Давлат хизматчиси ва бошқарув маданияти - Pedagogika - Referatlar

Давлат хизматчиси ва бошқарув маданияти

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

Давлат хизматчиси ва бошқарув маданияти Режа: 1. Раҳбар шахс 2. Раҳбар шахсининг ахлоқий маданияти 3. Раҳбар шахсининг маънавий фазилатлари 4. Раҳбар шахс маданияти

Таянч иборалар : Раҳбар шахс, раҳбар шахс маънавияти, раҳбар шахснинг ахлоқий маданияти, раҳбар шахснинг маънавий фазилатлари, истеъдод, изланиш, замонавий билимлилик, ватанпарварлик, юртга садоқат, фидойилик, ўз касбининг устаси, мустақил дунёқараш, иймон-эътиқод, инсон бўлиш, шахсий қадриятлар, ахлоқан баркамол, масъулият, маънавий-ахлоқий сифатлар, инсоний фазилатлар, раҳбар маҳорати, шахсий етуклик, шахсий намуна. Раҳбар одамларни, жамоани бошқариши, яъни етакчилик қила олиши хусусияти билан ўзгалардан ажралиб туради. У меҳнат жамоасида ва жамиятда барчанинг кўз ўнгида бўлади, қўли остидагиларнинг иш ва турмуши билан боғлиқ муаммоларни, керак бўлса, тақдирини ҳам ҳал қилади. Унинг зиммасида ўзгаларга нисбатан кўпроқ масъулият бор шу маънода масъулият замонавий раҳбар ходимларни тайёрлашдаги асосий мезон бўлиб, бу бурчни бажаришда қатъи бўлиш керак. Раҳбар шахс - жамият, давлат, ташкилотда доимий ва ҳал қилувчи таъсирга эга бўлган шахс. Раҳбар ишнинг кўзини биладиган, жамоа, соҳа манфаатларини кўзлаб фаолият юритадиган бошқарув ходимидир. Раҳбарлик ақл-фаросат, куч-ғайрат, изланиш ва топқирликни, ўз устида тинмай ишлаш, тадбиркорликни талаб қилади. ―Раҳбар тушунчасининг қуйидаги жиҳатлари аҳамиятлидир: 1. Раҳбар-ижтимоий шахс сифатида ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш ресурсларини бирлаштириб, унинг асосий ҳаракатлантирувчи кучини бошқарувчи шахс. 2. Раҳбар ҳар қандай ишни амалга ошириш учун, аввало, мустақил қарор қабул қилади. Бу қарор раҳбарнинг тадбиркорлик, ишбилармонлик фаолияти мақсадларини белгилайди. 3. Раҳбар меҳнати, айни вақтда, тадбиркорликка асосланган машаққатли

фаолиятдир. Унга сарфланган куч, маблағ баъзан вақтинча фойда эмас, зарар келтириши, муассаса фойда ўрнига зарар ҳам кўриши мумкин. У бундай ҳолатларни олдиндан кўра олиши ва уларга тайёр туриши, зарур бўлганда, фаолиятини қайта бошлаши, ўзида бунга куч-ғайрат топа билиши лозим. Юқорида келтирилган жиҳатлар раҳбарлик фаолиятининг маълум аспектларини намоён этади. Масаланинг иккинчи томони - раҳбарлик фаолияти билан шуғулланувчининг шахси билан боғлиқ юксак инсоний фазилатлардан иборатдир. Раҳбар ҳалол-пок, виждонли, иймонли, қаттиққўл, диёнатли, меҳр- шафқатли бўлиши керак. Раҳбарликка эгри йўл, эгри қўл, эгри мақсад билан эришиб бўлмайди. Феъл-атворида эгрилик бор киши раҳбарлик лавозимида узоқ фаолият юритолмайди. Раҳбар мустақил бўлиши, ижтимоий фаолиятнинг қонунан тақиқланмаган ҳамма соҳаси билан шуғуллана олиши лозим. Шу билан бирга, у ўзи бошқараётган жамоа орасида обрў-эътиборга эга бўлиши зарур. Раҳбар фаол бўлмаса, жамиятда ижтимоий фаоллик шаклланмайди. Каттами, кичикми, қайси мансабда бўлишидан қатъи назар, ҳар бир раҳбар олдида «ўз ишимга талаб даражасида ёндашишим учун нималарни билишим, қандай фазилатларга эга бўлишим керак?» - деган савол ҳамиша кўндаланг туради. Бошқарувда тажриба, кўникма, маҳорат, билим, ақл ва идрокнинг ҳам роли катта. Аммо, энг аввало, бошқарув - бу санъат, аниқроғи, ижоддир. Раҳбарликка ҳам, худди санъаткор учун зарур бўлганидек, иқтидор ва истеъдод лозим. Яъни, ҳар кимдан санъаткор чиқмаганидек, истаган одамдан ҳам яхши раҳбар чиқавермайди. Раҳбар ўз қобилияти, истеъдодини ишга солиб изланади, шу мақсадда ҳаётни, одамларни чуқур ўрганади. Натижада, тўплаган билимлари, тажрибаларини бошқарувнинг умумий қонуниятлари асосида шакллантириб, ўзининг раҳбарлик усулини яратади. У ўз бошқарув усулларини шакллантиришда мутлақо эркин шахсдир, лекин унинг раҳбарлик усули ижобий натижа бериши керак.

Раҳбарлик фаолиятининг самарадорлиги раҳбар шахснинг тафаккури, ақл- идрокига ҳам бевосита боғлиқ бўлади. Тафаккур раҳбарга кенг ва чуқур фикрлай олиш, яхшини ёмондан, фойдани зарардан, муҳимни номуҳимдан бехато ажрата олиш имкониятини беради. Бу - ҳаммага ҳам насиб қилавермайдиган юксак фазилат. Агар раҳбарда шулар шаклланган бўлса, бундай раҳбар бошқарувнинг сир-асрорларини қийналмасдан эгаллайди ҳамда ўз жамоасида обрў эътиборга эга бўлиб, улар ишончини қозонади. Демак, ҳар қандай раҳбар кенг ва чуқур фикрлай олиши билан бирга, чаққон ва уддабурон, ҳаракатчан ва шижоатли бўлиши ҳам керак. Шунинг учун раҳбарлик фаолиятини тафаккур ва ҳаракат бирлиги дейиш мумкин. Раҳбардаги ўзига хос талабчанлик, меҳрибонлик ҳамда масъулият жамоа аъзоларида ҳам жавобгарлик ҳиссининг шаклланишига сабаб бўлади. Малакали раҳбар кадрлар тизимини муваффақиятли шакллантиришда ―Ижтимоий псиҳология, ―Раҳбар псиҳологияси, ―Бошқарув псиҳологияси каби фанларни яхши ўзлаштириши учун бор имкониятини ишга солиши керак. Хуллас, жамоага раҳбарлик қилиш катта санъат. Раҳбар - устоз, мураббий, раҳбар - миллат тарбиячиси, жамиятимиздаги масъул шахс. Унинг машаққатли меҳнати натижаси ўлароқ, келажак ворислари камол топиб боради. Демак, раҳбарларга қаратилган эътибор - Ватан тақдирига қаратилган эътибордир. Раҳбар шахсининг ахлоқий маданияти - индивид томонидан ахлоқий онг орқали жамият маданиятини идрок этиш даражаси; ахлоқ талаблари инсон хатти-ҳаракатлари жамиятнинг шакллантирувчи таъсири остида қай даражада чуқур ва уйғун эканлиги кўрсаткичидир. Турли омиллар таъсири остида: раҳбар шахсининг ахлоқий маданияти ҳаётий тажриба ва тарбия; билим ва санъат шахс жамиятнинг ахлоқий маданияти ютуқларини турли даражада ўз онги ва хатти-ҳаракатларида жамлайдиган мураккаб дастур бўлиб, ўз ичига инсониятнинг шундай тажрибасини оладики, унга кўра инсон анъанавий вазиятларда ахлоқан иш юритади, ҳамда онгнинг ижодий элементларини - ахлоқий ақл, интуицияни ҳам ўз ичига олади ва улар

ёрдамида муаммоли вазиятларда ахлоқий қарорлар қабул қила олади. Раҳбар шахсининг ахлоқий маданиятини шакллантиришдан мақсад - анъанавий ва ижодий элементларнинг оптимал уйғунлигига эришиш, шахснинг аниқ бир тажрибасини жамоатчилик ахлоқининг барча бойликлари билан бирлаштиришдир. Раҳбар шахсининг ахлоқий маданияти - элементларининг яхлит тизими бўлиб, ахлоқий фикрлаш маданияти (ахлоқий мулоҳаза юритиш қобилияти, ахлоқий билимлардан фойдалана олиш, яхшилик ва ёмонликни ажратиш, юзага келган вазиятнинг ўзига хос хусусиятларига ахлоқий меъёрларни қўллай билиш ва ҳоказолар) ни қамраб олади. Ўз ичига яна туйғулар маданиятини, инсоннинг ―ахлоқий резонансга қобиллиги, ҳамдардлиги ва жонкуярлигини; ахлоқий тажрибада ҳис-туйғу ва ўйларнинг амалга оширилиш қиёфасини, уларнинг кундалик ҳаётда хатти-ҳаракат меъёрига айланиб бориш даражасини характерловчи хулқ-атвор маданияти; шаклларни регламентловчи қоидаларга қай даражада амал қилиш сифатидаги этикетни, мулоқотда шахснинг ўзини тута билишини олади. Қисқа қилиб айтганда, раҳбар шахсининг ахлоқий маданияти - умумий ахлоқий тамойилларни билиш, уларни чуқур ҳис этилган қарашларига айлантириш, хатти- ҳаракатларнинг энг муносиб шаклини қўллай билишдир. Унинг ҳар бир элементини ўзлаштириш раҳбар шахсининг ахлоқий маданияти мустаҳкамлигини шакллантиришга ёрдам беради. Раҳбар шахси ахлоқий маданиятининг олий даражасини ―ахлоқий донолик деб, ахлоқий фаолиятининг оптималлиги ва уйғунлигини таъминлаб бера олиш, ҳар қандай вазиятда ҳам муносиб хатти-ҳаракат қила олиш деб таърифласа бўлади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида Қарори қабул қабул қилинган бўлиб унда: ―Раҳбар ўзига бўйсунувчи ходимларга нисбатан юқори профессионализм, софлик ва адолатда ўрнак бўлиши, давлат органида

ёхуд унинг таркибий ёки ҳудудий бўлинмасида маънавий-психологик муҳит шаклланишига кўмаклашиши лозим, у бўйсунувчи ходимлардан уларнинг хизмат вазифалари доирасидан чиқиб кетадиган топшириқларни бажаришини талаб қилмаслиги, шунингдек қонунга хилоф хатти- ҳаракатларни содир этишга ундамаслиги керак. Раҳбар: манфаатлар тўқнашувининг олдини олиш ва уларни тартибга солиш юзасидан ўз вақтида чора-тадбирлар кўриши; коррупциянинг олдини олиш чораларини кўриши; ходимларни самарали бошқариши, ўзига ишониб топширилган мулкка ва молиявий маблағларга эҳтиёткорлик ва тежамкорлик билан муносабатда бўлиши шарт. Раҳбар ўзига бўйсунувчи, хизматдаги хулқ-атвори принциплари ва қоидаларини бузаётган ходимларнинг хатти-ҳаракатларига (ҳаракатсизлигига) йўл қўйилмаслиги чораларини кўрмаганлиги учун жавоб беради. Давлат хизматчилари хулқ-атвори билан жамоада бошқа давлат хизматчилари билан ўзаро ишчанлик ва амалий ҳамкорлик қарор топишига даъват этилган. Давлат хизматчилари хушмуомала, илтифотли, одобли, эътиборли, фуқаролар ва ҳамкасблари билан муносабатда сабр-тоқатли бўлиши, уларни ҳурмат қилиши шарт. Давлат хизматчилари ўзига бўйсунувчиларга ва фуқароларга нисбатан қўполлик қилмаслиги, одамларнинг шаъни ва қадр- қимматини камситмаслиги, уларга асоссиз психологик ва жисмоний таъсир кўрсатиш ҳолатларига йўл қўймаслиги керак. Хизмат вазифаларини бажариш чоғида иш шароитлари ва хизмат тадбирларининг шаклига боғлиқ ҳолда давлат хизматчиларининг ташқи кўриниши фуқароларнинг давлат органига нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлишига ёрдам бериши, умумий қабул қилинган иш услубига мувофиқ бўлиши, улар расмийлиги, вазминлиги ва тартиблилиги билан бошқалардан ажралиб туриши керак.

Давлат хизматчилари хизматдан ташқари вақтда умумий қабул қилинган одоб-ахлоқ нормаларига риоя этишлари, ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга йўл қўймаслиги керак. Раҳбар шахсининг маънавий фазилатлари деганда, унинг тилида айтилиб, дилида, ва барча хатти-ҳарактларида намоён бўладиган барча ижобий томонлари тушунилади. Раҳбар шахс маънавий фазилатлари унда мавжуд бўладиган истеъдод, изланиш, замонавий билимлилик, ватанпарварлик, имон, диёнат, адолат, меҳр-шафқат, эътиқод, поклик, ҳалоллик, вафодорлик кабиларни ўз ичига олади. Раҳбар шахс маънавиятига хос фазилатлардан асосийси Адолатдир. Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов раҳбар адолати ҳақида шундай деган: ―Раҳбар адолати, элу юртга етакчилик қилишдек оғир масъулиятни бўйнига олган одамнинг адолати бугунги кунда беқиёс аҳамиятга эга. Авваллари ҳам кўп бор айтган бир фикримни яна такрорламоқчиман: халқ очликка, ҳамма нарсага чидаши мумкин, аммо адолатсизликка чидай олмайди. Одил ҳукмдор, адолатли раҳбар ғояси Форобийдан Алишер Навоийгача яна бошқа кўп-кўп мутафаккирларимизнинг улуғ маънавий идеали бўлиб келган. Раҳбар шахс маънавиятини ташкил қилувчи фазилатлардан ташқари, яна инсонга хос иллатлар ҳам бор. Улар раҳбар шахс маънавиятининг шакллантиришга тўсиқ бўлмоқда. Мисол учун, профессор Э.Ғозиев ана шундай иллатлардан ўн бештасини кўрсатиб ўтади: 1. Ўзини-ўзи бошқара олмаслик. 2. Шахсий қадриятлардан путур кетиши. 3. Шахсий мақсаднинг ноаниқлиги. 4. Ўзини-ўзи камол топтиришнинг издан чиққанлиги. 5. Муаммоларни ҳал қилиш малакаларининг етишмаслиги. 6. Ижодий ёндашувда нуқсонларнинг мавжудлиги. 7. Одамларга таъсир ўтказа олмаслик. 8. Бошқарув фаолияти хусусиятларини етарли даражада тушунмаслик.

9. Раҳбарлик қилиш малакаларининг заифлиги. 10. Бошқаларни ўқитиш, уларга сабоқ бериш, ўргатиш уқувининг йўқлиги. 11. Меҳнат жамоасини жипслаштириш қобилиятининг пастлиги. 12. Янгиликлар билан ўзгалар эътиборини жалб қилишга уқувсизлик. 13. Одамлар билан муомала қилиш маданиятининг йўқлиги. 14. Ақл ва фаросат бобида сусткашлик. 15. Ишбилармонлик қобилиятининг кучсизлиги. 2 Ахлоқан баркамол, билимли ва тажрибали, илм асосларини чуқур эгаллаган, адолатпарварлик, инсонпарварлик эътиқоди кучли раҳбар шахслар юксак маънавий фазилатларнинг соҳиби бўла оладилар. Бу фазилатлар бирлашиб, жамиятнинг дунёқараши, эътиқоди, халқнинг миллий онги шаклланишига, мустаҳкамланиб, ривожланишига олиб келади. Маънавий камолот унинг барча қирралари ўзаро боғлиқлиги, бир-бирига бевосита ёки билвосита таъсир этиб туриши асосида давом этади. Инсон, жумладан, раҳбар шахс камолотини маънавиятнинг юқоридаги томонларидан бирортасисиз тўлиқ тасаввур этиш мумкин эмас. Унинг моҳияти ҳам шу сифатларнинг муштарак бирлиги асосида шаклланади ва камол топиб боради. Раҳбар шахс маданияти . Маданият, аввало, маънавий бойлик ҳосиласидир. Сиёсий маданияти юксак раҳбар миллат, давлат, халқ манфаати нуқтаи назаридан иш тутади, умум манфаатини ўз шахсий эҳтиёжи ва манфаатларидан устун қўяди. Аввало, раҳбарлар ва раҳбарликка даъвогар шахслар ўзларини ҳар жиҳатдан тарбиялаб боришлари лозим. Бунинг учун сиёсий ҳаётдан хабардор бўлиш ёки иқтисодий ва касбий билимларни ўзлаштиришнинг ўзигина кифоя қилмайди. Улар жаҳон тажрибалари асосида шаклланган илғор бошқарув малакаларини ҳам ўзлаштирган бўлишлари керак. Бугунги раҳбар бунга ўзига нисбатан талабчан бўлиб эришади. Масалан, у ҳар куни газета ва журналлар ўқиши, радио ва ойнаи жаҳон янгиликларидан хабардор бўлиш орқали ҳам маълум даражада билим эгаллаши мумкин. Яна сиёсат, иқтисодиёт ва маънавиятга дахлдор китобларни,

ҳатто мумтоз адабиётларни мустақил ўқиши, тарихий жараёнларни чуқур мушоҳада қилиши ҳам унинг дунёқарашини кенгайтиради. Буларнинг барчаси раҳбар маданий савиясининг ўсиб боришига ва сиёсий маданиятининг такомиллашувига катта ёрдам беради. Чунки чекланган тафаккур, чала билим, паст маданият билан дунёни билиб, масъулиятли иш ва мансабни эгаллаб бўлмайди. Бинобарин, демократик асосда шаклланиб бораётган жамиятимиз талаби шуки, сиёсий етук, ақлан ва маънан баркамол, пухта билимга эга бўлган теран тафаккурли кишиларгина раҳбар бўлишга ҳақлидирлар. Аждодларимизнинг киндик қони тўкилган муқаддас масканимиз саналмиш шу Ватаннинг бир кафт тупроғи, зилол суви, тоза ҳавоси, ранго- ранг табиати-ю, қир-адири, тоғ-тошлари юракка шунчалик яқинки, буни бир сўз билан таърифлаш қийин. Ана шундай мўътабар Ватанда раҳбарлик қилиш, унинг келажак авлоди, ҳар бир жамоасига масъул бўлиш, бутун умрини раҳбарлик меҳнатига бағишлаш, юрт равнақи учун умрини сарфлаш ҳар бир етакчи учун катта бахт. Раҳбар шахс масъулияти . Масъулият - раҳбар маданиятининг асосий белгиларидан бири бўлиб, унинг маълум соҳага жавобгарлигини акс эттиради. Алоҳида шахс, ходим масъулиятидан фарқ қилиб, кўлами кенглиги ушбу масъулиятни унутиш оқибатлари салмоғи билан ажралиб туради. Шу боис, раҳбар масъулияти ҳамиша муҳим саналган. Масъулият, аввало, ҳар бир кишининг виждони, иймони, қолаверса, ўзгалар олдида, жамоа, жамият, Ватан, миллат олдидаги бурчини теран англашдир. Умуман, масъулият раҳбарнинг зиммасидаги вазифасига нисбатан жавобгарлик туйғусидир. Масъулиятли раҳбар, энг аввало, ўзига, сўнгра бошқаларга нисбатан талабчан бўлади. Раҳбар фаолиятидаги барча салбий ҳодисалар эса ана шу масъулият ҳиссининг йўқлигидан келиб чиқади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Вазирлар Мaҳкaмaсининг мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган кeнгайтирилган

мaжлисидаги мaърузaсида баъзи раҳбарларнинг ўз ишларига масъулият билан қарамаётганликлари ва бунинг оқибатлари ҳақида тўхталиб: Энг асосий устувор вазифa - «Халқ билан мулoқoт ва инсoн мaнфaaтлари йили» Давлат дастурини амалга oшириш, «Инсoн мaнфaaтлари ҳaммa нaрсaдан устун» деган oлижaнoб ғoяни изчиллик билан ҳаётга тaтбиқ этишдан ибoрaт. Бунинг учун қуйидаги вазифaларни бaжaришимиз лoзим. Биринчи - фуқаролар билан oчиқ мулoқoтни йўлга қўйишнинг янги самарали усул ва мexaнизмларини тaтбиқ қилиш, жумладан, барча дарaжaдаги ҳoкимлар, прoкурaтурa ва ички ишлар oрганлари рaҳбaрларининг aҳoли oлдида ҳисoбoт бериш тизимини жoрий этиш кeрaк. Ўйлаймaнки, aнa шу муҳим ишда Қoнунчилик пaлатaси ва Сeнaт қўмитaлари фaoл иштирoк этади .. . . , деб таъкидлайди. Масъулиятсизликнинг энг салбий кўриниши – сиёсий масъулиятсизликдир. Сиёсий масъулиятсизлик - сиёсий калтабинлик, сафсатабозлик, найрангбозлик, қаллоблик ва бошқа хунук иллатларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Бинобарин, раҳбарлик лавозимидаги кишидан юксак онг ва тафаккур, ҳушёр идрок талаб этилади. Тарихий тафаккур ва сиёсий онгнинг қай даражада шаклланиши эса, аввало, жамиятнинг тараққиёти, ундаги ички ва ташқи шарт-шароитларга боғлиқ ҳолда кечади. Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг фикрича: ―Халқ давлат идорaларига эмaс, давлат идорaлари халқимизга xизмaт қилиши кeрaк ва бу ҳaқиқaтни aввалo барча бўғиндаги рaҳбaрлар яxши тушуниб oлиши зaрур. Раҳбар шахс маънавияти. Раҳбарнинг маънавий маданияти бу - раҳбарда шаклланган (ички) руҳий қувватдир. Раҳбар шахс маънавияти қандай бўлиши керак? Унинг асосини қандай ғоялар ташкил қилади? Биринчи Президентимиз айтганидек: ―Кучли ижроия ҳокимияти бўлмаса, ҳатто энг демократик йўл билан қабул қилинган қарорлар ҳам бажарилмаслиги мумкин. 3 Демак, раҳбар шахс маънавиятида, аввало, масъулият ҳисси юксак бўлиши лозим. Бу ҳисни нималар ташкил қилади? Уни ―инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр- қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқларини олий қадрият деб билиш ташкил қилади.

Шу маънода раҳбар шахс маънавияти ғоясининг биринчи элементи инсонни қадрлашдир. Бу улкан масъулият ҳиссини пайдо қилади. Раҳбарнинг маънавий маданиятини тушунтиришдан олдин шахс маданиятига тўхталиб ўтсак. Шахс маданияти - бу жамият маданияти ва маънавий онгини шахс томонидан ўзлаштирилиш даражаси бўлиб, маънавият талаблари унинг хатти-ҳаракатларида қанчалик мужассамлиги кўрсаткичидир. Шахс маданияти деганда, муайян индивидга тааллуқли бўлган, унинг ақли ва қўли билан яратилган моддий ва маънавий бойликлар мажмуаси, унинг ҳаёти давомида инсонийликка ва маънавий-ахлоқий талабларга риоя қилиши билан боғлиқ бўлган хатти-ҳаракатлари тушунилади. Шахс маданияти унинг яратган бунёдкорлик ғояларида, миллий маданиятга, миллий маънавий-ахлоқий қадриятларга амал қилишида намоён бўлиб, унинг маънавий тарбияланганлик даражасини белгилайдиган мезондир. Шахс маданияти инсонийликка хос бўлган фазилатларни ўзида мужассамлаштиргани, аввало, унинг содда ва камтарлиги, бошқаларга ўз тенгидек муносабатда бўлишида, бошқаларнинг билим ва тажрибасига ҳурмат билан қараши, одамларга қўлидан келганича беминнат ёрдам беришга ҳаракат қилиши, ўзига нисбатан талабчан, камсуқум ва бошқалардан ажралиб туришга ҳаракат қилмаслигида яққол кўринади. Шахс маданияти уни бошқа одамлар, жамоа билан бирлаштиради, унинг кўплаб дўст орттиришига имкон яратади. Шахс маданияти мукаммал бўлиши учун у маънавий-ахлоқий фазилатларни ўзлаштириб, бойитиб бориши, ўзини ўзи тарбиялашга, назорат қилишга ва бошқара билишга доимо эътибор қаратиши, ўзига ўзи танқидий ёндаша билиши, билимларини бойитиб бориши, ўзида маданиятни ривожлантириб бориши керак. Юқоридагилардан келиб чиқиб, энди раҳбар шахсининг маданиятига тўхталиб ўтсак. Раҳбарда шаклланган маънавий-психологик маданият аждодлар ибратига асосланиб, қадрият даражасида қадрланадиган, шахс маънавий оламини тартибга солиб турувчи, кўникма даражасига етган ҳиссий билимлар мажмуидир. Раҳбардаги маданият - унинг раҳбарлик фаолияти усули

ва ривожланиш мезонидир. Раҳбар ўз раҳбарлик салоҳиятини ривожлантириш учун маънавий оламини бойитадиган билимларни, эгаллаши, ташаббускорлик қобилиятини ошириб бориши зарур. Раҳбарнинг маънавий мулкига айланган билим унга хоҳиш-истакларини чегаралай билиш, ўзини ташқи тазйиқ ва таъсирлардан ҳимоя қилишга восита бўлади. Аниқроғи, маънавий, психологик жиҳатдан шаклланган раҳбар бўлиш ҳар қандай ижтимоий психологик муҳитда ўзини тута билиш, ўзи раҳбарлик қилаётган жамоа ва кенг жамоатчиликда соғлом меҳнат муҳитини яратишдан ва инсонларга самимий муносабатда бўлишдан қониқиб яшашдир. Маънавияти шаклланган раҳбар адолатсизлик, қонун бузилишлари, Ватан манфаатларига зид ҳаракатларга қарши курашда ирода, шижоат ва фаоллик кўрсата олади. Раҳбарлар маънавий-психологик маданияти жихатидан қуйидаги тоифаларга бўлинади: Биринчиси, маънавияти нисбатан паст савияда шаклланган раҳбарлар. Бундай раҳбарлар оддий ахлоқий-руҳий фазилатлардан анча маҳрум ва жамият маънавий меъёрларини тушуниб етмайдиган, уларни менсимайдиган раҳбар ходимлардир. Иккинчи тоифадаги раҳбарлар маънавий маданияти, ахлоқий даражаси паст бўлиши билан бирга, жамоат фикри, оила, халқ анъаналари ва бошқа шу каби қадриятлар билан боғлиқ психологик муҳитни тез-тез бузиб турадиган раҳбарлардир. Учинчи тоифадаги раҳбарлар қаторига ахлоқ меъёрларини ҳаётий зарурат сифатида ички ишонч ва туйғу билан ўзлаштирмай, уларни кўр-кўрона қабул қилувчилар киради. Бундай раҳбарлар кўп ўқиб ўрганади, назарий жиҳатдан юқори билимга эга бўлади, амалда эса бу билимларни қўллай олмайди ёки ташкилотчилик қобилияти етишмайди. Тўртинчи тур раҳбарлар руҳий-суст, маънавий маданиятли бўлса-да, адолатсизликни ўткир ҳиссиёт билан қабул қилади. Уларда ахлоқий билимлар етарли, аммо уларни рўёбга чиқариш учун ташаббускорлик, мустақиллик ва шижоат етишмайди.

Бешинчи тоифадаги раҳбарлар маънавий маданият ва сиёсий-психологик билимларни етарли даражада эгаллаган, ташаббускор ва шижоатли бўлади. Бундай раҳбарлар чуқур билимга, теран тафаккур ва ўткир мушоҳадага, маънавий ҳиссиётларга бой бўлади. Психологик билимларни атрофлича ўзлаштирган раҳбарнинг маданияти, юқори даражада бўлиб, хулқ, ахлоқ категорияларини ўзида доимий характерга айлантирган бўлади. Бу эса раҳбар ўзида индивидуал ва интеллектуал савияни ҳар томонлама шакллантириб боришни тақозо қилади. Раҳбар шахс маънавиятининг шаклланишида уч қадриятга жиддий диққат қилиш лозим бўлади. 1. Маънавият - мунтазам камол топиб бораётган раҳбар шахснинг ақлий, руҳий ва ботиний кучидир. У мустақил фикрга ва мустақил дунёқарашга олиб келади. 2. Ахлоқ-одоб - раҳбар шахснинг ахлоқий, вужудий ва ҳаётий кучидир. У соғлом вужуд ва соғлом ҳаётга олиб келади. 3. Маърифат - раҳбар шахснинг билими, тажрибаси ва эътиқодидир. У соғлом тафаккурга ва ижтимоий фаолликка олиб келади. Шу сабабли ―бизнинг муқаддас динимиз ҳам, бутун Шарқ фалсафаси ҳам бу қадриятларни улуғлаган, уларни ижтимоий тараққиётнинг энг муҳим шартлари деб билган. Раҳбар шахс маънавиятининг бу уч қадрият асосида такомиллашиб бориши билан: биринчидан, жамият бошқаруви шароитида раҳбар шахснинг нуфузи ошади; иккинчи дан , фуқаролик жамияти қуриш жараёни раҳбар шахс энг фаол кишига айланади; учинчидан . ижтимоий тараққиётни юзага келтиришда раҳбар шахснинг таъсири кучаяди. Зеро, жамият бошқаруви шароитида раҳбар шахс маънавий жиҳатдан мунтазам камол топиб бормоғи керак. Чунки, бундай шароитда ―Инсон омили ва мезони устувор даражада белгиланмоқда. Улар нимларни ифодалайди?

Биринчидан, давлат ва жамият манфаатлари фақат Инсон манфаатлари нуқтаи назаридан белгиланади. Иккинчидан, давлат ва жамиятни ривожлантирувчи кучлар ҳамда асослар инсон омилига таяниб белгиланади. Учинчидан, умуман, тараққиётнинг мазмун-моҳияти инсонни бахтли қилишдан иборат бўлади. Мустақил тараққиёт йўлида тўпланган тажриба, дунё жамоатчилиги ўзбек модели дея эътироф этган ўзимизга хос ва ўзимизга мос тараққиёт йўли келажаги буюк давлат барпо этиш борасида амалга оширилаётган барча тарихий ўзгаришлар ва янгиланишлар раҳбарларнинг шахсий эътиқоди ва маънавий қиёфасини тубдан ўзгартиришга катта ёрдам берди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ―Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб- ахлоқ намунавий қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида ги қарорида 6. давлат хизматчилари қуйидагиларга мажбур деб белгилаб қўйилган: ―хизмат вазифаларини бажаришда давлат принциплари ва талабларига қатъи риоя этиш; ўз хизмат вазифаларини виждонан, юксак касбий даражада бажариш; юқори давлат органлари ва мансабдор шахсларининг ўз ваколатлари доирасида қабул қилган (берган) қарорларини (топшириқларини) ўз вақтида ва сифатли бажариш; ўз фаолиятини қонун ҳужжатларида ва ички ҳужжатларида белгиланган лавозим ваколатлари доирасида амалга ошириш; ўз хизмат вазифаларини бажаришда бирор-бир шахслар, гуруҳлар ёки ташкилотларга ён босмаслик ва устунлик бермаслик, уларнинг таъсиридан мустақил бўлиш, фуқароларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва қонуний манфаатларини ҳисобга олиш, камситиш ҳолатларига йўл қўймаслик; ўз хизмат вазифаларини бажаришига тўсқинлик қилувчи бирор-бир шахсий, мулкий ва бошқа манфаатларнинг таъсири билан боғлиқ бўлган хатти- ҳаракатларга барҳам бериш;

норматив-ҳуқуқий ҳужжат ва идоравий ҳужжатларда белгиланган чеклашлар ва тақиқларга риоя қилиш, ўз хизмат вазифаларини оғишмай бажариш; ўз хизмат фаолиятига бирор-бир таъсир кўрсатиш имкониятига барҳам бериш; Ўзбекистон Республикаси ва бошқа давлатлар халқларининг урф- одатлари ва анъаналарини ҳурмат қилиш, турли этник, ижтимоий гуруҳлар ва конфессияларнинг маданий ҳамда бошқа хусусиятларини ҳисобга олиш, ижтимоий барқарорликка, миллатлараро ва конфессиялараро тотувликка кўмаклашиш; ўзларининг хизмат вазифаларини виждонан бажаришда шубҳа пайдо қилиши мумкин бўлган хулқ-атвордан ўзини тийиш, шунингдек ўз обрўсига ёки давлат органининг нуфузига зарар етказишга қодир бўлган вазиятларга йўл қўймаслик; хизмат мавқеидан давлат органлари, бошқа ташкилотлар, уларнинг мансабдор шахслари, шунингдек фуқаролар фаолиятига ноқонуний таъсир кўрсатиш учун фойдаланмаслик; давлат органида хабарларни ва хизмат ахборотларини тақдим қилишнинг белгиланган қоидаларига риоя этиш. 7. Сиёсий, иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлик, шунингдек шахсий важлар ва бошқа субъектив сабаблар давлат хизматчиларининг қонун ҳужжатлари талабларини ва Одоб-ахлоқ қоидаларини бузиши учун асос бўла олмайди.» Ўзининг раҳбарлик фаолиятини, олдига қўйган мақсадларини аниқ тасаввур қила оладиган, ўз келажаги ҳақида қайғурадиган раҳбар ҳеч бир даврда миллий ғоя ва маънавий мафкурасиз камол топиши мумкин эмас. Маънавий қиёфаси, маънавий мафкураси бўлмаса, ҳар қандай раҳбар ўз йўлидан адашади. Раҳбар шахснинг маҳорати - раҳбарнинг бошқарув санъати сирларини билиши, ходимларни танлашдан тортиб, улар билан боғлиқ зиддиятли вазиятларда оптимал ечим топа билиши, ўзи масъул жабҳада ундан фойдаланган ҳолда, юксак меҳнат самарадорлигига эришиш учун жамоасининг бунёдкорлик кучларини сафарбар эта олиши, ташкилотчилик қобилиятининг намоён бўлишида намоён бўлади.

Раҳбар маҳоратининг муҳим жиҳати унинг муомала маданиятида акс этади. Самимийлик, адолатпарварлик, хушмуомалалик, ишбилармонлик, асосий муаммо билан иккинчи даражали вазифаларни ўз вақтида фарқлай билиш, ташаббускорлик, оптимизм - раҳбар маҳоратини белгиловчи омиллардандир. Шахсий етуклик — инсоннинг ижтимоий ва маънавий-ахлоқий баркамоллигини англатувчи тушунча. Шахсий етуклик ҳар бир кишида асосан маънавий тамойиллар ва талабларга жавоб берадиган инсоний фазилатларнинг тўла-тўкис шаклланганлигини англатади. Шахснинг ўз ўрнини билиши, одоб- ахлоқ талабларига риоя қилиши, ўзгалар ҳурматини жойига қўйиши, ўз шаъни, қадр-қиммати ва ор-номусини сақлаши, муомала ва билим-кўникмаларини юксак даражада эгаллаб олганлиги шахсий етуклик белгилари саналади ҳамда ўз муаммоларини самарали ечиш ва жамият маданий ҳамда моддий қадриятларини яратишга имкон беради. Шахсий етуклик инсондан ўзини қуршаб олган вазиятни тасаввурлар ёки адашишлардан ҳоли тарзда тўғри тушунишини, ўз хатти-ҳаракати учун масъулиятни ўз зиммасига олишга тайёрлиги ва уларни олдиндан кўра билишга лаёқатлиликни назарда тутади. Шахсий етук инсон ўз олдига мақсад қўяди ва унга қандай эришиш кераклигини билади; ўзининг ким эканлигини, яъни кучли ва кучсиз томонлари ҳамда муаммолари ҳақида ўзига ҳисоб бера олади. Етук инсон ўзини ҳурмат қилиш асносида бошқа кишиларни ҳам ҳурмат қилади ҳамда уларнинг манфаатларини ҳам тўғри тасаввур этади. Шахсий етук киши ижтимоий маъқуллаш ёки маъқулламасликлардан нисбатан ҳолидир, чунки у ҳаёт ҳамда ижтимоий муҳит ҳақидаги шаклланган қарашларни эгаллаган бўлади. Одатда унинг маънавий қадриятлари доирасида индивидуал эҳтиёжларидан ташқари ижтимоий масъулият ҳам бўлади ва бунинг учун бу аҳамиятли саналади. Шахсий етук инсонга псиҳологияда тарбияланганлик ҳолати сифатида қаралади, ҳар бир катга ёшдаги киши унга эришиши лозим, - деб ҳисобланади. Шахсий намуна : 1) шахс маънавиятининг намоён бўлиш шакли ва даражаларидан бири; 2) тақлид қилиш учун намуна вазифасини ўтовчи инсоннинг ёки ижтимоий гуруҳнинг, жамоанинг ижобий ёки салбий ҳаракати;

3) тарбия усулларидан бири, бунда бир киши ёки гуруҳнинг хатти- ҳаракати бошқалар учун намуна бўлади; шу билан бирга намунага эргашишга рағбат уйғонибгина қолмай, балки фаолиятнинг тайёр шакли ҳам таклиф этилади ва у кейинчалик кенг ёйилиб, кўпларнинг хулқий меъёрига айланади. Шахсий намуна ижтимоий интизом ва ўзаро тарбия, анъаналарни қўллаб-қувватлаш ва хулқ- атворни такомиллаштиришни амалга оширувчи воситалардан бири. Намуна кучи катта аҳамиятга эга. Унинг таъсирчанлиги, асосан, ижтимоий шароит ва имкониятларга боғлиқ. Шахсий намунага эҳтиёж бир ижтимоий иқтисодий тузумдан иккинчисига ўтиш, кескин бурилиш даврларида сезиларли даражада ошади, бунда жамият ахлоқсизлик, қонуннинг ишламаслик ҳолатида бўлади. Шахсий намуна тарбия воситаси сифатида оила, ўқувчи ёшлар, салбий хулқ атворли кишилар мавжуд ижтимоий гуруҳларда, Айниқса, сезиларлидир. Шунингдек у гўдаклик ва болалик ёшида таълим ҳамда тарбиянинг асосий усули ҳисобланади. Раҳбар шахслар авлодини шакллантириш аслида жуда мураккаб масала. Бу масала билан олимлар ва давлат раҳбарлари узоқ вақт, изчиллик билан шуғулланганлар. Чунки, инсон раҳбар бўлиб туғилмайди, изчил тарбия ва тажриба воситасида иқтидорли кишилар раҳбар шахсга айлана боради. Шу маънода украиналик олим А.Г.Ковалёвнинг ―раҳбар шахс тушунчасига берган таърифларига диққат қилиб ўтиш лозим. Унинг фикрича, раҳбар шахслар қуйидаги уч типга бўлинади: 1. Салбий типлар. Улар жамоада ёмон муҳитни юзага келтиради. Ўзи ҳеч нарса қилмайди, лекин ўзгалардан талаб қилади. Ишлар ўз ҳолича кетаверади ва аслида эса ишнинг боришида жамоадан кимнингдир ташаббуси бор бўлади. Бундай типдаги раҳбар шахслар жамоани етарли даражада бошқара олмайдилар, натижада ишда орқага кетиш бошланади. 2. Ижобий типлар . Улар жамоада хушкайфиятни юзага келтирадилар. Бу типдаги раҳбар шахсларнинг бир камчилиги - ўзгаларга нисбатан меъёридан ортиқ даражада талабчан бўлишларидир. Натижада улар бошқараётган жамоада ноқулай муҳитнинг юзага келиш эҳтимоли бўлади.

3. Ўртача типлар . Улар салбий ва ижобий тип ўртасида бўладилар. Бундай типлар жуда қаттиқ ишлайдилар, ўзгалардан ҳам шуни талаб қиладилар. Бироқ бундай раҳбарлик қилиш усули авторитар ҳисобланиб, у ўзгаларга ҳукм ўтказишга олиб келади. Раҳбар кадр, давлат хизматчисининг шахсий сифатлари, фазилатлари макон ва замонда шаклланади. Ҳозирги янги, ўтиш даврида илгари раҳбар кадрларда бўлмаган истиқлол даврига хос фазилатларни шакллантириш учун ажойиб имкониятлар мавжуд. Ўзгараётган ижтимоий муҳит иш услуби, раҳбарлик тарзи, талаблари янги типдаги давлат мулозимлари, раҳбар кадрларни тарбиялаш учун зарур бўлган объектив шарт-шароитни яратди. Галдаги вазифа давлат хизматчиларига қўйилаётган янги талабларни, улар учун зарур бўлган фазилатларни илмий асослаб, таҳлил этиб, умумлаштириб, маънавий-маърифий тарбия, амалий тажриба ёрдамида махсус шакллантиришдир. Ана шунда давлат хизматчилари тафаккуридаги янгиланиш улар орқали халққа, демакки, ҳар бир ўзбекистонликка етиб боради. Жамият тафаккури тезроқ янгиланади, миллат бир жону бир тан бўлиб, ислоҳотларни тезлаштиради. Давлат хизматчилари тафаккурини янгилаш икки томонлама жараёндир. У бир томондан, янги, замонавий давлат хизматчиларига хос фазилатларни махсус, илмий асосда шакллантиришни талаб қилса, иккинчи томондан, ҳамон ўз таъсирини кўрсатаётган, собиқ шўро кадрлар сиёсатида ―синалган корпоратив-бюрократик псиҳологияни сиқиб чиқариш талаб қилади. Бу икки жараённи параллел олиб бориш зарур. Маълумки, шахсий манфаатлар, нафс устуворлигига қурилган бирлашув, уюшиш кучли бўлади. Чунки шахсий манфаат устуворлиги давлат органларига суқилиб кириб олган худбин, юлғич, устомон, лаганбардор, иқтидорсиз шахсларни бирлаштиради. Собиқ шўро тизимида бундай бирликнинг тамойили - шахсий садоқат, ―мен сизга, сиз манга, давлатни эса қўя туринг тарзида намоён бўлди. Натижада, шахс - давлатдан, давлат - шахсдан, шахс - ўз меҳнати меваларидан узоқлашди, бегоналашди. Шу сабабли муросасиз танқид остига олинган шахсий, гуруҳий, маҳаллий, қон-

қариндошчилик манфаатларини давлат манфаатидан устун қўйиш каби собиқ шўро тизимидан қолган зарарли мерос баъзи ҳолларда ҳамон ўзини эслатиб турибди.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

O'xshashlar

Давлат хизматчиси этикасининг мезонлари

Шарқ ижтимоий тафаккур тарихида бошқарув ходими ва давлат хизматчиси маънавиятининг ахлоқий мазмуни

Шахс, давлат, давлат хизматчиси тушунчаларининг ахлоқий моҳияти

Давлат хизматчисининг раҳбарлик услуби, фазилатлари ва маданияти

Давлат хизматчисининг эстетик маданияти ва ташқи кўриниши