Qobiliyatlar bilan bog'liq psixologik maslahat vaziyatlari va umumiy amaliy tavsiyalar - Pedagogika - Referatlar

Qobiliyatlar bilan bog'liq psixologik maslahat vaziyatlari va umumiy amaliy tavsiyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146 KB

Ko'chirib olish

Qobiliyatlar bilan bog'liq psixologik maslahat vaziyatlari va umumiy amaliy tavsiyalar Reja: 1. Intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha maslahatlar 2. Kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirish, muammolami hal etish yo'llari 3. Mijozning tashkilotchilik qobiliyatlarini yaxshilash

Psixokorreksiya maqsadlarida psixologik maslahatlarga zarurat quyidagi odatiy holatlarda yuzaga keladi. 1-vaziyat. Insonlarda biror-bir muhim shaxsiy xususiyatlari yo'qligi yoki yaxshi rivojlanmaganligi bilan bog'liq muammoiar paydo bo'lad i. 1-holat: biron-bir qobiliyati yo'q yoki yetarlicha rivojlanmagan hisoblanadi. Gap xususan quyidagi qobiliyatlarto'g'risida borishi mumkin: • intellektual; • mimik; • muloqotchanlik; • tashkilotchilik; • maxsus (masalan, matematik, lingvistik, fizik-texnik va boshqalar); 2-holat. Temperamenti bilan bog'liq, xususan: • reaksiyasi tezligi; • ishlash yoki gapirish surati; • emotsionalligi; ■ og'ir-vazminligi; 3- holat . Xarakteri ma ' lum xususiyatlari yo ' q yoki yetarlicha rivojlanmagan , masalan , • xarakteri irodaviy xislatlari ( iroda kuchi , qat ' iyligi , maqsadga intiluvchanligi ); xarakteri amaliy xislatlari ( mas ' uliyatliligi , tartibliligi , ijrochilik , aniqlik ); • xarakteri kommunikativ xislatlari ( mehribonlik , muomalalilik , aloqalar o ' matish ). 4-holat. Ehtiyojli-motivatsion mazmundagi muammoiar, shu jumladan: asosiy maqsad yoki hayot mazmuni yo'q; • yangi hayotiy tajriba, bilim egallashga, o'zini rivojlantirishga qiziqish yo'q; • biror-bir hayotiy muhim faoliyat turi bo'yicha qiziqishi yo'qligi;

• odamlarga iltimos bilan murojaat etishni va ularning iltimoslariga to'g'ri javob qaytarishni bilmaslik; • odamlarni ishontirishni, ularni o'z tomoniga og'dirib olishni bilmasligi; • omma oldida gapirishni bilmasligi. 2- vaziyat . Odamning xayolida doimo omadsizlikka duch keladi , degan fikr bo ' ladi . 1-holat. Ushbu odamning omadsizligi asosan, shaxsiy xususiyatga ega bo'ladi, masalan; • qobiliyati, qiziqishlari, ehtiyojlari, his-hayajonlari, sezgilari, temperamenti va xarakteri xususiyatlari rivojlanishidagi kamchiiiklarga taalluqli; • turli xildagi komplekslarni yo'qotishga u r i n i s h l a r i muvaffaqiyatsizligi bilan bog'liq; • odamlar bilan yaxshi shaxsiy o'zaro munosabatlar o'rnatishdagi qiyinchiliklari sababli; 3-vaziyat. Odam biror-bir xulqi ijtimoiy foydali shakli rivojlanishida aniq kamchilikni his etadi. 1-holat. Odamlar bilan shaxsiy munosabatga tegishli xulqi shakli yo'qligi yoki bo'sh rivojlanganligi, xususan: • odamlarga qiziqishi yo'qligi; • o'ziga e'tibor qaratishni, odamlarda emotsional-ijobiy taassurot hosil qilishni bilmasligi; • boshqa insonlarni maqtashni, o'zini maqtab aytilgan gaplarga javob qaytarishni bilmasligi; • ushbu odam bilan shaxsiy munosabatlarda boshqa odamlarning ijtimoiy rolini to'g'ri tushunishni bilmasligi; • shaxslararo nizolarning oldini olishni va hal qilishni bilmasligi. 2-holat. Odamlar bilan amaliy munosabatga xulq shaklining yetarlicha rivojlanmaganligi yoki yo'qligi, shu jumladan: • shaxsiy emotsional holatni boshqarishni bilmasligi bilan bog'liq. 3-holat. Amaliy xususiyatdagi muvaffaqiyatsizliklari, shu

jumladan: • kasbi, ish sharoitlari va joyini tanlashdagi; • xizmatda, lavozim egallashda; • uzoq vaqt davomida ish bajarish qobiiiyatini saqlab qolishda ; • boshqa odamiar bilan musobaqalarda (raqobatlarda); 4-vaziyat. O'zini his qilishi, sog'lig'i holati bilan bog'liq muammolar. 1-holat. Psixogen xususiyatdagi bemorlik, shu jumladan: • psixogen yurak holsizligi; • hazm qilish tizimi ishlashi bilan bog'liq buzilishlar; 2-holat. Bilib bo'lmaydigan o'zgaruvchan kayfiyati, masalan; • kayfiyatning kutilmaganda tushuntirib bo'lmaydigan o'zgarishi; • depressiv, ruhiy qiynalish holati; • ish bajarish qobiliyati pasayishi; • uyqusizlik; ■ emotsional tashvishlanish, qattiq hayajonlanish, stress holati; 5-vaziyat. Atrofdagi odamiar bilan o'zaro munosabatlari yaxshi emas. 1-holat. O'zi tengi odamiar bilan shaxsiy munosabatlari doirasidagi muammolar, shu jumladan: ■ o'zaro hurmat yo'q; ■ yaqqol ifodalangan bir-birini yoqtirmaslik mavjud; ■ odam o'zini bemalol tuta olmaydi. Hamma yerda va har doim o'zini erkin tuta olmaydi, o'ziga xos bo'lmagan ijtimoiy rol o'ynaydi. 2-holat. Tengdoshlari bilan ish yuzasidan munosabatlari doirasidagi muammolar, shu jumladan: • ishda odamiar bilan yaxshi aloqalar mumkin emasligi; • ishda yetakchi tashkilotchi bo'la olmasligi; • boshqalarga bo'ysunishni bilmasligi; 3-holat. Oiladagi munosabatlarda muammolar, jumladan:

• o'zining bo'lajak eri (xotini) bilan o'zaro munosabatlarida; • er-xotinning o'z ota-onalari bilan o'zaro munosabatlarida; • ota-onalarning bolalari bilan munosabatlarda (bolalari xulqi va holati to'g'risida ota-onalarning tashvishlari hamda bolalarning ota-onalariga nisbatan tashvishlari); • er-xotinlaming ota-onalari va bolalaridan tashqari boshqa qarindoshlari to'g'risida tashvishlari. 6-vaziyat. Odamlarga rahbarlik qilish va shu bilan bog'liq yechimlar. 1-holat. Amaliy qarorlar qabul qilish bilan bog'liq muammolar, shu jumladan: - shaxsiy ishlar bo'yicha qarorlar; - amaliy qarorlar; 2-holat. Rahbarlik va boshqaruv. - odamlarga rahbarlik qilish; - bajarayotgan ishga rahbarlik qilish; Psixologik maslahatda qobiliyatini tuzatish bo ' yicha umumiy tavsiyalar . Mijozning qobiliyatlarini rivojlantirish bilan bog ' liq muammolar bo ' yicha psixologik maslahatlar o ' tkazilayotganda zamonaviy fanda mavjud qobiliyatlarto ' g ' risidagi quyidagi bilimlarni albatta , hisobga olish zarur . 1. Odamning progressiv rivojlanishida uning qobiliyati ikki omilga bog ' liq bo ' ladi : odamda ma ' lum va odatda tug ' ma qobiliyatlar mavjudligiga hamda mavjud qobiliyatlarini o ' zgartirishga ta ' sir ko ' rsatuvchi ijtimoiy omillarga ( odamning psixologik rivojlanishi sharoitlari ). 2. Anatomo - fiziologik darajada qobiliyat , iste ' dod nima ekanligi hozirgacha ham fanga to ' la ma ' lum emas . Biroq hayot va odamiar bilan ishlash amaliyoti ularni doimiy va diqqat bilan kuzatish qobiliyati tashqi , psixologik belgilari bo ' yicha aniqlash imkonini beradi . Bu ishni xususan , boia o ' zini qanday tutishi va ilk bolalik davrida turli masalalami qanday hal etishiga qarab bajarishi mumkin ; 3. Bolaning qobiliyatlari ayniqsa , uning ilk bolalik yillarida , masalan , bir yoshdan uch - to ' rt yoshgacha yaqqol namoyon bo ' ladi . Ularni boia boshqalardan yaxshi tomonga va ancha farq qilishini kuzatib aniqlashi mumkin .

4. Taxminan to'rt yoshlarga kelib, bolada tug'ma qobiliyat namoyon bo'la boshlaydi. Shuning uchun bolaning qobiliyatlarini rivojlantirish, ularni iloji boricha tezroq iste'dodga aylantirish to'g'risida harakat qilib, iste'dodi birinchi bor namoyon bo'lishi bilan qobiliyatini rivojlantirishga faol kirishish kcrak. 5. Odamning ko'pchilik qobiliyatlarini unda iste'dodi yorqin ifodalangan bo'lmaganida ham rivojlantirish mumkin. Ammo bunday hollarda qobiliyatini rivojlantirish uchun ancha ko'p kuch sarflashga to'g'ri keladi. Ular o'zining rivojlanishida ancha yuksak darajaga erishmasligi mumkin. lste'dodning o'zi o'qitish va tarbiyalashsiz odamning yuksak rivojlangan qobiliyatiga o'z-o'zidan aylanmaydi. 6. Odamning yoshi qanchalik katta bo'lsa, uning qobiliyatini rivojlantirish, hatto unda yaqqol ifodalangan iste'dodi boisa ham qiyin bo'ladi. 7. Qobiliyatini tez rivojlantirishni ta'minlovchi asosiy vazifalarga quyidagilar kiradi: - boladagi iste'dodni to'la va o'z vaqtida aniqiash; - ular asosida iloji boricha ertaroq qobiliyatlarini faol rivojlantirishni boshlash; - bolaning individual xususiyatlarini hisobga oluvchi qobiliyatini rivojlantirish oldindan ishlab chiqilgan va puxta o'ylangan dasturning mavjudligi; - zamonaviy rivojlantirish metodlari va o'qitish vositalaridan foydalanish; - o'qitish texnikasi va metodikasini egallagan, uni boshqalarda rivojlantirmoqchi bo'lgan qobiliyatlarga ega bo'lgan psixologik-pedagogik tayyorlangan pedagogning mavjudligi; - ushbu qobiliyatlari namoyon bo'ladigan va bir vaqtda rivojlanadigan faoliyatga bolani jalb etish; - shakllantirilayotgan qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan dasturni va o'qitish metodikasini keyinchalik tuzatish bilan rivojlanishi natijalarini psixodiagnostika yoramida nazorat qilish; Mijozning qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha unga psixolog- maslahatchi bergan amaliy tavsiyalar ilmiy mazmunda odamning qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish yuqorida aytilgan psixologik nazariya qoidalaridan kelib chiqishi

kerak. Bu qoidalarni psixologik maslahat jarayonida mijozning xususiyatlari, uning hayot sharoitlari, o'qitish va tarbiyalash mazmuni hamda vositalari, atrofdagi odamlar va ular bilan mavjud munosabatlarini hisobga olib o'qitish jarayonida aniqlashtirish zarur. Masalan, agarda psixologik maslahatga uch yoshli bolaning onasi murojaat etsa, undagi musiqaga bo'lgan qobiliyatlarini rivojlantirish va layoqatini aniqiash kerak bo'lsa, unda psixolog-maslahatchi yuqorida ifoda etilgan qoidalarga asoslanib, onasi va bola bilan maslahat ishlarini quyidagi usulda tashkil qilishi mumkin. Birinchidan, bolada haqiqatda ham, musiqaga qobiliyatlarini rivojlantirish uchun tug'ma layoqati borligini aniq bilib olish zarur. Bu ishni iloji bo'lsa psixolog- maslahatchining o'zi emas, balki musiqa bo'yicha mutaxassis bilan birgalikda amalga oshirsa yaxshi bo'ladi. Bu yerda ancha chuqur kerakli kasbiy bilimlar zarur bo'ladi. Shundan keyin bolaning intellektual rivojlanganligi umumiy darajasini aniqiash kerak, xususan uning diqqatini, tasawurini, xotirasi va nutqini baholaydi. Bir vaqtning o'zida musiqachi mutaxassis maxsus kasbiy yo'naltirilgan testlar yordamida bolada maxsus layoqat, qobiliyat borligini aniqlashi mumkin bo'ladi. Agarda bolada kerakli iste'dod borligi to'g'risida mutaxassis- musiqachi va psixolog-maslahatchining fikrlari ijobiy bo'lsa, unda muntazam bola bilan shug'ullanib musiqa bilan shug'ullanishda muvaffaqiyatga erishish mumkinligiga onasini ishontirib, bolaning musiqiy ta'lim olishi bilan faol shug'ullanishini tavsiya qilish kerak. Agarda bu mutaxassislardan birining fikri ijobiy, boshqasining fikri salbiy bo'lsa, unda bolaning onasiga uni musiqa maktabiga o'qishga berishni tavsiya etish mumkin. Lekin bunday holda bolaning musiqaga qobiliyatlarini rivojlantirish yo'lida ancha iste'dodli bolalar bilan raqobat qilishda qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkinligini aytgan ma'qul bo'ladi. Nihoyat muammo bo'yicha mutaxassis ham salbiy xulosa bildirganida psixolog-maslahatchi musiqiy faoliyat bolaning kelajak kasbi bo'lishiga onasi harakat qilmasligini tushuntirishga urinib ko'rishi kerak (bu esa bolaning umumiy rivojlanishi uchun u musiqiy ta'lim olishi imkoniyatiga yo'l qo'ymaslik kerak

deganini anglatmaydi). Mana shu barcha holatlarda keyingi tavsiyalar bolaning o'z individualligi va hayot sharoitini hisobga olib qurilishi kerak. Intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha maslahatlar Mijozga uning individual qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha xususiy maslahatlar taklifetar ekan, psixolog-maslahatchi oldingi paragrafda aytilganlarga qo'shimcha quyidagilarni hisobga olishi kerak bo'ladi. l.Odamning intellekti ancha murakkab ichki tuzilishga ega bo'ladi va faqat ko'plab fikrlash turlarini emas, balki har xil inteflektual operatsiyalar, malaka va ko'nikmaiarni o'z ichiga oladi. Mijozga faqat bir fikrlash turini, masalan, so'zni mantiqiy yoki faqat amaliy turini rivojlantirish uchun amaliy tavsiyalar berib, biz ushbu odamning to'laqonli intellektual rivojlanishiga erisha olmaymiz. Bu aqliy operatsiyalar va intellektual malaka va ko'nikmalarga ham taalluqli: u odamning fikrlashi har tomonlama rivojlanganligini ifotia etishi mumkin bo'lgan turli harakatlarni o'z ichiga olishi kerak. Biroq psixologik maslahatga murojaat etgan har bir mijoz uchun ham o'z intellektini har tomonlama rivojlantirishga ehtiyoj yo'qligini hisobga olish zarur. Ba'zida qandaydir birgina, aniq bir faoliyat bilan bog'liq bo'lgan fikrlashning maxsus turini shakllantirish yetarli bo'ladi. Bunday holatda vaqtni tejash uchun fikrlashning maxsus turini tez rivojlantirishga mo'ljallangan tavsiyalarni taklif etib, maqsadga muvofiq harakat qilgan ma'qul bo'ladi. Mijozning intellektual rivojlanishi muammosini hal qilish ustida ishlab iloji boricha quyidagi holatlarni oldindan aniqlab olish kerak: - faoliyatning qaysi turi sababli intellekt muammosi mijozni tashvishlantiradi? - fikrlashning qaysi turlari faoliyatning ushbu turida amaliy kiritilgan va uning muvaffaqiyatliligini belgilaydi; - ushbu faoliyat bilan shug'ullanganda mijozga qaysi aqliy operatsiyalar va harakatlarni bajarishga to'g'ri keladi; 2. Fikrlashning asosiy turlariga ko'rgazmali-harakat (sensomotor intellekt), ko'rgazmali obrazli va so'z mantiqiy (verbal intellekt) kiradi.

Shakllantirilayotgan aqliy harakatlar va operatsiyalar bilan bog'liqliklariga kuchliroq e'tibor qaratish bilan mijozda aytib o'tilgan fikrlashning uch turini ham ma'lum darajada amaliy rivojlantirish zarur. 3. Asosiy intellektual malaka va ko'nikmaiarni turlarga ajratish, taqqoslash, tahlil, sintez, mavhumlashtirish, umumlashtirish, aniqlashtirish operatsiyalari kiradi. Bu barcha mantiqiy operatsiyalar har doim verbal intellekt (so'zni mantiqiy ifodalash) rivojlanishi bilan bog'liq. Shu sababli intellektni to'laqonli rivojlantirish uchun bu ope ratsiya farm faqat so'z mantiqiy tafakkurda emas, balki fikrlashning boshqa turlarida ham takomillashtirish kerak: ko'zgazmali — amaliy, ko'rgazmali - obrazli. 4. Bola intellekti rivojlanishining umumiy qonunlari mavjud. Fikrlashni takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar taklif etilayotganda ularni hisobga olish zarur. Ulardan asosiylari quyidagilar: - ontogenezda tartib bo'yicha birinchi bo'lib bolada ko'rgazmali-harakat tafakkur (sensomotor intellekt) paydo bo'ladi va rivojlana boshlaydi. Bu holat odatda bolada olti-yetti oyligidan boshlab sodir bo'ladi. - tartib bo'yicha ikkinchi bo'lib obrazli tafakkur paydo bo'ladi va rivojlana boshlaydi. Bu hoi odatda, bir yarim yoshda boshlanadi. - tartib bo ' yicha uchinchi bo ' lib bolalarda mavhum tafakkur paydo bo ' ladi va rivojlanadi . Bu hoi odatda taxminan uch-to'rt yoshida sodir bo'ladi. 5. Mana shu fikrlashning asosiy qonunlariga binoan uning turlari ketma-ketligida bola fikrlashini rivojlantirish kerak. Fikrlashning turli ko'rinishlarini rivojlantirish bo'yicha faol harakatlarni ular bolalarda birinchi bor paydo bo'ladigan yoshiga mo'ljallab boshlash kerak. Mijozga bolalarda fikrlashning ayniqsa, maktabgacha yoshdagi bolalarfikrlashini rivojlantirish bo'yicha amaliy tavsiyalar berayotganda har doim mana shu qonunlarni esda tutish kerak. Birinchi navbatda bu yoshda paydo bo'ladigan va tabiiy qonunlar bilan rivojlana boshlaydigan fikrlash turini takomillashtirish jarayoniga qattiq e'tibor berish kerak. Masalan, bolani olti oyligidan boshlab, to bir yarim yoshigacha ko'rgazmali-harakat tafakkuri rivojlanishiga ko'proq e'tibor berish kerak. Bir yarim yoshidan to to'rt yarim

yoshigacha — ko'rgazmali-obrazli tafakkuri rivojlanishiga, to'rt— besh yoshidan to o'n bir, o'n ikki yoshigacha - so'z mantiqiy tafakkuriga e'tibor berish kerak. Ko'rsatilgan yosh chegaralaridan keyin ya'ni, o'n bir, o'n ikki yoshida bolalarda barcha tafakkur turlarini birgalikda takomillashtirish va rivojlantirish zarur. Nihoyat o'n uch o'n to'rt yoshida bolaga kelajak kasbiy faoliyatida kerak bo'Iadigan fikrlash turini, shu jumladan maxsus tafakkurini tezlik bilan rivojlanishiga katta e'tibor berish kerak. 6. Lekin yuqorida aytib o'tilgan tafakkurning uch turidan inson uchun baribir so'z-mantiqiy tafakkur eng muhimligini esda tutish kerak. Uning to'laqonli rivojlanishiga ayniqsa, qaysi tafakkur turi oson rivojlanadigan davrda har qanday holatda ham katta e'tibor berish kerak. Bu davrlar taxminan quyidagi yosh chegaralariga to'g'ri keladi: besh olti yoshidan to o'n ikki - o'n uch yoshigacha. 7. Odamning intellekti va qobiliyatlari maxsus mashqlarsiz asta- sekin yo'qolib borishi mumkin. Bu qobiliyatlarni kerakli mashqlar yordamida doimiy ravishda qo'Ilab turish kerak. Bunday mashqlar deganda odamning muntazam ravishda aqliy masalalarni hal etishi tushuniladi. Bunday masalalartartibini psixolog-maslahatchi mijoz bilan suhbat davomida aniqlashi mumkin. Juda bo'lmaganda aniq masalalar o'rniga bunday masalalarga qo'yiladigan keng talablar tizimini mijozga taklif etish mumkin va ularga binoan mijozning o'zi uchun mashq qilish masalalarini tanlab olishi mumkin. Mnemik qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha tavsiyalar. Mnemik qobiliyatlari odamning xotirasi ishi bilan bog'liq va tanib olish, eslab qolish, esda saqlash, esga olish hamda esdan chiqarish kabi alohida malakasida namoyon bo'Iadi. Bundan tashqari xotiraning ko'pgina turlari mavjud va odamda ular o'ndan ortiq bo'Iadi. Ular qatoriga xotiraning quyidagi: qisqa muddatli, operativ, uzoq muddatli, ixtiyorsiz, ixtiyoriy, bevosita, vositali, mexanik, mantiqiy va turli sezgi organlari ishi bilan bog'liq turlari kiradi. Odamda xotira turlari va mnemik jarayonlari soni ko'pligi, xotirani yaxshilash bo'yicha aniq tavsiyalar berishdan avval mijozning xotirasi holatini aniq

psixodiagnostika qilishni talabetadi. Bundan tashqari xotira mavzusiga doir maslahatlarni quyidagi qoidalarni hisobga olib o'tkazgan ma'qul bo'Iadi: l.Agarda mijoz xotirasi bilan bog'liq muammolar asosida murojaat etsa, bu barcha xotira turlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin emas. 2. Agarda mijoz xotirasi to'g'risida shikoyat qilsa, bu har doim ham mavjud muammolari haqiqatda bor ekanligini bildirmaydi. To'g'rirog'i, umuman olganda, mijozning xotirasi joyida bo'lib, lekin alohida holatlarda xotiraga aloqasi bo'lmagan sabablarga ko'ra u materialni eslab qolish va esga olishda malum qiyinchiliklarni his etayotgan bo'lishi mumkin. Mijoz shikoyat qilayotgan muammolar faqat xotiraning alohida turlari va jarayonlariga taalluqli bo'lishi mumkin. Masalan, bir mijozda eslab qolish bo'yicha, boshqalarda esda saqlash, uchinchisida materialni yodga olish bo'yicha muammolar bo'lishi mumkin. Bir odamda mexanik xotirasi, ikkinchisida mantiqiy, uchinchisida so'z mantiq xotirasi bo'sh bo'lishi mumkin. Birodam yaxshi hodisani qisqa muddatda, lekin yomon voqeani uzoq vaqt eslab qolish xotirasiga va shu kabilarga ega bo'lishi mumkin. Shuning uchun psixolog- maslahatchi hal etishi kerak bo'lgan birinchi masala mijozning shikoyatlarini diqqat bilan tinglab uning xotirasi aniq tashxisini qo'yishdan iborat hisoblanadi. O'z xotirasidan shikoyat qilgan har bir mijoz ham o'z muammosini aniq anglay va to'g'ri ta'riflab bera olmaydi. Har qanday psixolog-maslahatchi har doim ham faqat mijozning gaplariga qarab, uning xotirasi aniq diagnozini qo'ya olmaydi. Bu yerda ko'pchilik hollarda mijoz xotirasini maxsus psixodiagnostika qilish, xususan, avval aytib o'tilgan testlarsiz masalani hal etish mumkin bo'lmaydi. 3. Xotiraning barcha turlari odamda bir xilda muvaffaqiyatli takomillasha olmaydi. Xotiraning bir xil turlari masalan, ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotirasi odatda, asta-sekin va asosan bolaligidan organism yetilishiga qarab rivojlanadi (xususan, bola miyasi yetilishiga qarab), o'n besh, o'n olti yoshida o'z rivojlanish cho'qqisiga yetadi. Keyinchalik ular odatda sezilarli darajada albatta, agarda odam ularni rivojlantirish bilan maxsus shug'ullanmasa yaxshiliinmaydi. Umuman bunday xotiraning rivojlanfshi odatda boshqa — ixtiyoriy va ixtiyorsiz yo'nalishlar bilan boradi. Xotirani boshqa masalan, mantiqiy turi odamning butun hayoti davomida

rivojlanishi va takomillashishi mumkin. Bundan tashqari, ba'zi odamlarda xotiraning bir turi, boshqa odamda esa boshqa turlari rivojlanishi mumkin. Shuning uchun mijozga uning mnemik qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha tavsiyalar taklif etilayotganda, birinchidan, uning hayotida xotiraning qaysi turlari ayniqsa, kerakligini aniqlash, ikkinchidan, ushbu mijozga materialni qanday qilib eslab qolish yoki esga olish oson bo'lishini aniqlab olish kerak. Mana shularni hisobga olib xotirani takomillashtirish bo'yicha amaliy tavsiyalar berish kerak. 4. Deyarli barcha odamlarda yoshi ulg'ayib borgan sayin, xotiraning tabiiy va qonuniy o'zgarishlari sodir bo'ladi. Ular quyidagilardan iborat bo'ladi: 25-30 yoshidan boshlab, ko'pchilik odamlarda tug'ilganida bo'lgan xotira turlari yomonlashadi. Bular ixtiyoriy, ixtiyorsiz va mexanik xotiralardir. Ularning odam yoshi ulg'ayib borishi bilan yomonlashishi birinchidan, xotiraning ushbu turlari organizmning holatiga bog'liqligi (u qanchalik yosh bo'lsa, xotirasi shunchalik yaxshi), ikkinchidan, ular kam samarali va yoshi ulg'aygan sari xotiraning yanada samaraliroq turlari bilan almashinishi sabablidir. Bu xotira turlari awalgilaridan ko'ra kamroq energiya sarflashni talab etadi. Shundan kelib chiqib, xususan, mijoz 25-30 yoshdan katta bo'lganida, asosan, ixtiyoriy, mantiqiy va ixtiyorsiz xotirasini rivojlantirishni maslahat berish kerak. 5. Yoshi ulg'ayib borgan sari o'z hayotida foydalanish uchun ko'proq murojaat etgan xotira turlari odamda saqlanib qoladi. Odam kamroq murojaat etgan xotira turlari esa yomonlashadi. Demak, mijoz xotirasi psixologik diagnozini qo'yayotganda uning hayotiy tajribasini hisobga olish va xatoga yo'I qo'ymaslik kerak. Ushbu holatda gap quyidagilar haqida boradi: agar mijoz o'z hayoti davomida xotiraning biron-bir turiga, uning eslab qolish jarayonlariga va uslublariga ko'proq murojaat etsa va shunga qaramay kerakii materialni eslab qolishda muntazam ravishda qiyinchiliklar his etsa, bu mijozda mana shu xotira turlarini takomillashtirish imkoniyatlari deyarli tugaganini anglatadi. Bunday hollarda uning xotirasini yaxshilash yo'llarini, u foydalanmaydigan va ularga deyarli kam murojaat etadigan xotira turlaridan izlash kerak. Xotiraning har bir turi va jarayonlari bundan tashqari uni takomillashtirishga alohida yondashishni talab etadi.

Bundan keyin biz xotiraning alohida turlarini rivojlantirish bo'yicha umumiy tavsiyalarni ifoda etib o'tamiz. 6. Xotirani odamning intellekti kabi bir tomonlama rivojlantirib bo'lmaydi. Odamning xotirasi umuman, doimo yuqori darajada bo'lishi uchun birinchidan xotiraning barcha turlarini kompleks rivojlantirish, ikkinchidan doimiy mashq qilish va ularni ishlatish kerak. Psixologik maslahatda bu qoidani amaliy qo'Ilab, biroq mana shu mazmunda yuqorida odamning intellekti to'g'risida aytilgan gaplami esda tutish kerak. Birinchi navbatda odam o'z hayotida doim murojaat etadigan, xususan o'zining kasbiy faoliyatida foydalanadigan xotira turlarini kompleks rivojlantirish va mashq qilish kerak. 7. Odamning xotirasi o'zining rivojlanishi va faoliyati davomida uning intellekti bilan uzviy bog'liq bo'ladi va ushbu odamning aqliy rivojlanishisiz takomillashtirish mumkin emas. Birinchi navbatda, albatta, bu mantiqiy va ixtiyoriy xotirasiga taalluqli. 8. Tanib olish jarayoni mnemik jarayon sifatida odamda idrok etish rivojlanganligi bilan bog ' liq bo ' ladi hamda odam pertsevtiv obrazli haqiqatni to ' g ' ri aks ettiruvchi obrazni qurishda bajaradigan intellektual harakatlar va operatsiyalar sifatini yaxshilash bilan bog ' liq . Shuning uchun tanib olishni idrok etish , xususan bir - biriga juda o ' xshash obyektlarni taqqoslash va farq qilish bo ' yicha maxsus mashqlar yordamida takomillashtirish orqali rivojlantirish zarur . Buning uchun bolalarga ko ' rib turgan obyektini , masalan , rasmlardagi o ' xshashlik va farqni aniqlashga kerakii bo ' lgan mashqlami taklif etish kerak . Kattalar to'g'risida gapiradigan bo'lsak, ular uchun tanib olish odatda biror-bir kasb faoliyatini bajarish bilan bog'liq bo'ladi. Shuning uchun kerakii mnemik jarayonini ularda ushbu odam o'z ishida bajaradigan faoliyat turlari orqali takomillashtirish kerak bo'ladi. 9. Eslab qolish xotira jarayoni sifatida bir necha tamoyillarga ega. Birinchidan, bu materialni yaxshi eslab qolish uchun uni tashkil qilish. Ikkinchidan, bu eslab qolishni o'zi, ya'ni ma'lum mnemik harakatlarni bajarishdir. Uchinchidan, bu vaqt davomida mnemik harakatlarni to'g'ri taqsimlash. Shuning uchun mijozga uning eslab qolishga taalluqli muammolari sababli quyidagilarni tavsiya etish mumkin.

Mijoz materialni eslab qolishga harakat qilishdan awal materialni eslab qolish ustida fikrlashni odat qilib olishi kerak. Bunday fikrlashlar eslab qolinayotgan materialning xususiyatlariga 10. qaratilishi kerak , xususan u ma ' lum materialdan nimasi bilan farq qilishiga yoki aksincha , ma ' lum materialga nimasi bilan o ' xshashligini bilib olish kerak . 11. Yaxshi va tez eslab qolishga yordam beruvchi uslublar qatoriga eslab qolinayotgan materialning ichki tuzilishini aniqlash va u qanday obrazlar , fikrlar hamda sezgilar paydo qilishini anglab olishni kiritish mumkin . Mana shularning barchasini mijoz eslab qola olmayotgan material bo'yicha o'ziga-o'zi savol berib va ularga javob berib bajaradi. Materialni eslab qolish uchun tartib bilan savollar qo'yib, navbat bilan ularga javob berish yetarli bo'ladi. Ba'zan u agar esda qolishini istasa, qo'shimcha ravishda bir necha bor takrorlasa, yaxshi bo'ladi. Umuman oiganda, eslab qolish jarayoni ayniqsa, katta yoshli odamlarda oddiy foydali hayotiy odatlartizimidan iborat ekanligini esdan chiqarmaslik kerak. Ularni bir marta ishlab chiqib va ularga doimiy amal qilib eslab qolish bilan bog'liq o'z muammolaridan uzoq vaqtga yoki butunlay esdan chiqarish mumkin bo'ladi. Bu muammolaro'z navbatida odamda shunday hayotiy odatlar yo'qligi sababli yuzaga keladi. Bolalik yillarida hali ixtiyorsiz va mexanik xotirasi kuchli bo'lganda, katta muammolar odatda paydo bo'lmaydi. Biroq ko'pchilik yoshi katta odamlarda ular albatta, paydo bo'ladi, ayniqsa, oltmish yoshdan o'tgandan keyin ba'zan esa undan ham ertaroq. 12. 10. Eslab qolgan materiallarini xotirada saqlash mexanizmi -bu fanda eng kam ma'lum bo'lgan holatlardan biridir. Shuning uchun bu jarayonga maqsadga muvoflq ta'sir ko'rsatishning iloji yo'q. Shunga qaramay mijoz bu yerda ham o'zi uchun foydali ish bajarishi mumkin. Mana shu sababli psixolog- maslahatchi mijozga eslab qolish jarayoni qanchalikto'g'ri tashkil qilingan bo'Isa, eslab qolinayotgan materialni anglab yetishga shunchalik ko'p harakat qilish va faqat mexanik qaytarish shunchalik kam bo'lishi kerakligini eslatib qo'yishi kerak. Bir materialni eslab qolayotganida ushbu materialni nisbatan oson va tez yodga olish mumkin bo'lishiga yordam beruvchi qandaydir ancha samarali uslubni topish

(ishlab chiqish, o'zlashtirish) asosiy hisoblanishini oldindan eslatib qo'yish kerak. Bu yerda quyidagi masalahatlar foydali bo'lishi mumkin. 13. Birinchidan, eslab qolinayotgan materialni bir bog'liqlik tizimiga keltirish va bu ishni materialning har bir qismi uning boshqa qismi bilan mantiqiy bog'langan holda bajarish kerak, shu bilan birga bog'liqlik qanchalik ko'p bo'Isa, eslab qolinayotgan material ichidagi tasawurlar qanchalik ko'p bo'Isa shunchalik yaxshi. Ikkinchidan, bu materialning bir yoki birdaniga bir necha asosiy qismlari har qanday vaqtda oson esga tushadigan bo'lishi kerak. Odatda, materialning boshlang'ich yoki yakuniy qismlari shunday qismlar hisoblanadi. Uchinchidan, barcha materialni eslashga yordam beruvchi, kerak paytda mijozning diqqat doirasida bo'lishiga yordam beruvchi sharoitlarni ta'minlashi kerak. 11. Materialni esga olish yoki takrorlash - bu deyarli eng murakkab mnemik jarayondir. Odam ba'zida kerakli materialni eslab va o'z xotirasida saqlab qolishi mumkin. Lekin shu bilan birga kerakli paytda esga olish jarayoni bo'shligi sababli oson va xatosiz uni esga ololmaydi. Bu jarayon o'z navbatida ko'plab sabablarga bog'liq bo'ladi, ular orasida eslab qolinadigan material sifatini aytish mumkin. Biroq u yomon esga olishning yagona sababi emas. Materialni esga olishga uni esdan chiqarish tabiiy jarayoni, esga olish paytida odamning jismoniy va psixologik holati va ko'plab boshqa omillar ta'sir ko'rsatadi. Esdan chiqarish o'z oqimi bo'yicha boradi, shuning uchun odam materialni vaqti-vaqti bilan takrorlab turmasa, unda xotirasida birinchi gal eslab qolganidan 25% kamayadi. Demak, esga olish jarayonini osonlashtirish uchun vaqti-vaqti bilan eslab qolingan materialni takrorlab turish kerak. Odamning yomon jismoniy holati va kuchli emotsional ta'sirlanishi uning xotirasiga salbiy ta'sir ko'rsatishi ham ma'lum. Shuning uchun odamning yomon jismoniy holati yoki psixik his etishi bilan bog'liq u yoki bu paytda material darhol esiga kelmasa, juda qattiq tashvishlanish kerak emas. Bu o'z-o'zidan xotiradagi kamchilik emas, balki odamning vaqtinchalik psixofizik holati oqibatidir. Yaxshi esga olishi uchun odam eng awalo tinchlanishi va dam olishi kerak bo'ladi. 12. Odamning qisqa muddatli xotirasi hajmi cheklanganligi sababli unda

ko'plab muammolar yuzaga keladi. Odatda qisqa muddatli xotirasi hajmi ko'rsatilgan normal oraliqning quyi chegarasida bo'lgan odamlar odatda eslab qolishda katta 13. qiyinchiliklar his etadilar. Bunday odamlar odatda yettitadan ortiq materialni qiyinchilik bilan eslab qolishlari mumkin yoki buni juda sekin bajaradilar. Shu bilan birga eslab qolinayotgan axborotlar birligi soni ularning qisqa muddatli xotirasi o'rtacha hajmiga teng va undan oshmagan holatda odam odatda, katta qiyinchilik his etmaydi. Bu qisqa muddatli xotira hajmi beshga teng bo'lgan odamga hajmi bo'yicha katta bo'lgan materialni kichik qismlarda, besh birlikdan oshmagan qismlarda eslab qolishni, xotirasi hajmi yetti birlikdan iborat odamga — har biri yetti birlikdan oshmagan qismlarda eslab qolishni tavsiya etish kerakligini anglatadi. Odamning qisqa muddatli xotira hajmi — bu umuman olganda, mashq qilish qiyin bo'lgan va kam o'zgaradigan kattalikdir. Shuning uchun qisqa muddatli xotira hajmiga hayotda moslashib olishni bilish kerak. To'g'ri, maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlaganda ularda qisqa muddatli xotirasi hajmi kattalarga qaraganda ancha pastligini va taxminan bola yoshiga teng bo'lishini ham esda tutish kerak. Bolalarning xotirasini yaxshilash bo'yicha amaliy tavsiyalar nuqtayi nazaridan bu maktabgacha yoshdagi bolalarga eslab qolish uchun materiallarni kattalarga qaraganda yana ham kichik qismlarda berish kerakligini anglatadi. Faqat maktabda o'qishni boshlashi bilan kattalar uchun xos bo'lgan katta hajmli mnemik me'yorlardan foydalanishga asta o'tib borish mumkin. 14. 13. Bir necha o'n minutdan to bir necha kungacha bo'lgan uzoq vaqt davomida ko'p sonli ma'lumotlarni eslab qolish, esga olish va ulardan tezlikda foydalanish mumkinligini ta'minlovchi odamning operativ xotirasi sifati ko'pchilik sabablar bilan belgilanadi. Birinchi navbatda odamning operativ xotirasi qisqa muddatli xotirasidan farqli ravishda mashq qilsa bo'Iadigan va ko'p jihatdan shaxsiy, kasbiy hayot tajribasiga bog'liq bo'lishini aytib o'tish kerak. Operativ xotira hajmi va kuchini ancha katta hajmlarga oshirish mumkin, lekin o'z hajmini yuksak darajada saqlab qolish uchun doimiy qo'llab-quwatlab turishni talab etadi. Operativ xotirani takomillashtirish mumkin. Masalan, kerakli yechimni izlash yo'lida

uzoq vaqt davomida ko'plab hodisalardan iborat va ko'plab shartlarni o'z ichiga olgan aqliy va amaliy, hayotiy muhim masalalami hal etish hisobiga takomillashtirish mumkin. Masalani hal etish jarayonida xotirada ushlab qolish zarur bo'lgan axborotlar sonini va masalani hal etish vaqtini oshirib borib, shu bilan operativ xotirani yaxshilash mumkin. 14. Odam uzoq muddatli xotirasida bo'lgan faktlarni hamda axborotni eslab qolish jarayonlarini to'g'ridan to'g'ri boshqarishga qodir emas. Biroq o'zining uzoq muddatli xotirasini u materialni eslab qolish va esga olish jarayonlarini o'zini ongli ravishda boshqafish orqali nazorat qilib borishi mumkin. Masalan, ma'lumki yaxshi tashkil etilgan eslab qolish uzoq muddatli xotirasi sifatiga ijobiy ta'sir qiladi. Materialni takrorlash va muntazam esga olish ham odamning uzoq muddatli xotirasini yaxshilaydi. Psixolog- maslahatchiga eslab qolgan materiallari tezda esidan chiqib qolishini aytib shikoyat bilan murojaat etgan mijozga mana shuni tavsiya qilish mumkin. 15. Odamning ixtiyoriy xotirasi uning irodasi va motivatsiyasiga bog'liq bo'ladi. Shuning uchun xotiraning bu turini amaliy yaxshilash yo'li bir tomondan odamning eslab qolayotgan materialga qiziqishini oshirish, boshqa tomondan uning shaxsiy, xususan xarakteri sifatlarini takomillashtirishdan iborat bo'ladi. 16. Odamning xotirasini yaxshilash mazmunida asosiy imkoniyatlari uning ixtiyoriy xotirasiga bog'liq bo'ladi. Bu odamda eslab qolish ishonchli vositalari to'planganida uning xotirasi, ayniqsa, yoshi ulg'aygan sari ancha yomonlashadi. Eslab qolish va esga olish samarali vositalarining mayjudligi esa aksincha, odamning xotirasini yoshidan qat'iy nazar yaxshilaydi. Bundan tashqari odamning yoshi katta bo'lgan sari turli mnemotexnik vositalarni to'g'ri qo'llash asosida xotirasini takomillashtirishda kata muvaffaqiyatlarga erishishi aniqlangan. Shu sababli mijozga amaliy yordam ko'rsatish uchun psixolog-maslahatchining o'zi turli mnemotexnik vositalarni egallab olishi, ularning ijobiy va salbiy tomonlarini bilishi, amaliyotda ulardan foydalanishni bilishi kerak. Biroq har bir mnemotexnik vosita o'z-o'zidan har qanday odamga to'g'ri kelavermaydi. Undan muvaffaqiyatli foydalanish mijozning individual xususiyatlari va uning hayotiy sharoitlariga

bog'liq bo'ladi. Shuning uchun mijozga u yoki bu mnemotexnik vositani taklif etilganda, unga quyidagilarni tushuntirish kerak. Birtnchidan, har qanday vaqtda oson foydalanish va eng yaxshi natija berishi mumkin bo'lgan turli mnemotexnik vositalardan tanlab, amaliyotda foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi. Ikkinchidan, bu vositalarni o'ziga moslashtirishga harakat qilish kerak. Uchinchidan, bu vositalarni hayotiy muhim odatlarga aylantirib, ulardan foydalanishni avtomatik darajagacha yetkazish zarur. 17. Ko'rish, eshitish va harakatlanish xotiralari odamda xotiralar asosiy turlari hisoblanadi va hayotda ular eng ko'p ish bajaradi. Odam uchun ahamiyatliligi bo'yicha ular yuqorida keltirilgan ketma-ketlikda bir-biridan keyin turadi. Bu xotiralarning har biri odamning hayotiy tajribalarga ega bo'lib borishi hisobiga o'z- o'zidan takomillashib va kerakli darajada ta'minlanib boradi. Biroq bu uchta xotira turlarining har biri bilan o'zaro aloqadorligini, bir-biriga ta'sirini e'tiborga olish zarur. Ularning bir-biriga ta'siri xususan, bu xotira turlarining biri takomillashishi va yomonlashishi hamda deyarli albatta, xotiraning boshqa turlari holati, faoliyatiga ta'sirida namoyon bo'ladi. Mana shulardan umuman, xotirani yaxshilash uchun juda muhim amaliy xulosa kelib chiqadi: uning barcha asosiy turlarini odamda bir vaqtda qo'llab-quvvatlab va rivojlantirib borish zarur. Kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirish, muammolami hal etish yo'IIari Endi kommunikativ qobiliyatlarini tuzatish bilan bog'iiq muammolami hal etishning amaliy yo'llarini ko'rib chiqamiz. Mana shu muammolami hal etish amaliy yo'llarini muhokama etishga kirishishdan oldin bir necha dastlabki ko'rsatmalar berib o'tamiz. Agarda dardini aytish bosqichida psixolog-maslahatchining mijoz bilan muloqoti davomida, mijoz odamlar bilan kam aloqalarda bo'lishi va ko'pincha bir o'zi bo'lishni afzal ko'rishi ma'lum bo'lib qolsa, bu fakt o'z-o'zidan mijozda kommunikativ xususiyatdagi muammolar berilishini isbotlamaydi. Ko'pchilik insonlartabiatan odamlar bilan kam munosabatda bo'ladigan, ko'p aralashmaydigan

bo'ladilarva ularning o'zlari hamda ularatrofidagi odamlar bundan unchalik zarar ko'rmaydilar. Ko'pincha esa aynan, buning aksi bo'ladi: Odamlar orasida ular o'zlarini noqulay his qiladilar va ular bilan muloqotga tez kirishadilar. Shunday muammosi bor odamda odatda, boshqa muammolari borligi ham aniqlanadi. Xususan, xarakteri xislatlanda kamchiliklar, komplekslar, muhim qobiliyatlari bazalari rivojlanmaganligi va boshqalar. Psixologik yolg'izlik muammosini amaliy hal etish yo'lida birinchi qadamlardan biri garchi odamlar bilan muloqotda bo'lmasa ham ko'proq ular orasida bo'lishni tavsiya etishdir. Odamlarni qiziqib va do'stona kuzatish hamda atrofda nimalar sodir bo'lishini kuzatishning o'zi yetarli bo'ladi. To'g'ri, ko'pchilik odamlarda ularni chetdan kuzatishlari unchalik yoqmasligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Shuning uchun mijozga odamlar orasida bo'lganda ularni to'g'ridan to'g'ri kuzatish kerak emasligini ham maslahat berish kerak. Buni osongina sezdirmay biron-bir ish bilan mashg'ul bo'lib amalga oshirish mumkin. Yaqinlik hissidan ozod bo'lishga masalan, quyidagi tavsiya ham yordam bera oladi: Ularning orasida bo'ladigan odamlar va vaziyatlarni ko'proq o'zgartirib turish. Bunday ongli ravishda nazorat qilinadigan xulqi mijozga vaqt o'tishi bilan kommunikativ xususiyatdagi ko'plab muammolardan qutulishga yordam beradi, chunki odamlar orasida bo'lib u vaqt o'tishi bilan psixologik keskinlik va xavotir hissini yo'qotadi hamda ular bilan bevosita munosabatlarga oson kirisha oladi. Agarda mijoz odamlar bilan munosabatlardagi natijalardan ko'pincha to'la qoniqmasligidan shikoyat qilsa, unga quyidagilami tavsiya etish mumkin. Birinchidan, odamlar bilan uchrashuvga tayyorlanar ekan, oldindan bu aloqalaming natijalari qanday bo'lishi mumkinligini taxmin qilish kerak. Ikkinchidan, munosabatlar mumkin bo'lgan natijasini aniqlab undan o'zi uchun qanday foyda olish mumkinligini belgilashi kerak. Agarda bu ishlar oldindan bajarilsa, bunday ko'rsatmani amaliy ishlab chiqish hayotiy odatga aylansa, unda odamlar bilan munosabatlardan odamning qoniqishi darajasi albatta, oshadi. Bu hayotiy tajribaga asoslangan quyidagi psixologik xususiyat bilan bog'iiq: biror-bir yomon narsani oldindan kutgan va nima sodir bo'Iishini oldindan bilgan odam

sodir bo'lgan har narsani tinch qabul qiladi va kam tashvishlanadi, ammo bunga psixologik tayyor bo'lmagan odam ancha jiddiy tashvishlanadi. Aytaylik, mijoz. odamlar bilan muloqotlardan keyin unda ko'pincha kayfiyati buzilishidan shikoyat qiladi. Bunga nima sabab, ushbu mijozga qanday qilib amaliy yordam ko'rsatish mumkin? Birinchi navbatda psixolog-maslahatchi mijozning odamlar bilan munosabatlardan keyin kayfiyati yaxshi tomonga o'zgarishi sabablarini aniqlab olishi kerak. Agarda mijozning kayfiyati buzilishi sabablarini to'g'ridan to'g'ri undan so'rasangiz, balki u aniq javob bera olmasligi mumkin. Chunki kayfiyati o'zgarishi sababini odam hardoim o'zi bilib nazorat qila olmaydi. Mijoz o'zining kayfiyati o'zgarishi haqiqiy sababini bilishni xohlamasligi ham mumkin, chunki u bunga yoqmasligi mumkin. Mijoz o'ziga hech qachon bunday savol bermagan va bu savolga javob berishga urinmagan bo'lishi ham mumkin. Agarda shunday bo'Isa psixolog-maslahatchi mijozga quyidagicha yo'l tutishni maslahat berishi mumkin. Har gal odamlar bilan muloqot qilganidan keyin, kutilmaganda kayfiyati buzilganida darhol, keyinga qoldirmay nima uchun bunday hoi sodir bo'Iganligini aniqlashga harakat qilishi kerak. Agarda bu yordam bermasa va bir qancha vaqt o'tib mijoz yana kayfiyati buzilishi sababini anglab yetishning iloji yo'qligidan shikoyat qilsa, unga psixologik testdan o'tishni yoki psixoanaliz o'tkazishni maslahat berish mumkin. Kayfiyati buzilishi sababi ixtiyorsiz, ongiga bog'liq bo'lmasligi sabab bo'lishi mumkin. Agarda psixolog-maslahatchiga murojaat etgan mijoz odamlardan, ayniqsa, notanish odamlardan qochsa, ular bilan aloqa qilishdan cho'chisa, bu mijozga birinchi navbatda irodasi kuchi bilan odamlar bilan muloqot qilishga o'zini majburlashni tavsiya etish kerak. Buni darhol emas, balki asta- sekinlik bilan bajarsa bo'ladi. Awal, masalan, iloji boricha ko'proq odamlar orasida bo'lishga va o'z navbatida unga e'tibor qaratishlariga xotirjamlik bilan qarashga o'rganish kerak. Odamlar sizni diqqat bilan kuzatishlari va qiziqishlari holati siz shaxs sifatida ular uchun qiziqarli ekanligingizni anglatadi. Bu holati odamni xafa qilmasligi, balki xursand qilishi kerak. Shundan keyin boshqa odamlarga faol javob qaytarishga urinib ko'rishlari mumkin bo'ladi. Mana shu

mazmunda boshqa odamning qarashini ochiq va xotirjamlik bilan qarshi olishga, unga do'stona munosabatda bo'lishga o'rganish mumkin. Shundan keyin bularbiian birgalikda hayotning turli holatlari uchun mos keladigan nutqiy odob shakllari — notanish odamga murojaat etish mumkin bo'lgan va uning tomonidan e'tibor qaratilishiga javob qaytarish mumkin bo'lgan gaplami yodlab olish va oson gapirishga o'rganib olish foydali bo'ladi. Nihoyat, notanish odamlar bilan aloqa o'rnatishda o'zi tashabbus ko'rsatishga o'zini majbur etishi mumkin. Awal ancha yaqin, keyin tanish va nihoyat, notanish odamlar bilan muloqotlarda mana shu barcha harakatlarni tartib bilan o'zlashtirib borish va bajarish odamlar bilan muloqot qilishdan qo'rquv muammosini yo'qotishi kerak. Agarda psixodiagnostika natijasida mijozda kommunikativ malakalari bo'sh rivojlanganligi aniqlansa, unda birinchi maslahat kerakli malakalarini qanday qilib yaxshilashga taalluqli bo'lishi kerak. Boshqalarga e'tiborli bo'lishni biladigan, qiziqarli gapirishni va qiziqib tinglashni biladigan atrofidagi odamlarda o'ziga qiziqish uyg'otishi, ularni o'ziga jalb etishi mumkin bo'ladi. Ko'pincha faol gapirishdan ko'ra boshqalarni diqqat bilan do'stona tinglashga o'rganish ancha murakkabroq bo'ladi. Shuning uchun bunday muammoga duch kelganida psixolog- maslahatchi mijozga birinchi navbatda boshqalar uchun yaxshi tinglovchi bo'lishi kerakligini tavsiya etish kerak. Yaxshi tinglovchi bo'lish esa o'z navbatida quyidagilami anglatadi: - har qanday odamga c h i n ko'ngildan qiziqish namoyon etish; - har qanday odamda va uning har bir gapida ijobiy tomonini ko'ra va ko'rsata bilish; - iloji boricha odamlarni va ular aytgan gaplami tanqid qilmaslik; - agarda tanqid qilish kerak bo'Isa, unda boshqalarni xafa qilib qo'ymay, u bilan munosabatlarni buzmay aytishni o'rganib olish; - boshqa odamning — uning obro'sini oshiradigan, atrofdagi odamlar orasida hurmatini oshiradigan ijobiy harakatlarni qo'llab-quwatlash, rag'batlantirish malakasini ishlab chiqish.

- Agarda mijoz odamlar bilan muloqot qilganidan keyin kayfiyati buzilsa, shaxsiy munosabatlari yomonlashsa, demak ular bilan munosabatlarda o'zini noto'g'ri tutadi va ular tomonidan hurmatga loyiq bo'lmaydi. Buning sababi odatda to'la tushunib yetilmaydi va psixolog-maslahatchining birinchi vazifasi mijoz bilan birgalikda ularni tushunib olish hisoblanadi. Shundan keyin odamlar bilan muloqotda o'zini qanday to'g'ri va yaxshi tutishini mijozga aytib unga mana shu sabablami yo'qotishga yordam ko'rsatish kerak. Boshqa odamlar tomonidan antipatiya mumkin bo'lgan va ularni yo'qotish usullarini ko'rsatib o'tamiz. - 1-sabab. Odamning o'zi boshqa odamlarga nisbatan behurmatlik qiladi. Uning gaplari va harakatlari bilan ularni haqoratlaydi, kamsitadi. Ushbu holatda muammoni hal etish yo'li — o'zining noto'g'ri xulqini tushunib yetish va o'zgartirish, odamlar bilan munosabatlarda o'zining harakatlarini nazorat qilishga o'rganib olishdan iborat. - 2-sabab. Boshqa odamlar bilan muloqotlarda va odam beixtiyoriy ravishda awal bir necha bor unda antipatiya keltirib chiqargan odamni eslatadi. Ushbu holatda muammoni hal etish usuli quyidagicha: nima bo'lsa ham suhbatdosh bilan aloqa qilib, u bilan suhbatlashib ilgari antipatiya keltirib chiqargan odamga hech ham o'xshamasligiga ishonch hosil qildirish kerak. - 3-sabab. O'z-o'zidan noqulaylik va yuqori keskinlikni keltirib chiqarib beixtiyor kayfiyatni yomonlashtiradigan va suhbatdoshi harakatlariga salbiy t a ' s i r ko'rsatadigan muloqotning umumiy noqulay sharoiti. Bu sababni yo'qotish usuli - sharoitni o'zgartirish, odamga tinchlanishga imkon berish, boshqa odamlar tomonidan antipatiya namoyon etilishiga e'tibor bermaslikka o'rgatish hisoblanadi. Bundan tashqari har qanday hayotiy vaziyatlarda odamlar bilan do'stona munosabat ruhini saqlab qolishga o'rganib olish ham foydali bo'ladi. 4-sabab. Suhbatdoshi xarakterida kuchli salbiy xususiyatlari bo'lib, shu sababli u odamlarga sababsiz antipatiya namoyon etadi. Ushbu holatda muammoni hal etish usuli quyidagicha: odamga o'zini tuta bilishda yordam berish. Buning uchun awal u o'z xarakteri kamchiliklarini anglab yetishi, ularni tan olishi va ulardan qutulishni xohlashi kerak. Agarda bu holat sodir bo'lmasa, unda mijozga u o'zini aslida

qanday tutishi va shu holatda chetdan qanday ko'rinishini ko'rsatish bilan cheklansa bo'ladi. Mijozning tashkilotchilik qobiliyatlarini yaxshilash «Tashkilotchilik qobiliyati» atamasi an'anaviy ravishda odamning biron-bir ishni tashkil etish yoki uni bajarish uchun odamlarning o'zaro aloqalarini, shu jumladan ular orasida vazifalami taqsimlash, bir-biri bilan samarali o'zaro aloqalarni yo'lga qo'yish va yaxshi shaxsiy hamda amaliy munosabatlar o'rnatishni tashkil etish bo'yicha masalalarni anglatadi. Masalan, amaliy, ishbilarmonlik qobiliyatlarini tashkilotchilik qobiliyati deb aytish mumkin. Odatda o'zlari uchun biror-biryangi ishni tashkil qilishga kirishayotgan odamlar shunday qobiliyati yo'qligiga yoki rivojlanishiga shikoyat qiladi va aynan, tashkilotchilik qobiliyati rivojlanishida kamchiligi sababli ishlari yurishmaganligidan xavotirlanadi. Tashkilotchilik qobiliyatidagi kamchiliklar bilan murojaat etilganida quyidagilarni esda tutish kerak. Birinchidan, odamda bunday qobiliyatlar bir nechta bo'ladi. Shu sababli eng awal mijozga nima yetishmasligini aniqlab olish kerak. Ikkinchidan, bunday qobiliyatlarning rivojlanishi odamda odatda ancha sekin boradi va ko'plab shartlar va omillarga bog'liq bo'ladi. Shundan keyin mijozga zarur bo'lgan tashkilotchilik qobiliyatlan tartibini (tuziiishini) va ularni rivojiantinsh umumiy talablarini aniqlab olish maqsadga muvofiq bo'ladi. Faqat mana shundan keyin mijozda mana shu qobiliyatlarni rivojiantinsh bo'yicha maslahatlar asosini tashkil etuvchi amaliy tavsiyalarni ifoda etishga urinib ko'rish mumkin. Odamning tashkilotchilik qobiliyati tartibi tashkil etilishi kerak bo'lgan faoliyati bilan bog'liq bilimlarga kiradi. Agarda bu iqtisodiyotda odamlarni boshqarish doirasi bo'lsa, unga mos ravishda mahoratli tashkilotchiga iqtisodiyot va uni boshqarish sohasida yaxshi bilimlar kerak. Agarda bu ishlab chiqarish sanoati bo'lsa, unda ishni tashkil etuvchiga ishlab chiqarishni o'zini yaxshi bilish kerak bo'ladi. U yoki bu sohada yetarlicha amaliy bilimlar va malakalarga ega bo'lmagan odam bu sohada ishni hech qachon yaxshi tashkil eta olmaydi. Albatta, biror-bir ishni amaliy tashkil etishda yordamchi sifatida mutaxassislarni jalb etishi mumkin.

Lekin bunda tashkilotchining o'zida odamlar orasida kasbiy aloqalarga taalluqli qo'shimcha muammolar yuzaga keladi. Tajribasiz tashkilotchiga juda ko'p yordamchilar kerak bo'ladi, bu esa ishni tashkil etishning o'zini juda murakkablashtiradi. Tashkilotchilik qobiliyatlarining ikkinchi muhim tomoni — bu tashkil etilayotgan ishning odamlarga va unda ishtirok etadiganlar psixologiyasiga qo'yiladigan talablami bilish hamda odamlar bilan samarali hamkorlik qilishni bilish hisoblanadi. Mahoratli tashkilotchi quyidagi savollarga aniq, asosli, to'la javoblar berishga har doim tayyor bo'lishi kerak. 1. Barcha kerakli ish hajmini to'la va yuqori sifatda bajarish uchun qancha odam talab etilishi mumkin? 2. Bu odamlar qanday kasbiy bilimlar va malakalarga ega bo'lishlari kerak? 3. Bu odamlarga qanday shaxsiy, psixologik sifatlar zarur bo'ladi? Qobiliyatli tashkilotchi har bir xodimning vazifasi nimadan iborat bo'lishini, unga qancha vaqt talab etilishini, kutilgan natijalar qanday bo'lishi mumkinligini va ularni qanday nazorat qilish mumkin bo'lishini yaxshi tasawur qila bilishi kerak. Qobiliyatli tashkilotchi odamlar o'rtasida vazifalarni to'g'ri taqsimlashni, ulaming amaliy o'zaro munosabatlarini yo'lga qo'yishni bilishi kerak. Shu sababli psixolog- maslahatchiga maslahat o'tkazish jarayonida mijozga quyidagi savollar bilan murojaat etish tavsiya etiladi: - siz birgalikda ishlash uchun tanlab olayotgan odamlarning har biriga qanday kasbiy vazifalarni yuklamoqchisiz? Bu odamlar o'z ishlarida harakatlarini bir-birlari bilan qanday qilib moslashtiradilar. Har qanday tashkilotchi rahbarda odamlar bilan ishlashda albatta, qandaydir muammolar yuzaga keladi. Ular o'z vaqtida va muvaffaqiyatli hal etilishi ish to'xtab qolmay oldinga borishi uchun qiyin hal etiladigan muammolarni yuzaga kelishining oldini olishga ularni oldindan ko'ra bilishga o'rganib olish kerak. Biror holatni yuzaga kelishining oldini olish sodir bo'lganidan keyin uni bartaraf qilishdan ancha osonroqdir. Mijoz bu ishlarni bajarishni bilishini aniqlash uchun psixolog- maslahatchi unga quyidagi qo'shimcha savollar berishi tavsiya etiladi:

— fikringizcha, siz ishga jalb etgan odamlarning har birida I qanday muammolar yuzaga kelishi mumkin? — bu muammolar yuzaga kelmasidan oldin qanday qilib ularning oldini olish va bu muammolarni oldindan hal etish mumkin? — siz ishga jalb etgan odamlar o'rtasida kelishmovchiliklar va nizolar kelib chiqsa qanday yo'l tutasiz? — qobiliyatli tashkilotchi shaxslararo muammolarni aniqlash va hal qilish yo'lini o'ylab qo'yishni, u rahbarlik qilayotgan jamoasida yuzaga kelishi mumkin bo'Igan amaliy muammolar va I ularni hal etish yo'llarini bilishi kerak. Mana shu mazmunda tashkilotchi quyidagi xususiy savollarga aniq javoblarni bilishi kerak. — ushbu ishni amaliy tashkil etishda duch kelishi mumkin bo'Igan eng murakkab muammolar qanday bo'lishi mumkin? | - bunday muammolarni qanday qilib hal etish mumkin? — kelajakda shunga o'xshash muammolar yuzaga kelishi mumkinligini qanday q i l i b oldini olish mumkin? Rahbar tashkilotchining shaxsiy faoliyati ham yaxshi tashkil etilgan unda barchasi rejalashtirilgan va puxta o'ylab chiqilgan bo'lishi kerak. Mijoziarda tashkilotchilik qobiliyatini nvojlantirish va takomillashtirish bo'yicha amaliy ishlarni mana shundan boshlash kerak. Shundan keyin tashkilotchilik qobiliyatining boshqa shu jumladan yuqorida fikr yuritilgan tarkibiy qismlarini takomillashtirishga qaratilgan amallarni bajarish kerak. Psixolog- maslahatchi mijozga taklif etishi mumkin bo'Igan tashkilotchilik qobiliyatlarini nvojlantirish taxminiy dasturi quyidagi ko'rinishda bo'lishi mumkin: l.Aniq ishlar tashkilotchisi sifatida mijozning o'z ishini yaxshilash uslublarini nvojlantirish va takomillashtirish. Bunga xususan quyidagi malakalari kiradi: — turli muammolarning eng qulay to'g'ri yechimini tez topishni bilishi; — o'z ish vaqtini to'g'ri va tejab taqsimlashni bilishi;

— ish kuni va uzoq muddat davomida o'zining ish bajarish L qobiliyatini yuksak darajada saqlab turishni bilishi; - xatolardan o'rganishni ulardan qo'shimcha xulosalar chiqarish va keyinchalik shunday xatolarga yo'l qo'ymaslikni bilishi; - o'z hayajonlarini nazorat qilishni, barcha vaziyatlarda xotirjam va ishonch bilan harakat qilishni bilishi; - yangilikni yaxshi qabul qilish va o'rgatish qobiliyatiga ega bo'lishi. 2. Odamlar psixologiyasini va munosabatlarini bilishi. Bu bilimlardan odamlar bilan munosabatlardan samarali foydalanishni bilish. Ularga quyidagilar kiradi: - odamlarning temperamenti va xarakteri xususiyatlarini bilish, ularni munosabatlar hayotiy amaliyotida hisobga olishni bilish; - odamlarning qiziqishlari va ehtiyojlarini bilishi; - odamlarning shaxsiy ehtiyojlari va qiziqishlarini maksimal darajada qondirishga yordam beradigan qilib odamlar bilan amaliy va shaxsiy o'zaro munosabatlarni qurishni bilishi; - munosabatlarjarayonini boshqarishni muloqot psixologiyasini bilishi; - odamlarga amaliy ta'sir ko'rsatishni va mana shu bilimlardan samarali foydalanishni bilishi; - shaxslararo nizolar sabablarini, ularni oldini olish va hal etish usullarini bilishi. 3. Tashkil etayotgan ish xususiyatlarini, shu jumladan uning mazmuni, texnologiyasini bilishi, amaliy masalalarni yuksak professional darajasida hal etishni bilishi. 4. Ishni, amaliy tashkil qilishni, shu jumladan odamlarni tanlash, ular orasida vazifalarni taqsimlash, odamlarning amaliy o'zaro aloqalarini ta'minlashni bilish. Mijozning maxsus qobiliyatlarini rivojlantirish Maxsus qobiliyatlar orasida faqat odamda yaxshi layoqat bo'lganidagina ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan bilimlar va malakalar tizimini o'zgartirish bilan bog'liq qobiliyatlar mavjud. Bunday qobiliyatlarga masalan, matematik, lingvistik, fizik-texnik va boshqalar kiradi.

Barcha maxsus qobiliyatlar o'z xususiyatlariga ega, ularni rivojlantirish bo'yicha mijozga maslahat berayotganda bu xususiyatlarni hisobga olish zarur. Ko'rsatilgan shartlardan birinchisini bajarmaslik odatda qobiliyatlarni rivojlantirishga ancha katta kuch sarflab, odamning juda kam, o'rtacha natijalarga erishishiga olib keladi. Biroq oqibatda, kerakli qobiliyatlari unda shakllanadi, lekin ularning nisbatan rivojianish darajasi bo'yicha bu odam bolaligidan yaqqol ifodalangan iste'dodga ega bo'lgan insonlardan baribir ortda qoladi. Ikkinchi shartni bajarmasligi odam odatda yaxshi layoqatga ega bo'la turib, iste'dodi bo'lmagan, lekin o'z qobiliyatlarini faol rivojlantirgan insonlardan ancha ortda qolib, qobiliyati bo'sh rivojlangan shaxsligicha qoiishiga olib keladi. Mijozga unda maxsus qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha aniq nimani tavsiya etish mumkin? Ushbu savolga matematik qobiliyatini hisobga olish misolida javob berishdan boshlaymiz. Bu qobiliyatlar quyidagi xususiy malakalarni o'z ichiga oladi: - idrok etayotgan hodisalarni miqdorli ko'rsatkichlarini baholash va solishtirishni bilish malakasi; - xayolida tez va aniq sanashni bilish; - matematik obyektlar bilan to'g'ri va teskari tartibda aqliy harakatlami amalga oshirishni bilish; - aniq va ketma-ketlikda mantiqiy fikrlashni bilish; - o'z vaqtida odatiy fikrlash usulidan voz kechish (masalani yechish), masalani yechish yangi usullarini izlash va topishni bilish; - sxemalar va chizmalardan foydalanishni bilish; - yaxshi rivojlangan operativ xotira. Ko ' pchilik hollarda matematikaga qobiliyatini rivojlantirishga layoqati , agarda ular bolalarda haqiqatan ham bor bo ' lsa , ancha erta paydo bo ' la boshlaydi . Bu xususan bola hisobni tez o ' zlashtirishi va boshqa bolalardan avval xayolida hisoblashga o ' rganishida namoyon bo ' ladi . Matematik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun bunday layoqatni o ' z vaqtida b i l i b olish va darhol ularni qobiliyatga aylantirishga kirishish juda muhim . Bunday bolalar bilan shug ' ullanganda birinchi

bo ' lib bolalarni bir o ' nlik doirasida predmetlarni hisoblab chiqishga o ' rgatish kerak bo ' ladi . Keyin hisoblanayotgan predmetlar sonini asta - sekin oshirib borish kerak . Bir vaqtning o ' zida sonli va ko ' p munosabatlarini ifoda etuvchi raqamlarni o ' zlashtira olganliklaridan keyin ularni predmetlarni o ' lchashni va o ' lchov natijalarini aniq birliklarda ifoda etishga o ' rgatish foydali bo ' ladi . Bu aytilganlarning barchasi 4-5 yoshlarga taalluqli. Mana shu yoshida bolani atrof- muhit dunyo hodisalari va obyektlarini miqdorli nisbatlarda ko'rishga, raqamlar yordamida bu obyektlami solishtirishga o'rgatish muhimdir. Besh-olti yoshida oddiy hisoblashdan ko'ra ancha murakkabroq xayolida matematik amallarni bajarishga o'tishi mumkin bo'ladi. Bola vaziyatni sonli baholar ekan, predmetlarni ovoz chiqarib o'z javobini darhol so'zlar bilan ifoda etishga o'rgatish zarur. Besh-olti yoshida bola agarda matematik qobiliyatini rivojlantirishga layoqati borligini ko'rsatsa, uni oddiy arifmetik amallarni, qo'shish-ayirish, ko'paytirish va bo'lishga awal o'nlik sonlarda bajarishga o'rgatishni boshlash mumkin. Matematikaga qobiliyati bor bola maktabga o'qishga kelganida quyidagilarni bilishi kerak; - kamida bir necha o'nliklarda xayolida qo'shib-ayirib, ko'paytirib hisoblashni bilishi; - turli predmetlarni bir-biri bilan solishtirib o'lchashni, miqdorini baholashni bilishi.

Adabiyotlar: 1. Umumiy psixologiya A.V.P е trovskiy tahririda, Toshk е nt 1992 yil, 53–62 b е tlar. 2. Kazakov V.G., Kondrat е va L.L. Psixologiya, M. 1989, 282–316 b. 3. M.V., Domash е nko I.A. Atlas po psixologii, M. 1990, 27–42 b. 4. N е mov R.S. Psixologiya, M. 1990, 12–17 b е tlar (rus tilida) 5.G`ozi е v E. Psixologiya, T. 1994, 13–31 b е tlar. www.arxiv.uz www.referat.arxiv.uz

O'xshashlar

Yoshga qarab psixologik maslahat berishning nazariy masalalari

O`qituvchilarga pedagogic maslahat

O'quv faoliyatini boshqarish. Shaxs shakllanishining umumiy psixologik qonuniyatlari

Pedagogik psixologiya fani predmeti

Qobiliyat haqida tushuncha. Pedagogik qobiliyatlarni rivojlantiruvchi psixotrening