Шарқ ижтимоий тафаккур тарихида бошқарув ходими ва давлат хизматчиси маънавиятининг ахлоқий мазмуни - Pedagogika - Referatlar

Шарқ ижтимоий тафаккур тарихида бошқарув ходими ва давлат хизматчиси маънавиятининг ахлоқий мазмуни

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Шарқ ижтимоий тафаккур тарихида бошқарув ходими ва давлат хизматчиси маънавиятининг ахлоқий мазмуни Ўзбекистонда Европа демократик давлатларига хос хусусиятлар билан бирга, Шарқ давлатчилигининг халқимиз руҳиятига хос ва мос тажрибаларининг сақлаб қолинганлиги мақсадга мувофиқдир. Буни, барча бошқарув тизимида етакчи мавқега эга бўлган ходим -вазир фаолияти ва вазирлик мансаби мисолида кўрсак бўлади. Вазирлик хизмати ҳозирги дунё давлатчилигининг муҳим бўғини ҳисобланади. Аммо у бизда жуда қадим замонлардан бери ижроия ҳокимиятининг энг мақбул шакли бўлиб келган. Доно ва тадбиркор вазирларнинг иш тажрибаси, сиёсатдонлиги, маънавий-ахлоқий сифатлари ҳозир ҳам бизга ибрат бўлмоқда. Вазир қадимий давлатчилигимизда юқори мавқени эгаллаган масъулиятли мансаблардан, яъни давлат аркони, устунларидан бири бўлиб, у мамлакатни идора қилиш, унинг ички тартиби, осойишталигини сақлаш, зарур ижтимоий масалаларни ҳал этишда подшога ёрдам берувчи катта обрў- эътиборга молик амалдор шахс ҳисобланган. Имом Ғаззолий фикрича, яхши вазир - «подшоҳнинг яқин ёрдамчиси, сирдошидир ва мамлакатнинг ички ва ташқи ишлари ҳамда вилоятлар ва хазинанинг ободонлиги вазирдандир, подшоҳликнинг зебу зийнати, қудрат ва шукуҳи унга боғлиқ...» Ҳусайн Воиз Кошифий эса, «Вазирлар агар яхши ҳислатлар соҳиби бўлсалар, салтанат биносининг мустаҳкамлигига ва мамлакат ишларининг интизомига сабабдирлар», 2 деб таъриф беради Сохибқирон Амир Темурнинг «Тузуклари» да вазирнинг мансаб даражаси амирлик мансаби билан баробар ва ҳатто баъзан ундан юқорироқ олиниб таърифланади. «Тузуклар» нинг икки боби махсус вазирлик

вазифаларини белгилашга бағишланган. Бу бобларнинг бири «Вазир тутиш тузуги», иккинчиси «Вазирнинг хизмат қилиш тузуги» деб номланади . Асарнинг бошқа бобларида ҳам беклар, амирлар, қози, муфти, муҳтасиб, садр, қозикалон мансаблари билан бирга вазир ҳақида фикрлар баён этилган. Айтиш керакки, вазирлар фаолияти, вазирлик ишининг хусусиятлари, масъулияти ҳақида кўплаб манбаларда сўз боради. Чунончи, «Шоҳнома» (Фирдавсий), «Кутадғу билиг» (Юсуф Хос Ҳожиб), «Дастур ул-мулук» (Имом -Ғаззолий), «Китоб ул-вузаро» (Хилол), «Иршод» (Ёқут), «Китоб уд- диёрат» (Шабуштий), «Сиёсатнома» (Низомул-мулк), «Қобуснома» (Кайковус), «Дастур ул-вузаро» (Хондамир), «Ахлоқи Муҳсиний», «Анвори Суҳайлий» (Кошифий) каби асарлар шундай манбалардан. Маълумки, вазир сўзи арабча «визр» сўзидан олинган бўлиб, «визр» юк, оғирлик деган маъноларни англатади. («Вазара» -юкни кўтариб юрмоқ, катта вазифани зиммага олмоқдир). «Визр» сўзи гуноҳ маъносини ҳам билдиради. Шу икки маънони назарда тутган Алишер Навоий «Маҳбуб ул-кулуб» асарида бундай ёзган эди: «Вазир» «визр» дан муштакдур ва бу феъл анинг зотиға ал-ҳақ ва аляқдур» («вазир» сўзи «визр» дан келиб чиққандир ва бу феъл (яъни юк кўтариш, гуноҳли бўлиш) унинг табиатига энг тўғри ва энг лойиқ таърифдир). Шундай қилиб, вазир давлат юкини кўтариб, подшога кўмаклашадиган мансаб эгаси бўлган. Вазир подшонинг бевосита ёзув-чизув, ҳисоб-китоблари, амалий ишларини юргизувчи подшо амру фармонларини ҳаётга татбиқ этувчи юқори мансабли шахс ҳисобланган. У давлат қудратини ошириши, хазина тўплаши, кирим-чиқимларни назорат қилиши лозим эди. Подшо вазирликка ўзининг энг ишончли, содиқ одамларини тайинлаган. Вазир подшонинг ҳам ишонган яқин одами, ҳам донишманд маслаҳатгўйи, ҳам давлат ишларини юргазадиган, амалиётчи тадбиркор киши бўлиши лозим бўлган. Алишер Навоий энг оқил ва энг яхши вазир сифатида Сулаймон подшонинг доно вазири Осафни тилга олиб ўтади. Дарҳақиқат, Осафнинг донолиги, заковати ҳақида ҳикоят ва ривоятлар жуда кўп тарқалган.

Умуман, Шарқда номи оламга таралган машҳур вазирлар кўп бўлган. Чунончи, Миср фиръавнлари вазири Ҳомон, Эрон шоҳи Хусрав Нўширавон вазири Бузургмеҳр, аббосийлар вазири Жаъфар Бармакий (асли Балхдан, Бағдодга кўчиб борган бармакийларнинг бир неча авлоди вазирлик билан шуғулланган), сомонийлар вазири Балъамий, ғазнавийлар вазири Маймандий, салжуқийлар вазири Низо - улмулк одил, доно ва салоҳиятли давлат арбоблари сифатида шуҳрат қозонганлар, уларнинг ишлари бошқаларга намуна қилиб кўрсатилган. Шуниси аниқки, вазирлик вазифалари ва шу билан боғлиқ Девон тузиш тартиби (канцелярия) бирданига шаклланган эмас. Чамаси, дастлаб вазирлар кўпроқ подшонинг маҳрами ва маслаҳатчиси сифатида намоён бўлган. Осаф, Ҳомон, Бузургмеҳр, асосан, маслаҳат бериш, ҳикматли, доно фикрлар баён этиб, подшога насиҳат қилиш билан машғул бўладилар. Улар давлат ишларига, сиёсатга аралашсалар ҳам, аммо доимий равишда муайян вазифани адо этиб турмаганлар. Масалан, Фирдавсийнинг «Шоҳнома» сида тасвирланишича, Бузургмеҳр (Фирдавсий Бузражмеҳр деб атайди) оташпарастлар руҳонийсининг шогирди бўлган. У «Авесто» китобини пухта ўрганиб, уни тўлиқ тафсир этади ва бу илмни ҳаётга татбиқ қила оладиган заковатли одам бўлиб етишади. «Шоҳнома» да Бузургмеҳр Нўширавон тушини таъбирлаш учун саройга олиб келинади ва у донолиги билан подшога ёқиб қолади. Бузургмеҳр бирор мансабни уддалай олган эмас, у сарой аёнларига илм-ҳикматдан дарс бериб, одамийлик, адолат, ростлик, карам-саховат ҳақида чуқур маъноли гаплар айтади. Аммо бора-бора вазир сиймосида ҳикмат, илму дониш эгаси бўлиш билан бирга амалиётчилик, сиёсий фаолият ҳам қўшилиб кетган. Чунки катта давлатларни бошқаришда подшо (халифа, хон, султон) ёнида заковатли, тадбиркор, ҳаётнинг икир-чикирларигача англайдиган донишманд одамларнинг бўлиши зарур ҳисобланган. Вазирликка ишчан, тажрибали, мулоҳазакор кишилар тайинланган. Аввало, билим билан Девон ишларини билимдонлик билан юргизиш

қобилияти муҳим саналган. Вазир, бир сўз билан айтганда, мамлакатни ўзининг рўзғори деб қараб, унинг даромади ва сарф-харажати, подшо хонадони эҳтиёжидан тортиб, фуқаро эҳтиёжигача пухта биладиган тадбирли, муомала-муносабатда, ҳисоб-китобда ўткир, дадил ва жасур бир арбоб ҳисобланган. Аббосийлар замонида, масалан, мамлакатнинг бутун хазинаси вазир қўлида эди. Давлат бюджетини юзага келтириш, солиқларни ундириш, вилоятлар ва савдогарлардан божу-хирожни йиғиш вазир зиммасида бўлган. Бу анъана темурийлар даврида ҳам давом этди. Вазир ишини назорат қилиш, шубҳасиз, давлат бошлиғи - подшога тегишли бўлган. Вазирлар мунтазам равишда подшо ёки халифага ҳисоб бериб турганлар. Шунинг учун подшо ҳамда вазир муносабати давлат ривожи учун муҳим аҳамиятга эга эди. Подшо ўз аъёнлари наздида ҳам, халқ наздида ҳам вазирнинг қадр-қиммати ва иззат-обрўсини жойига қўйиши ва айни вақтда, қаттиққўллик билан ундан иш талаб қилиши лозим эди. Амир Темур, маълумки, барча давлат хизматчиларини, жумладан, вазирларни ҳам «хавфу ражо» (қўрқув ва умидворлик) орасида сақлаб юрган. Соҳибқироннинг бу усули унинг «Тузуклар» да яхши ёритилган. «Яхшиларнинг бошини силадим, ёмонлар, мунофиқларни жазоладим», - дейди Темур. Бу усул кейинги темурий подшолар томонидан ҳам давом эттирилган. Ҳусайн Воиз Кошифий «Ахлоқи Муҳсиний» асарида бу усулни «лутф ва қаҳр» деб атайди: «Баҳиман подшо бир ҳакимдан: «Мулозимлар тарбиясининг асосини нимага қуриш керак? - деб сўради. Ҳаким жавоб бериб дедиким, икки нарса (асосига) қуриш керак: бири лутф ва бири қаҳр. Султон қаҳрининг асари ва лутфи ҳамиша ходимларига қаратилган бўлсин. Қаҳр остида тутсин, токим, ҳовлиқиб кучайиб кетмасинлар ва лутф кўрсатиб турсинким, ноумид бўлмасинлар». Ушбу мавзу шу асрда яратилган Кайковуснинг «Қобуснома» ва Муҳаммад Ғаззолийнинг «Насиҳат ул-мулук» (Подшоларга насиҳат) номли асарларида ҳам ўз ифодасини топган.

Инсоният тарихининг турли даврларида илғор олимлар жамиятнинг сиёсий ҳаётида бўлаётган воқеаларга ўз муносабатларини у ёки бу даражада билдирганлар ва бу масаладаги ўз қарашларини турли шаклларда ифодалаб келганлар. Бу борада Марказий Осиё халқлари илм-фан, маданият, маънавият, адабиёт, дин ва бошқа жабҳалар каби ижтимоий-сиёсий ҳуқуқий тафаккур борасида, яъни давлат ва жамият қурилиши, тарихи тўғрисидаги таълимотлари билан инсоният тарихи хазинасига бебаҳо ҳисса қўшганлар. Хусусан, бу борадаги изланишлар VII - XV асрларда энг юқори чўққига кўтарилган. Жаҳон илмининг буюк мутафаккирлари бўлмиш туронзамин фарзандлари Абу наср Форобий, юсуф Хос Ҳожиб, Абу райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Амир Темур, Алишер Навоий, Бурхониддин Марғилоний, Воиз Кошифий каби алломаларнинг адолат тўғрисидаги машҳур асарлари вужудга келади. Бу ютуқлар мустақиллик даврида миллий давлатчилигимиз учун бебаҳо хазина ролини ўйнамоқда. Форобий мулоҳазаларига кўра ҳақиқий давлат уч нарса - фозил жамият, адолатли тузум ва одил раҳбар асосида ташкил топади ва бу давлатнинг идорасида давлатнинг учала асоси ўз ўрни ва вақти билан тенг иштирок этади. Ана шу асосларнинг ўзаро мувофиқлиги, мақсадга кўра бир йўналишдалиги ҳамда вазифа жиҳатидан аниқ ва ҳақиқатга қаратилган хатти- ҳаракати ҳақиқий давлатнинг юксак тараққиётини таъминлайди. Форобий жамият мавжуд бўлган жойда бошқарув албатта мавжуд бўлишини, жумладан фозил жамият ҳам бошқарув тизимига эга бўлишини таъкидлайди. Унинг таъбирича фозил жамиятда халқ бошқарувчи куч бўлади, аммо унинг иродасининг жамиятнинг ҳамма ерида, ҳар бир табақасида мувофиқлик касб этишини, ўсиб, ривожланиб ва қатъи табиийлашган қоидали йўналишга айланиб боришини адолатли бошқарув тизими таъминлайди. Бошқарув тизими зиммасида жамиятни бузилишлар, оғишлар ва бошқа турли иллатлардан огоҳлантириш, тўғри йўлни белгилаш, айни вақтда, келажакни башорат қилиб бориш вазифалари ётади. Шундагина

жамият, бошқарув тизими ва раҳбар муносабатларида уйғунлик юзага келади, яъни жамиятнинг бошқарилишида барчанинг ўрни мавжуд бўлади. Бошқарув ва раҳбарият турлари, сони қонунчилик ва қонунларнинг сонига мутаносиб бўлади. Чунки ҳокимият - раҳбарият қонунларга бўйсунади, улардан ҳосил бўлади ва уларга асосланади. Шу туфайли бошқарув қонунларнинг сонига ва қадрланишига боғлиқ. Яхши бошқарув яхши қонунларга боғлиқ, ёмон бошқарув ёмон қонунларга, етук бошқарув эса етук қонунларга боғлиқдир Туркистон тарихида жадидчилик ҳаракати алоҳида мавқега эга, унинг ўрганилиши том маънода мамлакатимиз мустақилликка эришганидан сўнг бошланди ва уни узоқ вақт ҳамда кўп томонлама ўрганиш давом этиши табиий ҳол. Чоризм томонидан Марказий Осиёда ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш ва хом ашё манбаи ҳамда мол сотиш бозори сифатида мамлакатимиз эксплуатация қилиш мақсадида ҳарбий маъмурият тузилди, генерал- губернаторга кенг ҳуқуқлар берилди. Тарихчи В.В.Бартольд бу ҳақда қуйидагиларни маълум қилади: ―Романовский хизматга тайинлангунига қадар Кринажовский билан бирга Туркистонга келиб кетган. Унинг ўз оғзидан айтган сўзларига қараганда, у мусулмон мамлакатларини аллақачонлароқ вужудга келган фикрда идора қилиш йўлини билган; 1867 йилда Питербургда Крижановский ва Черняев билан бирга Туркистон ўлкасини бошқариш проектини муҳокама қилган комитет ишида қатнашган. Комитетнинг муҳим қарори (Крижановскийдан ташқари ҳамманинг овози билан қабул қилинган) Оренбургга қарам бўлмаган алоҳида Туркистон генерал-гунернаторлиги тузишдан иборат бўлган, генерал-губернаторлик 1867 йил 11 июл фармони билан таъсис этилган. Шу фармондан кейин, бошида ҳарбий губернатор турган ҳолда Туркистон ўлкасида Сирдарё, Еттисув, Самарқанд областлари тузилган. Ҳар бир областда уездлар, уездларга итоат этувчи волость бошқармалари тузилган. Генерал-губурнатор қошида унинг ёрдамчилари бўлган ва ўлканинг ҳарбий ҳамда фуқаро

амалдорларидан иборат 7-10 кишилик кенгаш тузилган. Областларни ҳарбий губернаторлар ва область бошқармалари идора қилган. Уездларни уезд бошлиқлари идора қилган. Шундай қилиб, ―Туркистондаги барча ҳокимият ҳарбий маъмурият қўлида бўлган. Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги келганда шуни айтиш керакки, уларда ўз давлатларини бошқаришда ҳеч қандай жиддий ўзгаришлар рўй бермади. Деярли ҳамма усул-идора илгаригича қолди, улар фақат мавжуд мустақилликларини йўқотган эдилар. Бухорода мамлакатни бошқариш, аввалгидек, шайҳул ислом, қози калон, нақиб-раис каби олий руҳоний шахслар қўлида бўлиб, амир уларнинг розилигисиз амирликнинг ички ҳаётига боғлиқ бирор масалани ҳам ҳал қила олмасди. Ишлаб чиқаришнинг феодал усули ва мамлакатнинг сиёсий жиҳатдан парчаланганлиги ишлаб чиқариш кучларининг тараққиётига зарба бериб Ўзбекистоннинг қолоқ бўлиб қолишига ва бу ерда ўрта аср тузуми, усул-идорасининг сақланиб қолишига асосий сабаб бўлди. Фарғона, Самарқанд, Тошкентдаги маҳаллий ҳарбий маъмурият илгариги имтиёзларининг кўпидан маҳрум бўлди ва шу билан халқ ўртасидаги аввалги таъсирини йўқотди. Энди Туркистонда хонлар, беклар, мингбошиларнинг ўрнини чор маъмуриятининг ҳарбий ва фуқаро амалдорлари ҳамда уларнинг итоатгўй малайлари, асосан, маҳаллий зодагонлар ҳамда бойлардан танлаб олинган вилоят бошқарувчилари, оқсоқоллар, бошлиқлар ва шу кабилар эгаллади. Ўлкадаги янги сиёсий-иқтисодий ва ижтимоий муносабатлар Ўзбекистоннинг туб жой аҳолиси ўртасида янги, тараққийпарвар ғояларни вужудга келтира бошлади. Чунки кишиларнинг ижтимоий ҳаётидаги моддий ўзгаришлар уларнинг, дунёқарашида, тафаккурида ҳам тегишли ўзгаришларни келтириб чиқаради ва уларнинг ривожи учун замин ҳозирлайди: бу ўзгаришлар эса тараққиётнинг объектив қонунидир. Ўша даврда Ўзбекистон территориясида умумий ҳисоблаганда 400 дан ортиқ мадраса ишлаган: Туркистон ўлкасида - 313 та, Бухоро амирлигида -

103 та ва Хивада-8 та мадраса бўлган. Булардан ташқари, ҳар бир қишлоқда, албатта, мачит бўлган. Мачитлар жуда кўп вақфга, яъни моддий бойликларга эга бўлиб, Ўзбекистондаги туб жой аҳоли ўртасида ислом идеологиясини кенг тарғиб қилувчи қудратли марказ бўлган. XIX асрнинг 80-йилларида Туркистонда маҳаллий аҳоли учун рус мактаблари очила бошлади. Ҳаётнинг янги тарихий шарт-шароитлари сабабли маҳаллий аҳоли орасидан ўқитувчилар етишиб чиқди ва мактаб- мадрасаларнинг ўқув планларини ислоҳ қилиш, уларда ўқитиш усулини ўзгартириш учун кураш авж олиб кетди, асрлар бўйи давом этиб келган ғафлат, турғунликка қарши ва маърифатпарварлик учун кураш зўрайди. Жадидчилик дунёвий таълимни фаоллаштиришга интила бориб, айни пайтда юзага келаётган миллий буржуазия манфаатлари, шаклланаётган товар - бозор муносабатлари шароитларини ўзида акс эттирди. Улар анъанавий таълим ислоҳоти, янги усулдаги мактаблар ва театр труппаларини яратиш, ҳар бир мусулмоннинг банк ва молиявий капитал ишида иштирок этиш имконияти тарафдорлари бўлганлари ҳолда, исломнинг баъзи эскирган ақидаларини инкор этишда, фаннинг (математика, география, грамматика ва бошқалар) ижтимоий-иқтисодий тараққиётни тезлаштиришдаги аҳамиятини тан олишди. Жадидлар маънавий ва иқтисодий янгиланишга бўлган эҳтиёж ҳақида матбуотда кўплаб чиқишлар қилдилар, жумладан, М.Беҳбудий ўзи нашр қилган ―Ойна журналида шундай деб ёзади: ―...Сиз, муҳтарамлар, ўз болаларингизни улар дин ва миллатга хизмат қилишлари учун замонавий билимларга ўқитмоғингиз лозим, миллат ва динга хизмат қилиш эса, фақат билимлар ва пул орқали мумкин. Бундай мақсадлар замонавий ўзгаришлар амалиёти билан ҳамоҳангдир. Зеро ўтмишда ҳам, ҳозирги кунларда ҳам интеллектуал имкониятга эга бўлиш, бозор тузилмаларини татбиқ этиш негизида жадал иқтисодий ўсиш, кенг миқёсда инвестициялар киритиш миллий тараққиётнинг шартидир.

Жадидларнинг ғоялари аҳолининг турли қатламлари томонидан қизғин кутиб олинди. ХХ аср бошларидаёқ жадидлар ҳаракати Сирдарёнинг қарийб бутун жанубий қисми, Самарқанд ва Фарғона вилоятлари, Бухоро амирлигини қамраб олди. У Айниқса, йирик шаҳарлар - Тошкент, Самарқанд, Қўқон, Андижон, Наманган, Марғилон, Каттақўрғонда кучли мавқега эга эди. Тошкент Ўрта Осиё минтақасининг маъмурий ва маданий маркази сифатида ислоҳотчилар йиғиладиган жойга айланди. Россиядаги инқилобий фаолият муваффақиятларидан руҳланган Туркистондаги либерал- ислоҳотчилик ҳаракати фаоллари ўз фаолиятини кучайтириб, бу ҳаракатга Тошкентда Мунаввар қори Абдурашидхон ўғли, Абдулла Авлоний, Исмоил Обидов, Убайдулла Хўжаев, Самарқандда Маҳмудхўжа Беҳбудий, Акобир Шомансурзода, Саидаҳмадхўжа Сиддиқий, Қўқонда Обиджон Маҳмудов, Ашурали Зоҳирий ва Пўлат Солиевлар бошчилик қилдилар. Жадид ғоялари барча ўлка шаҳарлари аҳолиси ўртасида кенг ёйила бошлади. Ижтимоий-сиёсий ҳаёт фаоллашувининг муҳим кўрсаткичи сифатида нашриёт, хусусан, матбуот фаолиятининг кескин жонланганлигини кўриш мумкин. Туркистон жадидларининг биринчи миллий газетаси 1906 йил 27 июнда ―Тараққий номи билан нашр этилди, унга таниқли жамоат арбоби Исмоил Обидов (Габидов) муҳаррирлик қилди. Жадидлар дастурий ҳужжатлар, амалий ҳаракатлар стратегияси ва тактикасини фаол ишлаб чиқа бошладилар. Шу билан бирга, жадидчилик ҳаракатида ҳали 1914-1915 йиллардаёқ пайдо бўлган бўлиниш февраль инқилобидан сўнг сезиларли кучайди ва 1917 йил октябрь арафаларига келиб яққол кўринди. Халқларни маданий ва миллий ўз-ўзини бошқаришга чақирган инқилобий демократик шиор жадидларнинг халқ оммасини маърифатли қилиш ва уларни миллий умумдемократик манфаатлар учун курашга отлантиришга бел боғлаганликларини кўрсатар эди. XIX аср охири XX аср бошида Марказий Осиё халқлари маданияти хазинасида Фурқат номи ўзига хос ўрин тутади.

Фурқат дунёқараши ва ижтимоий-фалсафий тафаккурининг шаклланиши даврида Марказий Осиё халқларининг ижтимоий ҳаётида эски муносабатлар емирилаётган ва янги муносабатлар вужудга келаётган эди. Сиёсий ҳаётдаги янги ҳодисалар таъсири остида, Россия билан иқтисодий ва маданий алоқалар таъсири остида ўтган асрнинг 80-90-йилларидаёқ Ўзбекистон зиёлиларининг демократик қисми намояндалари кўз ўнгида дунёни эскича англашнинг, тарихий жараёнлар ҳақидаги диний идеалистик тасаввурнинг асоссизлиги, ҳақиқатга хилофлиги тобора равшан кўрина бошлади. Зокиржон Фурқатнинг хизмати шундан иборатки, у XIX асрда ижтимоий тараққиётни тушунтиришнинг янги усулини топишга уринди, феодал-хонлик тузуми ва ўрта асрчилик идеологиясига қарши кураш олиб бориш учун тарихга, жамиятга нисбатан ўз янги қарашларини асослашга ҳаракат қилди. Фурқат мамлакат халқларининг қолоқликда сақланишига жаҳолатпарастлик, зулматнинг ҳукмрон бўлиши, ҳокимиятни бошқарувчиларнинг маърифат ва маърифатпарвар кишиларга ғамхўрлик қилмасликлари энг асосий сабаб деб ҳисоблади. Эсизким, бизни (нг) ўтмуш хону беклар Кечиб ишратда зайи субҳу шоми. Кетурмай ёнига бир аҳли дониш Ўзига хос этиб неча авоми. Чу илму фазл элини тутмадилар, Қилибон тарбиятда эҳтироми. Чу илм аҳлиға парво қилса эрди, Булур эрдимуди давлатга ҳоми. Фурқат ана шу фикрга амал қилиб, ўз ватандошларини Европа билимларини ўрганишга даъват қилди. Фурқат тараққиёт манбаини фанда деб билди, у жонажон мамлакатни тараққий эттиришнинг асосий йўли хонлик усул-идорасини битиришда деб тасаввур қилди, халқ моддий турмушининг яхшиланишини ўз ватанининг куч-қудратида деб англади. Комил ишончли маърифатчи Фурқат ўзининг шеърий ижодини сиёсий ғоялар билан маҳкам боғлади. Шеърият Фурқат қўлида ўткир қурол бўлиб хизмат қилди. Унинг ёрдамида Фурқат ўрта асрчилик ва жаҳолатпарастликка қарши курашди. Ижтимоий тараққиёт жараёнига ўзига хос фикрлар билан баҳо бериб, ўз асарларида жаҳолатпарастлик ва турғунликка қарши курашди,

Марказий Осиё халқларининг техника ва иқтисодий жиҳатдан юксалишини орзу қилди. Анбар Отин Туркистон Миллий уйғониши мутафаккирлари орасида биринчи бўлиб чуқур ахлоқий-эстетик ва ижтимоий-фалсафий мулоҳазалар ўртага ташлаган . У «Фалсафаи сиёҳон» - «Қаролар фалсафаси» асарини яратди. Мазкур асар бевосита фалсафий характерга эга бўлиб, Абдулла Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ», Фитратнинг «Раҳбар ул - нажот» ва «Оила» асарларидан бир неча йил аввал, 1910 йилда ёзилгани билан ҳам диққатга сазовор. Анбар Отин ижодида ―адолат" тушунчаси алоҳида ўрин тутади. Файласуф шоиранинг орзулари, интилишлари ишончу эътиқоди, курашдан мақсади ана шу ахлоқий тушунча билан боғлиқ. Чунки адолат мен билан сен ўртасидаги муносабатларнинг ахлоқий бўлишини таъминловчи фазилатгина эмас, айни пайтда, у кенг ижтимоийлик хусусиятига эга. Қадимги юнонлар, хусусан, Афлотун уни давлатга тааллуқли фазилат тарзида, Ҳусайн Воиз Кошифий эса уни инсоний жамиятни бахт-саодатга олиб борувчи йўл сифатида талқин қилади. Зеро, «...адолатнинг ўзи бирор бир қадриятни англатмайди, лекин қадриятлар орасидаги нисбатни белгилайди, уларни баҳолаш мақомига эга. Шу боис унда жамиятни тартибга солувчилик хусусияти бор; унда ҳам ахлоқий, ҳам ҳуқуқий талаблар мужассамлашган. Уни маълум маънода ахлоқ соҳасидаги миқдор ўлчови ҳам дейиш мумкин; у талаб билан тақдирлашни ўлчаб турадиган тарозидир, Адолат бор жойда ижтимоий жабрга, бебошликка йўл йўқ.» Ана шунинг учун ҳам Анбар Отин жабрдийда Туркистонни, унинг халқини, ҳар бир туркистонликни зулмдан озод, бахтли кўриш истагини ―адолат ва ―адолатсизлик тушунчалари билан боғлайди. Анбар Отин адолат тушунчасининг энг аввало, умумбашарийлик ва умумжаҳонийлик табиатини очиб беришга ҳаракат қилади. Бу ўринда у қадриятларни қайта баҳолаш йўлидан боради: шу пайтгача ижобий маънода ишлатиб келинган «оқ» ва салбий хусусиятлар тажассуми бўлган «қора»

сўзлари ўрин алмашади, натижада, муайян маънода ранглар диалектикаси вужудга келади, оқлар ва қоралар тенглиги ғояси илгари сурилади. Оқ танли мустамлакачиларнинг қора қилмишлари-ю, қора танли мустамлака аҳлининг ботиний оқлиги, уларнинг ички - хулқий гўзаллиги эса ахлоқий фазилатларда экани таъкидланади: «Аксар Жануб ва Шарқ халқлари монанди Араб, Эрон, Афғон, Цейлон, Ҳинд ва Кашмир халқлари қаро юз, оқ кўнгул халойиқ эрурлар, - деб ёзади Анбар Отин. - Ул халойиқ аслзода оқ танлар каби андом, аъзойи бадан, қўл оёқ, тил, кўз ва ақл-хуш, ғайрат қувват ва тафаккурга моликдурлар» Мазкур парчада барча инсонларнинг ирқи, миллатидан қатъи назар, улар тенг ҳуқуқли бўлиши кераклиги ва бунга уларнинг азалий ҳаққи борлиги айтилса, қуйида меҳнаткаш, мазлум қора танлилар бировларнинг меҳнати эвазига кун кечираётган, зўравонлик йўли билан бойлик орттираётган оқ танли мустамлакачилардан ҳар тамонлама устун ва юксак ахлоқий фазилатлар эгалари экани таъкидланади: «Яқин билмоқ лозимки, баъзи жохиллар ўзлари сояда ўлтириб, лоғар оқ пўстлариға бино қўюб, қаро пўстларни ҳақир кўрурлар, аксар мағриб тарафдаги оқ танлар жануб ва машриқ халқиға ҳақир назар ташлаб, аларға жабрни лойиқ кўруб, зулм қилурлар.» 2 Иккала парча ҳам «Қаролар фалсафаси» асарининг биринчи фаслидан олинди. Уларда фақат ўша даврдаги миллий-минтақавий долзарб масалаларгина эмас, балки умумбашарий ижтимоий-ахлоқий муносабатлар ҳам қаламга олингани ва уларнинг умумбашарий муаммо сифатида демократик руҳда ҳал этилишига ботиний ишонч, ички бир даъват яққол кўриниб турибди. Анбар Отин қулчиликнинг, адолатсизликнинг ҳар қандай кўринишига қарши курашни ўз ҳаётининг асосий мақсади деб билади. Шу нуқтаи назардан Туркистонни чор Россияси томонидан босиб олиниши дастлаб унда умидворлик уйғотади: зора Россиядаги маълум бир демократик тартиблар, шахс эркинлиги, фикр ва сўз эркинлиги борасида руслар эришган ютуқлар

туркистонлик ватандошлар ҳаётига кириб келса; зора жаҳондаги илм-фан ютуқларидан фойдаланиш имконияти, жамият томонидан инсон шахсига эътибор, тараққиётга юз тутиш сингари муаммолар руслар ҳукмронлиги остида, замонавий қонун-қоидалар асосида ўз ечимини топса! Лекин бундай бўлиб чиқмади ва бундай бўлиши мумкин ҳам эмас эди. Аксинча, бир зулм икки бўлди; ўз ҳукмронликларини сақлаб қолиш мақсадида мустамлакачилар ерли халқда тобелик ва мутеликни, улар орасидаги парокандаликни, иложи борича саводсизлик ҳамда маънавиятсизликни кучайтиришга, ахлоқсизликнинг энг мудҳиш кўринишларидан бўлмиш иккиюзламачилик, ёлғон, юзсизликни рағбатлантиришга қаратдилар, ҳар қандай тараққийпарварликка зимдан қарши курашни турли усуллар билан амалга оширдилар. Анбар Отин «Қаролар фалсафаси» да бундай мустамлакачилик сиёсатини, халқнинг алданганлигини қуйидагича ифодалайди: «Ўрус келди!» овозани англаб, барча маърифат аҳли ўйладики, подшоҳ, албатта динга пешво ва тарафдор бўлур, дин ишини ривож берур, халқни тарбия қилур, деб ақида қилдилар. Аммо ўрус подшоҳ мусулмонларға заррачайинки ҳаловат бермади, сарт хирошға рус хирош қўлида бепармо ҳукмронлик ила ўз кабобини пишируб айшу нишот бирладур. Тўғри, мустамлакачилик зулми билан биргаликда Туркистонга илғор фикрли зиёлилар, улар орқали жаҳон маданияти, илмий-техник ва бадиий тафаккурдаги янгиликлар ҳам кириб кела бошлаган эди. Диалектик фикрлашга мойил файласуф шоира Анбар Отин устози Дилшод Барно каби буни жуда яхши тушунади. У асл рус зиёлиси билан ҳукмрон рус тўралари - мустамлакачилар орасидаги фарқни кўра олди. Зиёли, тараққийпарвар руслар маҳаллий миллатни сиёсий-маданий жиҳатдан уйғотишга, «кўзини очишга» ҳаракат қилардилар. Бу Анбар Отинда эзгу орзуларни, яхши турмушга, демократик ҳаётга умид уйғотарди. Қўшулиб мулки Фарғона ўрусға бу саро бўлди, Ўрус ўзбек элиға туғушгандек ағо бўлди. Зиёлиси зиёлимизға таълим берса илмидин, Ҳама ишларға омил устаси бир кимё бўлди. 2 Бироқ бу тараққийпарвар таъсирдан

кўра мустамлака зулми тенглаштириб бўлмайдиган даражада кучли эди, давлат сиёсати мақомида олиб борилган мустамлакачилик ерли халқни, юқорида айтилганидек, ҳам моддий, ҳам маънавий қулликда сақлаш тамойилини ҳамма нарсадан устун ҳисобларди. Шу сабабли улар имкон қадар ўзлари ўтказаётган истибдодни, зулмни, билвосита, ―сопини ўзидан чиқариб олиб боришга ҳаракат қилардилар. Буни файласуф-шоира образли тарзда қуйидагича баён қилади: Валекин, ҳукмронлиқ важҳидин оғир бўлиб ишлар, Яроқлар икки хил зарбидин оғриқ бедаво бўлди. Қилич ёниға тўппонча қўшулиб, ҳайбати ошди, Ки аксар пойлавучлар ҳибсда мотамсаро бўлди. Қувониб, ибтидода, ўйлади эл - «зулм кетди» - деб, Келиб золим, мулозим бирла тезда ҳампо бўлди. 3 «Ўрус» нинг адолат ўрнатишига Анбар Отин ишончини йўқотиб борарди, унинг қалбида озгинагина илинжи учқуни қолган эди, ҳолос. У энди машҳур шоир, тараққийпарвар зиёли Фурқатни кўмакка чорлайди, зора Фурқат ва унинг обрўли дўстлари ёрдамида Туркистон зиёлисининг овози ―янги ҳоким лар қулоғига бориб етса: Фурқато сиздин қабули илтижо қилсун ўрус! Бу заифни илтимосини адо қилсун ўрус. Келди, келди майлига бир янгиликни бошласун, Болаларга янги мактаблар бино қилсун ўрус. Оқ ит, кўк ит бўлиб итлар галолаб юрмасун, Посбонликка муносиб ит раво қилсун ўрус. Ваъда қилмишким, раийят ҳолини неку қилур, Айтингиз, ул аҳдига бир йўл вафо қилсун ўрус Ниҳоят, фидойи зиёли аёлнинг охирги илинж-умидлари ҳам чиппакка чиқади; мустамлакачиларнинг тараққийпарварлигию адолатпарварлиги ҳақидаги гаплар бир томондан, халқни, иккинчи томондан, жаҳон афкор оммасини алдаш йўлида ваҳшийлик юзига кийдирилган ниқоб экани унга аён бўлади. Энди Анбар Отин фақат ўз халқидан, ўз зиёлиларидан, фақат Туркистон фарзандларидан умидвор бўлади: Ўрус келиб ҳам бўлмади осуда, Зулму даҳшат йўқолсин эмди бас! ―Қаролар фалсафасида Анбар Отин бу борада янада кескинроқ ва аниқроқ фикрлайди, қатъи хулоса чиқаради: рус подшоси ҳеч қачон Туркистон халқларига қайишмайди, руслар келиб ҳамма нарса жойига

тушади, деган фикрлар бор-йўғи хомхаёл. Умуман, ― Қаролар фалсафасининг тўртинчи фасли тўлалигича ижтимоий зулм ва ижтимоий адолат муаммоларига бағишланган. Анбар Отин унда дастлаб ―зулмат тушунчасига алоҳида тўхталади, унинг луғавий маъносини тушунтиради, шундан кейин уни, табиий ва ижтимоий-фалсафий тушунча сифатида олиб қарайди, ҳамда иккига ―зулмати ногиҳоний ва―зулмати муваққатга ажратади. Кейин эса ҳар иккала ҳодисанинг воқеликда мавжуд бўлиш шароити ҳамда шартларини фалсафий жиҳатдан изоҳлайди: тун зулмати табиат ҳодисаси, қонуний, айни пайтда, ўткинчи хусусиятга эга, аммо ижтимоий зулмат, бу-зулмат у табиат қонунига мос эмас, унга бўйсунмайди, аксинча унга зид, шу сабабдан у жамиятнинг табиий тараққиётига ғов бўладиган моҳиятан унга қарама-қарши ҳодиса. У инсон ўйлаб чиқарган ва амалга ошираётган ёвузлик, ҳам илоҳийлик, ҳам инсонийлик табиатига ёт аъмол, шу боис унга барҳам бериш мумкин ва керак. ―Зулмати муваққат жаҳонға муслат ўлуб, бот фурсатда бартараф бўлур, - деб ёзади Анбар Отин. - Чунончи: кечани ўтдик, кундузи қаттиқ шамол туриб, чанг тўзон ўлуб, қаро булут ҳавони қоплаб, бир неча соат қоронғу зулмат бўлур. Бу зулмат ҳам бот фурсатда ўтуб, ёруғлик келур... Зулм ғалаба қилиб, бир мамлакатни босиб турса, бу зулмни офтоб ва тонг равшанлиғи бартараф этолмас. Кўриб турибмизки, бу ўринда Анбар Отин бутунлай ҳақ: уни фақат ижтимоий-ахлоқий ҳодиса тарихида, инсоният жамияти тараққиётида энг муҳим ўрин эгаллаб келаётган ахлоқий куч мағлуб этиши мумкин: ―бундоғ зулматни адолат кучи енгар. Бундай зулмга асосланган жамиятни, зулмат ҳукмронлигини юқорида айтганимиздек, одамлар, ўз шахсий манфаати йўлида ҳеч нарсадан қайтмайдиган, чексиз чегараланмаган якка ҳокимлик истагида оддий инсонлар қадрини чумолича билмайдиган ёвуз, бешафқат ва ахлоқсиз одамлар - золимлар ўрнатадилар: ―Адолат кучиға чидаёлмағон зулмат аксар мажозий ҳоким ва золимлар тарафидин жорий қилинур.

Анбар Отин ижтимоий адолат муаммосини қаламга олар экан, ўша давр учун (баъзи қитъалар ва мамлакатларда ҳозирги кунда ҳам) муҳим бўлган анъанавий ―одил подшо масаласига тўхталиб ўтади. Анбар Отин анъанавий ёндашувни инкор этади, масалага ҳақиқий жадидча - янгича нуқтаи назардан қарайди. У подшолик бошқарувини қоралайди, давлатнинг яккаҳоким иродасига бўйсундирилиши, бир шахс қўлида чекланмаган ҳокимиятнинг жамланиши сингари ҳолатлардан бутунлай кечиш кераклигини таъкидлайди. Файласуф шоиранинг фикрига кўра, ҳар қандай якка ҳокимлик жамиятни ҳам сиёсий-иқтисодий, ҳам ижтимоий-маънавий инқирозга олиб келиши муқаррар Шу боис у одил подшоҳ ғоясини илгари сурган кечмишдаги олимларни танқид қилади, уларнинг фикрлари замонавий ижтимоий ва ахлоқий талабларга жавоб бермаслигига қатъи ишонч билан қарайди: ―Баъзи ҳукамолар адолатни подшоҳларға вобаста қилурлар ва баъзи подшоҳни одил подшоҳ деб таъриф қилурлар. Агар подшоҳ одил бўлмоғи мумкин эрса, ушбу ўрус подшоҳ одил бўлур эрди... Маълумдурки, подшоҳ бўлған шахс одил бўлмас ва адлни уҳдасидан чиқмас 2 Демак, ―адлнинг уҳдасидан чиқмаслик- мамлакатда адолатни барқарор этмаслик ана шу подшоҳлик тузумининг табиатига хос, ҳукмронлик учун қонуний ҳодиса. Унда бир шахснинг хоҳиш-истаклари, - улар оқилонами, ахмоқонами - ҳамма учун мажбурий бажарилиши керак, бошқа одамларнинг ҳоҳиш-истаклари эса қанчалик оқилона бўлмасин, яккаҳоким истамаса, улар инобатга олинмайди. Ана шу бир кимсанинг ўз чекланмаган ҳокимиятига асосланган зўравонлиги ижтимоий зулмни келтириб чиқаради, барча сиёсий-ижтимоий зулмат- қатағонлар, таъқиблар, қувғинлар, ҳаммаси яккаҳокимлик вужудга келтирган зулмнинг воқе бўлишидир. Бу тўғрисида Анбар Отин шундай деб ёзади: ―Золим ақл зойиллиғидин бехабар ўзини ложарам ақлли ва доно ҳисоблаб, ҳар иш андишасиға келса ўшал ишни ниҳоят маъқул ва мақбул ва ҳалойиқ учун вожиб билур ва ул режани жорий айлар, бовужуди тоқат фармодур ижросиға фармон берур. Ўшал фармон қилғон машаққати эл бошиға зулмдурки, ул зулм соясини зулмат дейилур.

Демак, зулмат зулмнинг сояси, адолат қуёшини тўсиб турувчи, мамлакатни, миллатни зиёдан бебаҳра этувчи, уни қоронғуликка маҳкум қилувчи ижтимоий-ахлоқий иллат, яккаҳокимлик бор жойда адолатнинг тантана қилиши ҳеч бир мантиққа тўғри келмайдиган ҳол: ―шоҳға ва анинг мулозимлариға ишонмак мор қорнидаги чумчуқ болани тирик демакдин ўзга эмас, дейди Анбар Отин бу муаммога хулоса ясар экан. ― Якка байтлар асарида эса Анбар Отин зулм ва яккаҳокимлик ҳақидаги фикрларини янада ихчамроқ тарзда, шеърий шаклда ифодалайди. Унинг фикрига кўра, шоҳнинг - яккаҳокимнинг адолатли фармони ҳам ҳаётга татбиқ этилганида халқ учун ўз-ўзидан зулмга айланиб кетади - бошқалардан юқори турган бир шахснинг ихтиёр-иродаси ҳеч қачон кўпчиликнинг бахт-саодати учун хизмат қилмайди: Шаҳаншоҳи номвар афзал бўлмас, Ҳар адли ҳам зулмдин ҳоли бўлмас, Мани сўзимни тингланг, аюҳаннос, Зулм бўлган ўлкада қолмайди файз, Тонггача кун нурини олмайди фарз. Шундай қилиб, Анбар Отин ―одил подшоҳ идеали якка ҳокимлик шароитида адолатнинг гуллаб яшнаши ҳақидаги минг йиллардан буён авлоддан-авлодга ўтиб келаётган гаплар реал ҳаётдан йироқ ҳавоий орзу - ижтимоий заминга эга бўлмаган бир чўпчак эканини қатъи таъкидлайди. Анбар Отин тасаввуридаги эркин, демократик жамият, даставвал, ички зулмни - кишининг киши томонидан эксплуатация қилиниши ва ташқи мустамлакачилик сиёсатини юргизувчи тузилмаларни инкор этиш баробарида динни давлатдан ажратишни тақозо қилади. Мутафаккир шоиранинг фикрига кўра, дин давлатдан ажратилган ҳолатлардагина жамиятда шахс эркинлигига эришиш мумкин. Бу - янги жамиятнинг асосий белгиларидан бири. У шахс эркинлигини таъминлаш билан бирга, айни пайтда, халқлараро тенгликка, минтақавий ва умумжаҳоний тотувликка ҳам йўл очиб беради.

―Агар ўрус шоҳи одил бўлса ва анинг хоҳиши қарам халқлар ҳам ўрус мисоли озод бўлсун ва барча халойиқ ўрис бирла баробар бўлиб, рўзғор кечурсин деса, амморат ва ҳукмронлиқ қонунини дин қоидаларидин мустасно вужудға келтирсун, дин аҳлини ибодат борасида ҳомий билиб, давлат ва билимдонлиқни халқ рўзғоридин кашф этсун. Яна бошқа бир ўринда эса, Анбар Отин мазкур ижтимоий-сиёсий таклифни талаб даражасига кўтариб, қатъи оҳангда шундай дейди : ―Давлат ишини дини исломдин йироқ тутинг... 3 Айни пайтда, Анбар Отин фақат давлатдан динни ажратиш йўли билангина адолатли жамиятга эришиб бўлмаслигини, бунинг учун яна бир қанча ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш лозимлигини яхши тушунади. Икки жинс орасидаги инсоний алоқаларнинг ўзаро иззат–ҳурматга, хулқий гўзалликка, оилавий одобга асосланиши масаласидир. Улардан энг муҳими, ахлоқий муносабатлар, хусусан, аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқлиги муаммоси ўз ечимини топмас экан, ҳақиқий ижтимоий-маънавий ахлоқий юксаклик, тараққиёт ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Бунинг учун икки ёқлама ҳаракат зарур, бир томондан, эркаклар заифаю ожизалар озодлиги учун бир ҳимоячи сифатида курашишлари ва хотин-қизлар эмансипациясини амалга оширмоқлари керак, иккинчи томондан эса, аёлларнинг ўзлари ўз хақ- ҳуқуқлари учун курашишлари, эркаклар билан елкама-елка туриб янги жамиятни барпо этишлари ва шу жамиятни бошқаришда, тараққий эттиришда яъни феминистик ғояларни илгари суришлари ҳамда уларни ҳаётга татбиқ қилиш учун фаол ҳаракатда бўлишлари зарур. Бошқача йўл йўқ. Чунки Туркистонда аёлларнинг аҳволи шу қадар оғир эдики, уларни эркакларнинг хусусий мулки, чўриси, ҳар қандай ҳуқуқдан маҳрум асира сифатида қабул қилиш бир анъанавий одатдек ҳеч кимни ҳайрон қолдирмасди. Гарчанд, Анбар Отин тараққийпарвар ва демократик руҳдаги рус зиёлилари билан ҳамкорлик қилишга даъват этса - да, у руслар ўз ёрдамлари туфайли ―катта оғага айланиш учун ҳаракат қилишлари мумкинлигини,

уларда маҳаллий аҳолини ўзларидан паст миллат деб, камситиш билан қарашга мойиллик борлигини ҳам назардан қочирмайди. Мутафаккир шоира ҳеч қачон ўз миллий ғурурининг оёқ ости қилинишига йўл қўймайди. Ҳатто унга ҳар томонлама ёрдам қўлини чўзган ―ноибтўра аёли Екотерина га ҳам миллий камситишга интилишдан тийинишни таклиф этади, ўзбеклар ҳеч бир жиҳатдан руслардан паст эмаслигини, улар фақат шароит тақозоси билан қарам миллатга айланиб қолганлигини ва бу вақтинчалик ҳодиса эканини ―Ноибтўра аёли Екотеринага деган шеърида таъкидлайди: Сингилжон ҳамсоя бўлдинг, сирни пинҳон этмагил, Ўзбеку ғайрия бу деб, миллат исён этмагил. Миллатинг рус, одамиятда дуруст афъолларинг, Ёшуриб одатларинг хотир паришон этмагил.... Ўзбек аҳлидин нечанд олим чиққандур билсангиз, Шак келтируб илмимизға, феъли шайтон этмагил, Ушбу мисраларни ўша давр барча рус зиёлиларига қарата айтилган юксак ахлоқийликка, ҳалолликка, инсофга чорлов деб қабул қилиш лозим. Жадидлар ўз дастурий ҳужжатларида миллий-ҳудудий мухторият тамойилларини амалга ошириш механизмларни ишлаб чиқиш, хусусан, Туркистон Федератив Республикаси ваколатига кирадиган масалалар бўйича қонунлар нашр этиш, ҳокимият, бошқарув ва суднинг олий органларини ташкил қилиш, давлат тузилмаларини яратиш ва ҳоказоларга жиддий эътибор билан қарадилар. Бошқарувнинг асос шакли сифатида республикачилик танланди. Демократик жамиятни шакллантириш устувор мақсад қилиб қўйилди, унда демократик ҳуқуқ ва эркинликлар берилиши ва конституциявий кафолатланиши кўзда тутилди. Жадидларнинг ўша йиллардаги хизмати шундаки, улар Туркистондаги барча миллат ва элатларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ғоясини олға сурдилар.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

O'xshashlar

Давлат хизматчиси ва бошқарув маданияти

Шахс, давлат, давлат хизматчиси тушунчаларининг ахлоқий моҳияти

Давлат хизматчиси этикасининг мезонлари

Имижелогия ва давлат хизматчисининг имижи

Абдураҳмон Жомийнинг таълимий ахлоқий қарашларида тарбия мазмуни, шакл ва услублари