаси жисмоний тарбия ўқитувчиси ва мураббий ҳар бир сўзи ва хатти-ҳаракати билан шуғулланувчи спортчиларда (ўқувчи, болада) айни вазият учун зарур ҳиссиётларни ҳосил қилиш ҳамда маънавий-ахлоқий жихатдан салбий холатларга барҳам бериш масъулиятини юклайди. Бундай мададга ёш шуғулланувчи спортчилар (ўқувчи, болалар), қийин мусобақа даврларда эса

истисносиз ҳамма жисмоний тарбия ўқитувчисилари ва мураббийлар муҳтож бўладилар. Шунинг учун ҳам тажрибали жисмоний тарбия ўқитувчисилари ва мураббийлар ўз шуғулланувчиларини мураккаб мусобақа даврида ёки бошқа жисмоний тарбия ва спорт тадбирларида қатнашишга чиқариш олдидан уларга илиқ, тетиклаштирувчи сўзлар айтадилар. Эмоция ва хиссиётлар ўзларининг мураккабликлари, мазмуни ва йўналишига кўра қуйи (оддий) ва юқори (мураккаб) даражаларга бўлинади. Қуйи даражадаги эмоциялар биринчи сигналлар тизими фаолияти билан богланган бўлиб, шартсиз рефлексларга асосланади. Юқори даражадаги эмоциялар шартли рефлекслар негизида пайдо бўлади ва инсон эмоционал тажрибасининг ошибориши билан шартсиз рефлекслар устига қурила боради. Ундан ташқари бундай эмоциялар қуйи даражадаги эмоция билан шахс ҳиссиётлари ўртасида боғловчилик вазифа ўтайди. Шунинг учун ҳам баъзан маънолари ҳар хил бўлса ҳам эмоция ва ҳиссиётни битта тушунча билан ифодалайдилар. Масалан, ҳаёт учун хавф туғилгандаги қўрқув шартсиз рефлексга асосланган ёки ўз-ўзини сақлаш инстинкти билан боғлиқ бўлган шартли рефлексга ҳам асосланган бўлиши мумкин. Қўрқувнинг бу турлари эмоциялар ҳисобланади. Жомоа олдидаги хурматини йўқотишдан қўрқиш эса-ҳиссиёт бўлиб, у иккинчи сигналлар тизими асосига қурилади. Шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) ҳиссиётлар улардаги маънавий эҳтиёжларнинг қондирилиши, жисмоний тарбия ва спорт турлари бўйича ўтказиладиган мусобақа (тадбирлари) низомлар, қонун- қоидалар, талаблари ва турли буйрукларни бажариш билан; чамбарчас богланган. Уларга жисмоний тарбия ва спорт фаолияти ва унинг натижалари кучли таъсир этади. Жисмоний тарбия ўқитувчилари ва спорт мутахассисларидаги ҳиссиётлар ичида айниқса, ахлоқий, иродавий-ғоявий ҳуқуқий, эстетик ва интеллектуал кечинмалар муҳим ўрин тутади. Ахлоқий-сиёсий ҳиссиётларга ватанга муҳаббат, рақибларга ҳурмат, спортчи бурчи, байналминаллик жамоавийлик меҳнатга нисбатан ижобий эмоционал муносабат, ор-номус, ғурур, уят ва виждонийлик кабилар киради.

Ушбу ҳиссиётлар спортчидаги дунёқараш, ахлоқий, миллий қадриятлар, эътиқод билан боғлик бўлади, Ахлоқий, иродавий-гоявий, ҳиссиётлар мусобақа шароитида шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) хулқ-атворларини белгиловчи муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) мусобақа холатидаги жанговар ҳаракатларга нисбатан ахлоқий-руҳий тайёргарлиги уларнинг ривожланиш даражасига боғлик бўлади. Бундан ташқари турли хил хуқуқий меъёрлар би лан тартибга солинадиган ва хатти-ҳаракатлар ҳамда ишларга нисбатан шахснинг кечинмаларида намоён бўладиган ҳукуқий ҳиссиётлар ҳам инсон ҳаётида муҳим ўрин тутади. Юксак даражада ривожланган хукуқий ҳиссиётлар шуғулланувчи спортчиларни (ўқувчи, болаларни) тартиббўзарлик ва жиноий ҳаракатлардан сақловчи асосий мезонлар бўлиб хизмат қилади. Хуқуқий ҳиссиётларга қуйидагилар киради: қонунларни, ҳарбий низомларни бажаришга нисбатан масъулият ҳисси, жамоат тартибига хурмат ва ҳоказо. Шунинг учун ҳам ҳуқуқий тарбия тадбирларини ўтказишда шуғулланувчи спортчиларга (ўқувчи, болаларга) нафақат ҳуқуқий билимларни беришга, балки, уларда ҳуқуқий ҳиссиётларни ривожлантиришга ҳам ҳаракат қилиш лозим. Интеллектуал ҳиссиётлар билиш фаолияти жараёнида пайдо бўлади ва бошқариб турилади. Уларда инсоннинг турли хил фикр ва тушунчаларга нисбатан муносабатлари ифодаланади. Уларга қизиқувчанлик хайрат, тушунмаслик фикрларнинг аниқ ва қатъийлиги, шубҳа, янгиликни ҳис қилиш каби лар киради. Одатда улар инсоннинг фикрлаш жараёнини жадаллаштиради, уни буюм ва ҳодисаларнинг моҳиятига чуқурроқ киришига мажбур қилади. Интеллектуал ҳиссиётлар билимларни шуғулланувчи спортчиларни (ўқувчи, болаларни) ўқитиш ишида муҳим аҳамиятга эга. Вақт тиғиз, ахборотлар кам ёки тўғри бўлмаган, ҳаёт учун хавфли, мураккаб мусобақа шароитларда интеллектуал ҳиссиётлар жисмоний тарбия ва спорт мураббийларига тўғри карорлар қабул қилишда ёрдам беради.

Инсоннинг эстетик эҳтиёжлари қондирилганда ёки қондирилмаганда унда эстетик ҳиссиётлар пайдо бўлади. Гўзалликни ёки хунукликни ҳис қилиш, кутаринкилик ёки тушкунлик фожеалилик ёки кулгилилик кабилар эстетик ҳисси ётлар ҳисобланади. Эстетик ҳиссиётлар жисмоний тарбия ва спорт ишларини гўзаллик қонунлари бўйича ташкил қилишда, спортча кийимни тоза ва озода сақлашда, спортча бурчни шараф билан бажаришда асқотади. Эмоция ва ҳиссиётлар ўзларининг мазмуни, йўналиши, куч, давомийлиги, чуқурлиги, пайдо бўлиши, тезлиги ва таъсир ўтказишига кўра фарқланадилар. Шундан келиб чиқиб, улар анча нобарқарор ёки нисбатан барқарор жараёнлар шаклида намоён бўлишлари мумкин. Униси ҳам, буниси ҳам инсон хулқ-атворини бошқаради, улар доим ҳаракатда бўлиб, боши, давомийлиги ва якунига эга. Шахс нафақат кучайиб-камайиб ёки пайдо бўлиб-йўқолиб турадиган кечинмаларини хис қилади, балки дунёга нисбатан барқарор эмоционал муносабатга-эмоционал хусусиятларга ҳам эга. Эмоционал ҳолатлар уч хил шаклда намоён бўладилар; кайфият, эффект ва иштиёқ. Кайфият, Инсон кайфиятини белгиловчи асосий омиллар қуйидагилар: ижтимоий тузим, ҳаёт тарзи, инсонлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, уларнинг дунёқарашлари, темперамент ва характерлари. Кандайдир бир муайян воқеа, ёқимли ёки ёқимсиз хабар кабилар кайфиятнинг сабаблари бўлишлари мум кин. Бир кайфият инсон ва жамоа фаолиятига ижобий таъсир этса, бошқаси аксинча, салбий таъсир этиши мумкин. Кайфият-инсоннинг кучсиз ёки ўртача кучга эга бўлган нисбатан барқарор умумий эмоционал холати. Муайян кай фият уни келтириб чиқарган сабаблар ёки шахснинг характер хислатларига қараб кунлаб, ойлаб ҳам давом этиши мумкин. Кайфият ҳам бошқа ҳиссиётлар каби ижобий ва салбий бўла - ди. Масалан, хушчақчақлик гамгинлик ва ҳоказо. Жисмоний тарбия ва спорт тренировкаси ўқув (машғулоти) жараёнида яхши кайфият билим, кўникма ва малакаларни тез ва мустахкам ўзлаштиришни таъминлайди. Ишончсизлик лоқайдлик ва безовталик кабилар

эса ўқув фаолиятини ҳамда шуғулланувчи спортчилар (ўқувчи, болалар) шахсида ахлоқий жанговар сифатларни ривожлантиришни секинлаштиради, хатто уларни тухтатиб ҳам қуйиши мумкин. Шунингдек ёмон кайфият спортча интизомнинг бўзилишига, салбий холатларни содир бўлишига, ўзлаштирилган кўникмаларнинг йўқотилишига сабаб бўлади. Ҳар бир шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) кайфиятга жамоадаги умумии кайфият кучли таъсир қилади. Кўтаринки ва тетик кайфият мавжуд бўлган жамоаларда жисмоний тарбия ва спорт тренировкаси ўқув (машғулоти) қийинчиликларини енгиб утиш осон кечади. У шуғулланувчи спортчиларда (ўқувчи, болаларда) эртанги кунга нисатан умидворлик уйғотиб, яхши кайфият хадя этади. Мусобақалашиш эҳтимоли яқинлашганда, шуғулланувчи спортчиларда (ўқувчи, болаларда) эмоционал зўриқиш пайдо бўлади, агар унинг олди олинмаса. эффект ҳолатига олиб келиши мумкин. Эффект-лотинча сўз бўлиб, «руҳий ҳаяжон» ёки «эҳтирос деган маънони билдиради. Эффект-тез ва кучли пайдо бўлиб, шиддат билан утадиган қисқа муддатли хиссиёт (қўрқинч, дахшат ва ҳоказо). Эффект ҳолатида ички органлар фаолияти ўзгаради, кескин ифодали ҳаракатлар пайдо бўлади, кишининг онг доираси тораяди, хулқини назорат қилиш қобилияти йўқолади. Эффект асаб тизимининг зарарланиши ёки ироданинг бўшашишидан иборат психопаталогик холат ҳам бўлиши мумкин. Одатда нобаркарор, тез ўзгарувчан ва заиф характерли кишиларда эффект холати тез-тез пайдо бўлиб туради, ташқи томондан у ҳеч қандай зарурати бўлмаган одатдан ташқари ута фаолликда, имоишораларда, хитоб ва чақиришларда ёки аксинча, ҳаракатларни тухтатиб қолишда намоён бўлади. Ирода кучи билан эффектнннг олдини олиш мумкин. Инсонда иродавий сифатлар канчалик ривожланган бўлса, у эффектга шунчалик кам берилади ёки унда бундай ҳолат умуман бўлмайди. Шунингдек диққатни чалгитиш ёки бошқа нарсага қаратиш ҳам эффектни камайтиради ёки бутунлай унинг олдини олади. Ушбу усулларнинг психологик моҳияти кучли асаб кўзгалишларини миянинг бир қисмидан бошқа қисмига ўтказишдан иборат.

Иштиёқ-муайян фаолият турига кучли интилиш билан боғлиқ бўлган давомли ва барқарор ҳиссиёт. Иштиёқ ҳам салбий ва ижобий бўлиши мумкин. Масалан, билим олишга бўлган иштиёқ ижобий бўлса, ноқонуний шахсий бойлик орттиришга бўлган иштиёқ эса салбий ҳисобланади. Салбий иштиёқни ҳирс, деб ҳам аташади. Иштиёқ билан хавасни бир-биридан фарқлаш лозим ҳавасда ҳам иштиёқдаги каби буюм ёки фаолиятга нисбатан кучли мойиллик намоён бўлсада, аммо, у вақтинчалик қисқа вақтли бўлади. Ижтимоий жихатдан фойдали ишларга қаратилган иштиёқ шахсни бойитади, уни буюк мақсадларга, жасоратга етаклайди. Фанга, техникага, санъатга бўлган чексиз муҳаббат ҳам иштиёқнинг намоён бўлиши ҳисоблаиади. Иштиёқлардан фарқли равишда хавасларнинг таркибидаги ақлий ва иродавий унсурлар эмоцияларга нисбатан бефарқ бўладилар. Хавасни иштиёқ пайдо бўлишининг биринчи босқичи, деб хисоблаш мумкин, яъни маълум шарт- шароит бўлганда вақт утиши билан у ривожланиб, иштиёққа айланади. Жисмоний тарбия ва спорт фаолияти ҳиссиётларни жунбушга келтирадиган фаолият ҳисобланади. Айниқса, мусобақавий жанговар ҳаракатлар шаро итида жисмоний тарбия ва спорт тадбирларида эмоция ҳамда хиссиётлар шунчалик кучли ва тез намоён бўлиши мумкинки, у бунчалик кўп кечинмаларни ярим умри давомида ҳам бошидан ўтказмаслиги мумкин. Замонавий урушларда энг янги ва қудратли қарбий техника, қуролларнинг қўлланилиши эса бундай кечинмаларйй кучайтирувчи қўшимча омил бўлиб хизмат қилади. Жанговар тайергарлик ва жисмоний тарбия ва спорт шароитларида шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) юксак ахлоқий, иродавий-гоявий хиссиётларни ривожлантириш ҳамда қўллаб-қувватлаш уларда муваффақиятга, галабага бўлган интилишни сақлаб туради. Бундай хиссиётлар лоқайдликка, қўрқувга ва бошқа салбий эмоционал ҳолатларга «исбатан дано воситаси бўлиб ҳисобланади. Шуни унутмаслик лозимки, жисмоний тарбия ўқитувчиси ва спорт мураббийидаги озгина салбий

эмоционал кечинмалар ҳам шуғулланувчи спортчиларни (ўқувчи, болаларни) бефарқ қолдирмайди, уларга таъсирини утказади. Шунинг учун ҳам жисмоний тарбия ўқитувчиси ва спорт мураббийи ҳар доим ўзини қўлга ола билиши, айниқса, ўқув машғулоти, спорт тренировкаси, мусобақа даврларида (мусобақа жангининг) қийин дақиқаларида мардлик ва жасорат, чидамлилик ва ишчанлик намунасини кўрсатиши керак Шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болалардаги) ахлоқий, иродавий-гоявий, интеллектуал, хукукий ва эстетик хиссиётлар унинг дунёикараши ҳамда эътикоди билан боғлик. Чунки, унинг атроф муҳитга, воқеликка, спортчи бурчига, мехнатга ва ўзга кишиларга муносабати дунёкараши ва эътикодида ўз ифодасини топади. Шунинг учун ҳам уларда онглиликни шакллантириш ахлов;ий, иродавий-гоявий, хук;уқий, интеллектуал ва эстетик хиссиётларга жуда катта ижобий таъсир кўрсатади. Аммо, шуғулланувчи спортчиларга (ўқувчи, болаларга) ахлоқий, иродавий- гоявий, тарихий ва бошқа билимларни бериш билангина уларда ҳиссиётни тарбиялаб бўлмайди. Билимлар нисбатан тез усади, ҳиссиёт эса секин шаклланади. Билимлар ва ҳиссиёт ўртасидаги бундай номувофиқликни тугатишнинг йўлларидан бири–билимларни ишонарли қилиб, образли- эмоционал шаклда беришдан иборат. Шуғулланувчи спортчиларга (ўқувчи, болаларга) амалий фаолиятда етарлича мустакиллик бериш мухим аҳамиятга эга. Улар олган билимларини қўллаш жараенида ақлий ва иродавий фаоллик кўрсатиб, ҳукукий жиҳатдан мустақил қарорлар кабўл қиладилар. Ирода ва уни шуғулланувчи спортчиларда (ўқувчи, болаларда) тарбиялаш йўллари Раунд якунланишига карамасдан рақиб спортчи (бокс спорт турида) рупарасида дуч келиб қолган иккинчи рақибни беихтиёр турли хатти– ҳаракати билан (ўнг ва чап қўлларида) турли зарбаларни бера бошлайди,

холбуки у буни қилмаслиги лозим эди, чунки раун якунлангани хакида бонг урилган эди, спортчининг бу ҳаракатига кутилмаган, бехосдан бўлган, рефлектив ҳаракат дейилади. Кишининг ҳамма таъсирланишлари рефлектор табиатга эга, лекин спортчининг юкорида тасвирланган ҳаракати онгнинг назоратисиз ёки унинг етарли иштирокисиз,маълум бир мақсадсиз амалга оширилган бўлиб, шу сабабли ихтиёрсиз ҳаракат ёки атайлаб қилинмаган ҳара-каб дейилади. Лекин ҳар бир киши жуда кўп оддий ва мураккаб ҳаракатларни амалга оширадики, улар батамом онгли равишда бажарилади ва муайян мақсадни кўзлайди. Ирода - бу шахснинг онгли ҳаракатларида, ўз-ўзини тута билишида ифодаланадиган, айниқса, мақсадга эришиш йўлида учрайдиган жисмоний ва руҳий қийинчиликларни енгиб чиқишида намоён бўладиган ихтиёрий фаоллиги. Ирода ҳам бошқа руҳий ҳодисалар сингари воқеликни,хусусан жамиятдаги, алоҳида кишилар ҳаётидаги заруратни акс эттиришнинг махсус шакли ҳисобланади.Шунинг учун ҳам ирода, гарчи кишиларнинг ихтиёрий фаоллиги бўлса ҳам, объектив сабаблар, шахснинг яшаш тартиби ва ароитлари билан белгиланади. Иродааий хатти-ҳаракат уч босқичдан иборат: 1.Тайёргарлик; 2.Бажариш; 3.Якунлаш. Тайёргарлик босқичи ниятни, мақсадни англашни, иш олиб бориш усулларини танлашни ўз ичига олади, Масалан, агар ёш йигитча спортчи бўлишга карор қилар экан, ўз мақсадини белгилаб олади, у ана шу мақсадга эришиш учун жисмоний тарбия бўйича ўқув юртига киришни истайди, қайси ўқув юртига, қайси факультетга кириш ва хоказолар масаласини ҳал қилади. У уқишга киришга қандай тайёргарлик кўришни: мустақил тайёргарлиш кўрадими ёки тайёрлаш курсига кирадими, ана шуни уйлайди.1 Нихоят, мақсад аниқ бўлди. Бир қарорга келиш билан ҳаракатнинг тайёргарлик босқичи тамом бўлади, лекин агар бу ҳаракатнинг кетидан қарорнинг бажарилишидан ҳамда шундан сунг маълум бир хулосалар

чиқаришдан иборат навбатдаиги босқичлар келмаса, у иродавий ҳаракат бўлмайди. Мазкур мисолда иродавий ҳаракат тўла амалга ошиши учун йигитча белгиланган кириш имтиҳонларини топшириб, жисмоний тарбия бўйича ўқув юртига кириш (иккинчи босқич)и, сунгра эса ўзининг фаолиятини таҳлил қилиб, маълум бир хулосалар (учунчи босқич) чиқариши керак бўлади. Иродавий хатти ҳаракатларнинг уч босқичини яна ҳам майдалаб, беш босқичга бўлиш мумкин; 1. Мақсад қўйиш: 2. Мақсадга эришиш йўлларини белгилаш (бир нечта); 3. Ушбу йўллардан бирини танлаш; 4. Мақсадни амалга ошириш; 5. Якунлаш ёки якуний хулосалар чиқариш тахлил қилишш Иродавий хатти-ҳаракат куйидаги турларга бўлинади: 1. Оддий ва мураккаб; 2. Кисқа вақтли ва ўзоқ вақтли; 3.Ўз ташаббуси билан ёки бошқалар ташаббуси билан амалга оширилганлигига кўра. Иродага соддароқ қилиб куйидагича таъриф бериш мумкин: ирода-бу инсоннинг ўз хулк атворини онгли бошқариш ҳамда куч гайратларини қийинчиликларни енгишга сафарбар этиш кобилияти. Демак инсоннинг ўз фаолиятини назорат қилиш ҳамда маълум мақсадга эришишга йўналтира олиш кобилиятиг ирода дейилади. У инсоннинг бирон-бир нарсага эришиши шаклида шунингдек инсоннинг бирор-бир нарсадан воз кечишиида ҳам намоён бўлиши мумкин, Ирода инсоннинг билиш ва қилишдан амалий фаолиятга утишини таъминлайди. Ирода ёрдамида инсон ўз фаолиятини ташкиллаштиради ва хулқ-атворини назорат қилади. Психик жараёнлар инсон хатти-ҳаракатлари ва фаолия тини тартибга солиб туради. Фаолиятнинг энг яхши бошқарувчиси ва тартибга солувчиси ирода ҳисобланади, Ирода психик фаолиятда бир-бири билан ўзаро богланган фаоллаштириш ва тормозлаш вазифаларини бажаради:

Ирода инсоннинг бирор-бир мақсадга эришишида эмас, балки, ундан воз кечишида ҳам намоён бўлади. Инсондаги би лиш ва ҳиссиёт ирода воситасида амалий фаолиятга айланади. Ирода, айниқса, шуғулланувчи, спортчи (ўқувчи болалар) фаолиятида катта аҳамиятга эга. Мустаҳкам ирода меҳнат ва жанговар тайёргарлик фаоли ятда муҳим рол уйнайди. Шунинг учун ҳам жисмоний тарбия ўқитувчиси ва спорт мураббийлар ўз фаолиятларида шуғулланувчи, спортчиларда (ўқувчи болаларда) иродани тарбиялашга катта эътибор беришлари лозим. Иродани тоблаш, ҳиссий-иродавий барқарорликни тарбиялаш, шуғулланувчи, спортчиларни(ўқувчи болаларни) психологик тайёрлашнинг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Шахс фаоллиги ҳар хил хатти-ҳаракатлар шаклида амалга ошади. У бу хатти-ҳаракатлар билан атроф борлиқни ўзгартиради. Хатти-ҳаракат ва фаолиятлар уларда ироданинг иштирок этиш даражасига қараб икки гуруҳга: ихтиёрий ва ихтиёрсиз турларга бўлинади. Ихтиёрий — старт чизиғига туриш, масофа бўйлаб югуриш, финишга бориш нишонга бориш ва ҳоказо, Ихтиёрсиз — қўққисдан мураббийнинг чалган хуштак овози товуши келган томонга қараш. Инсон ихтиёрсиз ҳаракатларни олдиндан англанмаган ҳамда хеч ким томонидан (ёки ўзи томонидан) қўйилмаган мақсадларсиз амалга оширади. Бунда у қийинчиликларни хис килмайди. Улар фавкулодда содир бўлиб, аниқ режага эга эмас. Бу ерда ҳаракат сабаби бутунлай ташқи бўлиб, ҳаракатлар эса автоматик равишда юз беради. Уларда организмдаги мўлжаллаш, химоялаш ва бошқа реакциялар намоён бўлади. Ихтиёрий ҳаракатларда эса инсон маълум мақсадга эришиш учун турли тусикдарни енгиб утади. Иродавий хатти-ҳаракатлар жисмоний ва психологик-рухий зўриқишларда ўз ифодасини топади. Шуғулланувчи спортчиларда (ўқувчи, болалар) иродани шакллантириш йўллари:

Миллий истиқлол ғоясига, иродавий – гоявийликка садокатни шакллантириш; Машғулотларни жанговар тайёргарлик ва қийин (табиатни камчилиги билан) шароитларда олиб бо риш; Катъий спортча интизом, жисмоний тарбия ўқитувчиси ва спорт мураббийларининг доимий талабчанлиги; қийинчиликларни енгиб утиш бўйича машғулотлар ўтказиш; Жамоанинг тарбиявий имкониятларидан фойдаланиш; Ўз-ўзини тарбиялаш. Эҳтиёжлар иродавий фаолликнинг манбаи. Инсониинг фаолияти асосида эхтиёжлар етади ва улар хилма-хил бўлади; энг элементар-органик эхтиёжлардан тортиб, энг юксак-ахлоқий, маънавий эхтиёжларгача мавжуд. Улар ўзаро ҳамкорликда шахс мотивациясини ташкил этади. Инсоннинг ирода вий хулк-атворини тахлил қилиш учун унинг эхтиёжларини ўрганиш керак бўлади. Эхтиёжлар кучли ва ахлоқий тарбияланган иродани тарбиялашга ҳам, шунингдек «ёвўз» иродани тарбиялашга ҳам сабабчи бўлиши мумкин, Кимки, ўзининг ижтимоий вазифаларини яхши англаса ва соғлом эхтиёжларни ривожлантирса унда ахлоқий жиҳатдан тўғри ирода шаклланади. Ижтимоий бурч ироданинг ахлоқий ташкил килувчиси ҳисобланади. Ҳар бир шахс олдида нафакат шахсий, балки, ижтимоий аҳамиятга молик мақсадлар ҳам бўлади, Бундай мақсадлар инсон томонидан ижтимоий бурч сифатида англанади ва кабўл килинади. Ўзининг ижтимоий бурчига муносабатига кўра шуғулланувчи спортчиларни (ўқувчи, болалар) уч гурухта ажратиш мумкин: 1. Ўз ижтимоий бурчини англайдиган ва уни бажаришга астойдил интиладиган; 2. Ўз ижтимоий бурчини англайдиган, аммо уни бажа ришга хдр доим ҳам интилмайдиган;

3. Ўзининг ижтимоий бурчини англаб етмаганлар. Иродавий ҳатти- ҳаракатлар классификацияси; - Оддий иродавий ҳаракатлар; - Мураккаб иродавий ҳаракатлар; -Алоҳида муҳим аҳамиятга эга бўлган иродавий ҳаракатлар шахснинг ҳамма куч ва имкониятларини ишга солишни талаб қиладиган фаолият. Оддий иродавий ҳаракатда шахсда карор кабўл қилишда икқиланишлар, яъни мотивлар ўртасида кўраш бўлмайди. Бунда иродавий хатти-ҳаракат унга нисбатан эхтиёж пайдо бўлиши билан дарров амалга ошади. Мураккаб иродавий ҳаракатни эса юкррида куриб чикдиқ Бунда кўзгалиш ва фаолият оралигида мураккаб англаш жараёни кечади: -Тайёргарлик босқичи; мураккаб иродавий ҳаракат эхтиёж пайдо бўлишидан ва ушбу эхтиёжни кондириш мақсадини аниқлашдан бошланади. Ундан кейин ушбу мақсадга эришиш йўллари онгда мухокама килинади; -Асосий боскич: ушбу боскичда эхтиёжни кондириш мақсадидаги фаолият амалга оширилади; -Якуний босқич,_қилинган ҳатти-ҳаракатлар тахил қилиниб, тегишли хулосалар чикарилади. Ўзбекистон Республикаси шуғулланувчи спортчисининг иродавий хусусиятлари. Иродани тарбиялаш йўлидаги ишларни самарали олиб бориш ироданинг ўзига хос жихатларини билишни такозо қилади. Улар куйидагилар: Мақсадга интилиш; - Катъийлик; - Ҳаракатчанлик ва саботлилик; - Бардошлилик ва ўзини идора қила олиш; - Ижрочилик; -Ташаббускорлик; -Жасоратлилик; -Мустақиллик; -Интизомлилик; -Мардлик

Шуни айтиб утиш керакки, психологик тайёргарлик ахлоқий, иродавий- гоявий ва жисмоний тарбия ва спорт бўйича профессионал тайёргарлик доирасида амалга оширилади. Шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болаларда) эмоционал-иродавий баркарор-лик куйидаги омиллар билан таъминланади: -ахлоқий-психологик сифатлар; -Спортча махорат; -Жисмоний чиникканлик; -Психологик тайёргарлик Психологик тайёргарликнинг турлари: -Махсус тайёргарлик - шуғулланувчи спортчилардаги (ўқувчи, болаларда) жанговар тайёргарлик вазиятларга нисбатан тайёргарликни тарбиялаш, унга нисбатан баркарорликни хосил қилиш; -Умумий тайёргарлик-Ватан мудофаасига ҳамиша онгли равишда тайёр туришни шакллантириш; -Мақсадли тайёргарлик-куркишни иродавий енгиш кўникмаларини хосиа киаиш учун машғулотларда қийин, хавфли вазиятларни яратиш. Психологик тайёргарлик йўллари: -Ўзбекистан Республикаси фукаролари саломатлиги даражасини аниқловчи «Алпомиш» ва «Барчиной» меъёрларини топширишга тайёргарлик кўриш; -Спорт байрамлари, (тадбирлари), мусобақа жанглари ҳақида тўғри тасаввурни шакллантириш; -Машғулотларни қийин шароитларда амалга ошириш; -Ўз танлаган спорт турига, жисмоний тарбия ўқитувчисига ва спорт мураббийига ва галабага ишончнни шакллантириш; -Ўқишда олдинги Спорт байрамлари, (тадбирлари), мусобақа жанглари тажрибаларини ўрганиш; Миллий истиқлол ғояси ва мафкўрасини шакллантириш; Гоявий иммунитетни тарбиялаш; Юксак спортча интизомни тарбиялаш;

Машғулотларда имитация воситаларини куллаш ва ҳоказо. Гуруҳ шахсий таркибини психологик чиниқтириш бўйича жисмоний тарбия ўқитувчиси ва спорт мураббийининг вазифалари .уйидагилар: Оммавий киргин қуролларидан ҳимояланиш машғулотларида: -Жисмоний тарбия ва спорт фаолиятлари жараёнида учраб турадиган жарохатланишлар тўғрисида тасаввурни шакллантириш; -Рақиб (рақиб жамоа) тарафидан доимий бўладиган хавфли вазиятларни тугилиши эхтимоли доим мавжудлигига ва улардан сақланиш, ўзини (жамоасини) химоя қилиш воситаларини ишлата билиш мухим эканлигига ишонтириш; -Жисмоний тарбия ва спорт фаолиятлари жараёнида учраб турадиган жарохатланишлада биринчи тиббий ёрдам бера олишга ўргатиш; Тактик тайёргарлик машғулотларида: -Хавфли ва қийин шароитларда ҳаракат қила олиш кобилиятларини шакллантириш; -Ўзини тута билиш, катъийлик жасоратлилик каби сифатларни тарбиялаш; -Тахлика ва куркувни (хаяжонни) енга олиш кобилиятини шаклланти - риш; -Кундалик фаолиятида ижодий ёндашувни тарбиялаш. Жисмоний машқлар (танлаган спорт тури бўйича)техникани бошқариш машғулотларида; -Шуғулланувчи спортчиларга (ўқувчи, болаларга) ўз хатти-ҳаракатлари (кўпол хатти-ҳаракатларидан воз кечиш), қуроллари (спорт анжомлари) ва жисмоний машк техникаларига нисбатан ишонч рухини сингдириш; -Қийин шароитларда Ватан мудофаасига ҳамиша шайликни тарбиялаш; -жисмоний тайёргарлик (умумий ва махсус тайёргарлик) машқларини турли шароитлар да ҳаракат кўникма, малакаларини шакллантириш. Ижтимоий-сиёсий тайёргарлик машғулотларида: -Шуғулланувчи спортчиларда (ўқувчи, болаларда) миллий истиклол мафкўрасини шакллантириш;

-Ватанпарварликни тарбиялаш; -Замонавий спорт турларит хақида тўғри тасаввурни, шунингдек галабага бўлган ишончнн тарбиялаш; -Интизомлиликни, буйрукларни бажаришга тар биялаш.

O'xshashlar

Хаёл

Шуғулланувчи спортчида (ўқувчи , болада) темперамент ва характерлар

Кобилиятлар, уларни шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) ҳарбий хизматчиларда ривожлантириш

Харбий фаолиятда тафаккур ва нутк

Ўқувчи шахсининг ривожланиши ва тарбия