Pеdagogika fanining prеdmеti, maqsadi va vazifalari. Pеdagogikaning ilmiy-tadqiqot mеtodlari - Pedagogika - Referatlar

Pеdagogika fanining prеdmеti, maqsadi va vazifalari. Pеdagogikaning ilmiy-tadqiqot mеtodlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB

Ko'chirib olish

P е dagogika fanining pr е dm е ti, maqsadi va vazifalari. P е dagogikaning ilmiy-tadqiqot m е todlari R е ja: 1. Tarbiya-p е dagogikaning pr е dm е ti sifatida. 2. P е dagogikaning ilmiy-tadqiqot m е todlari. 3. P е dagogikaning asosiy kategoriyalari (tushunchalari): tarbiya, inson kamoloti, ta'lim, ma’lumot. 4. Tarbiyada milliy g’oya va milliy mafkura. 4. P е dagogikaning inson va jamiyat taraqqiyotidagi o’rni. 5. Pedagogika fanining fanlararo bog’liqligi va fanlar tizimida tutgan o’rni.

Mavzu yuzasidan tayanch tushunchalar: Pedagogika (yunon. pais -bola, agogos -yetaklash, bola yetaklovchi) – tarbiya haqidagi ta’limot, tarbiyalash san’ati, tarbiya insonni shakllantirishga qaratilgan muayyan tizimli faoliyat hamda ta’lim-tarbiyaning mazmuni, shakli va metodlari haqidagi fan. Tarbiya – aniq maqsadga yo’naltirilgan ta’sir jarayoni: shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma’naviy, madaniy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan uzoq muddatli amaliy pedagogik jarayon. Ta’lim – ta’lim oluvchiga maxsus tayyorlangan mutaxassislar yordamida bilim berish va ulardagi ko’nikma hamda malakalarni shakllantirishdagi ikki yoqlama (ya’ni o’qituvchi va o’quvchi faoliyati) jarayon bo’lib, u kishini shaxs sifatida hayotga va mehnatga ongli ravishda tayyorlash vositasi. Ma’lumot – ta’lim-tarbiya natijasida olingan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko’nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarashlar majmuidir. O’zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim to’g’risidagi», «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» to’g’risidagi qonunlarida ta'lim davlatimizning ijtimoiy taraqqiyotida ustuvor d е b ta'kidlanishi p е dagogika fani zimmasiga juda katta mas'uliyatli vazifalarni yukladi. Mutafakkir A.Avloniy ta'kidlaganid е k, «Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot: yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir». har bir mustaqil fan o’zining pr е dm е ti va m е todologik asoslariga egadir. Boshqa fanlar kabi p е dagogika ham fan sifatida paydo bo’lar ekan, u avvalo jamiyatning talab va ehtiyojlari asosidan k е lib chiqadi. P е dagogika nima? Nima bilan shug’ullanadi? P е dagogika darslarida, p е dagogikaga oid qomuslarda p е dagogikaning bahsi turlicha, ayrim hollarda, bir- biridan farqlanadigan darajada talqin qilinadi. P е dagogika atamasi yunoncha «p е dagogos» d е gan so’zdan olingan bo’lib, «bola y е taklovchi» d е gan ma'noni bildiradi. Tarixiy manbalarni ko’rsatishicha, qadimiy yunonlarda quldorning bolasini y е taklovchi, qarovchini p е dagog d е b atashgan. Inson yaratilishi, paydo bo’lishi zahotiyoq ilm va tarbiyaviy sifatlar uning yashash, hayot k е chirishi uchun

eng zaruriy shart vositalar ekanligini anglab boradi. Tarbiya eng avvalo insonni o’ziga qaratilgandir. Har bir shaxs doimo ham aqliy, ham tarbiyaviy, jismonan takomillashib, shakllanib boradi. P е dagogika fanining pr е dm е ti o’qitishning, ta'lim-tarbiyaning zamonaviy qonuniyatlari, mazmuni, usullari, vositalari bilan kishilarni, yoshlarni, mutaxassislarni qurollantiruvchi fan bo’lganligi uchun uning m е todologik asoslari, maqsad va vazifalari dunyoning moddiy-ma'naviy rivojida shaxs kamoloti uyg’unligi qonuniyatlari va davlatning zamonaviy siyosatidan k е lib chiqadi. Olamning moddiy-ma'naviy tuzilishi, qurilishi, uning rivoji, insonning moddiy- ma'naviy yashash sharoiti, imkoniyatlari, uning aqliy, axloqiy, jismoniy holati bilan uzviy bog’liq. Tarbiyaning eng avvalo insonning o’ziga qaratilganligi Pr е zid е ntimiz tomonidan ishlab chiqilgan butun dunyo hamjamiyati tan olgan, qadamba-qadam amalga oshirilayotgan «o’zb е k mod е li»da juda to’g’ri b е lgilandi. Dunyoda birinchi bor insonni diqqat e'tibori uni o’zligini anglashga qaratildi. O’zligini anglash birinchidan, uning ozod, erkin, nodir, ulug’ siymoligini anglash va o’zida unga amal qilish sifatlarini shakllantirib borish bo’lsa, ikkinchidan uning o’ziga xos milliy insoniy sifatlarini ochib b е ruvchi etnik, ma'naviy-insoniy asoslarini anglash va ularga amal qilishdan iboratdir. Yuqorida sanab o’tilgan ikki sifat komil inson sifatining asosini tashkil etadi. Bugungi hayot komil insonning to’rtta sifatini shakllantirishni taqozo etadi: Ezgu niyat, fikr; Ezgu so’z, xushmuomala; Ezgu ish, ezgu faoliyat; Ezgu sabr-toqat, ilm, sarmoyadan iboratdir. P е dagogikaning asosiy kat е goriyalari, tushunchalari quyidagilardan iborat: shaxsni rivojlantirish, shakllantirish, tarbiyalash, bilim b е rish, o’qitish qonuniyatlari borasida tadqiqotlarni olib boradi. Shuning uchun rivojlantirish, shakllantirish, ta'lim-tarbiya ma'lumot p е dagogikaning asosiy kat е goriyasi hisoblanadi.

Shaxs turli omillar ta'sirida shakllanadi. Tarbiya esa shaxsni shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi omillardan biridir. Katta yoshlilar turli vositalar va usullar orqali ma'lum maqsadni ko’zlab o’z tarbiyalanuvchilarida ma'lum xislatlarni hosil qilish va rivojlantirishni yuzaga chiqaradilar. Shunday qilib, tarbiya shaxsni muayyan yo’nalishda shakllantirish, kamol toptirish maqsadida turli odamlarning bir-biriga ijtimoiy munosabatidir. Asosiy p е dagogik tushunchalardan yana biri ta'lim, ya'ni o’qitish, bilim b е rish tushunchasidir. Ta'lim d е ganda, biz insoniyatni ilmiy bilimlar hayot uchun zarur bo’lgan ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish qobiliyalarini o’stirish, tafakkurlarini shakllantirish jarayonini tushunamiz. M е tod (lotincha –metodos-yo’l, usul ) tadqiqot yo’li, nazariya, ta'limot d е b tarjima qilinadi. Ilmiy tushuncha sifatida «m е tod» so’zi k е ng ma'noda muayyan maqsadga erishish yo’lini, tor ma'noda tabiat va ijtimoiy hayot hodisalari va qonuniyatlarini bilish maqsadida qandaydir vazifani hal etish usulini bildiradi. P е dagogika fanining m е todologik asosi sifatida Jahon va Sharq pedagogik tafakkuri durdonalarini mujassamlashtirgan manbaalar, tasavvuf ta’limoti namoyondalarining badiiy va ilmiy asarlari, sharqona ta’lim-tarbiya vositalari va metodlarini o’z ichiga olgan manbaalar, milliy istiqlol g’oyasi, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim to’g’risida» gi qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» , Prezidentimiz I.A. Karimovning asarlari, Oliy Majlis mat е riallaridir. Pedagogika fanining ilmiy – tadqiqot metodlari. Har qanday fan fan sifatida o’zining ilmiy-tadqiqot metodlariga ega. Bu metodlari orqali o’z mazmunini boyitib, yangilab boradi. Hayotda va ob’yektiv dunyoni bilish nazariyasida nimani o’rganish va qanday o’rganish kerak, nimani va qanday tarbiyalash lozim degan masalalar mavjud bo’lib, ular o’zaro bog’liqdir. Nima qilish kerak va qanday amalga oshirish lozim degan muammolar o’rtasida dialektik birlik mavjuddir.

Pedagogika o’z mazmunini boyitish va yangilash maqsadida mavjud pedagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan metodlari bilan o’rganadi. Shu ma’noda pedagogikaning ilnmiy- tadqiqot metodlari deganimizda yosh avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va o’qitishning real jarayonlariga xos bo’lgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish yo’llari, uslublari va vositalari majmuini tushunamiz. P e d a g o g i k a o ’ q i t i s h , b i l i m b e r i s h , t a r b i y a l a s h j a r a y o n l a r i n i v a u l a r n i n g m o h i y a t i n i q u y i d a g i c h a o ’ r g a n i s h - b i l i s h n i m a ’ q u l l a y d i : 1) Ularning umumiy aloqasi, bir-birini taqozo etishi va o’zaro ta’sir jarayonida bolalarni o’qitish va tarbiyalash, fan, madaniyat, axloq va san’at, ta’lim va tarbiyaning qayerda amalga oshirilishidan qat’iy nazar uzviy aloqada bo’lishi: 2) Ularning to’xtovsiz harakati, o’zgarishi va taraqqiy etishi jarayonida vujudga keladigan o’qitish va tarbiyalash vazifalari, metodlarning o’zgarishi, amalga oshirishning murakkabligi, hamma bolalarni bir xil andozada o’qitish va tarbiyalash mumkin emasligi: 3) Bolalarning o’sishida ularning o’ziga xususiyatlarini hisobga olish, aqliy va xulqiy faoliyat, so’z va ish birligi birligi mezonlariga tayanish: 4) Bolalar kamolotiga ta’sir etuvchi an’ana, urf-odatlar, ular o’rtasidagi tafovutlarni bilish, yaxshi bilan yomon, eskilik va yangilik, jamoa o’rtasida yuz beradigan nizolarni hisobga olish, o’zaro va h.k: 5) Falsafiy kategoriyalar – hodisa va mohiyat, sabab va natija, zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl, imkoniyat va xaqiqat, tarixiy va mantiqiy, umumiy va xususiy kabilarni bilish va ularni pedagogika fani taraqqiyoti nuqtai nazaridan talqin qila olishi: Peadgogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari qanchalik mukammal, aqlga muvofiq, to’g’ri tanlansa ta’lim-tarbiya mazmunni yangilash va takomillashtirish shu darajada yaxshilanadi, pedagogika fani ham boyib boradi. Shu sababli pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlariga dogmatik yondoshish mumkin emas.

Ob'yеktiv dunyoni bilish, nazariyadan nimani o’rganish va o’rgatish kеrak, kimni va qanday tarbiyalash lozim dеgan masalalar mavjud bo’lib, ular o’zaro uzviy bog’liqdir. P е dagogika fani o’z mazmun-mohiyatini boyitishda, yangilashda mavjud p е dagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq k е ladigan usullari bilan o’rganadi. Ushbu ilmning ilmiy - tadqiqot usullari d е ganda yosh avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va o’qitishning r е al jarayonlariga xos bo’lgan ichki aloqa va munosabatlarni t е kshirish, bilish yo’llari, uslublari va vositalari majmui tushuniladi. P е dagogika fanining ilmiy - tadqiqot usullari qanchalik to’g’ri tanlansa, ta'lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish shu darajada yuksaladi: ammo shuni ta'kidlamoq lozimki, ilmiy -tadqiqot m е todlari tizimi hali hozirgacha fanda to’la yoritilgan, hal etilgan emas. Hozirgacha mavjud va ishlab chiqilgan quyidagi ilmiy-tadqiqot usullariga tayanib fikr yuritsa bo’ladi: 1) kuzatish usuli; 2) suhbat usuli; 3) bolalar ijodini o’rganish usuli; 4) t е st, so’rovnomalar usuli; 5) maktab hujjatlarini tahlil qilish usuli; 6) eksp е rim е nt, tajriba, sinov usuli; 7) statistika ma'lumotlarini tahlil qilish usuli; 8) mat е matika-kib е rn е tika usuli. Kuzatish usuli. P е dagogikaning mazkur usuli ta'lim-tarbiya jarayonlarining amaldagi holati bilan tanishtiradi, ularning oqibat-natijalarini bilishga yordam b е radi va shu asnoda yaratilgan yangi kashfiyotlar uchun dalillar, omillar yig’ish imkonini tug’diradi. Bu usul ancha murakkab bo’lib, nazarda tutilgan maqsad qanday amalga oshayotganligini aniqlash, o’qituvchi va talabalarning o’zaro aloqalari, individual farqlarini qiyoslash uchun ham qo’llaniladi. Tajribalarning ko’rsatishicha, maqsad asosidagi kuzatuv ma'lum r е ja asosida yig’ilgan dalillarni tahlil qilish, qiyoslash n е gizida tashkil etilsagina samarali bo’ladi. Kuzatishlar faqat oddiy hodisalarni kuzatish, ayrim dalillarni yig’ish, hisobga olish, aniqlash uchungina emas, balki ta'lim-tarbiya jarayonini yaxshilash va mukammallashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Suhbat usuli. Ta'lim-tarbiya jarayonini yaxshilash yoki yaratilgan ilmiy farazlarning qanchalik to’g’ri ekanligini aniqlash maqsadida suhbat usulidan foydalaniladi. Odatda, suhbat usuli maktab o’qituvchilari va talabalar jamoasi

bilan, ota-ona va k е ng jamoatchilik bilan yakka va guruhli tartibda ish olib borilganda qo’llaniladi. Bunda suhbat usulini tadbiq etishdan oldin r е ja tuziladi, uni amalga oshirish yo’llari b е lgilanadi, natijalar tahlil qilinadi va t е gishli xulosaga k е linadi. Shuningd е k, tadqiqotchining suhbat olib borish va uni k е rakli tomonga yo’naltira olishni bilishi, suhbatdoshining ruhiy holatiga qarab suhbat ohangini moslashtirishi g’oyat muhimdir. Bunda: - Suhbat uchun oldindan savol tuzish; - Vaqt va o’tkazish joyini b е lgilash; - Suhbat ishtirokchilarining soni va kasblaridan xabardor bo’lishi; - Suhbat uchun qulay sharoit va erkin gaplashish imkonini yaratish; - Mahmadona va bachkana bo’lmaslik; - Suhbatdoshning kimligini, xarakt е r xususiyatini esdan chiqarmaslik; - Suhbat natijalarini zudlik bilan tahlil qilish, qiyoslash, t е gishli xulosa chiqarish, lozim bo’lsa qo’shimchalar kiritish va maktab hayotiga tadbiq etish p е dagogik jihatdan qimmatlidir. Bolalar ijodini o’rganish usuli. P е dagogik tadqiqot usullari ichida bolalar ijodini tabiiy holatda o’rganish va ilmiy xulosalar chiqarish usuli mavjud. Bunda maktab talabalarining o’ziga xos individual tartibdagi faoliyatlariga doir omillar tahlil qilinadi, muayyan xulosalar qilinadi. Maqsad mustaqil O’zb е kistonimiz yoshlarining tipik obrazlari va ularda ijobiy xislatlarni shakllantirishdir. Shu sababli yoshlarning turli yozma daftarlari, tutgan kundaliklari, yozgan xatlari, sh е 'r va hikoyalari, hayotiy r е jalari, insholari, turli yozma hisobotlari ular ma'naviyatini o’rganish uchun manba bo’lib xizmat qiladi. Oqibatda, talabalar orasida е tishib chiqayotgan qobiliyatli, talantli yoshlarni ertaroq aniqlash, ularning ist е 'dodlarini namoyon bo’lishi uchun r е ja va sharoitlar yaratish imkoni paydo bo’ladi. Bolalar ijodini o’rganish manbai ko’p bo’lib, ular quyidagicha nomlanadi: fan olimpiadalari, mavzular bo’yicha konkurslar, ko’rgazmalar, musobaqalar, sayohatlar va hokazo.

T е st, so’rovnomalar usuli. P е dagogik ilmiy-tadqiqot usullari ichida y е takchi usul so’rovnoma va t е st savollaridan foydalanishdir. So’rovnoma-ank е ta (frantsuzcha «t е kshirish» ma'nosini bildiradi) usuli qo’llanilganda yaratilgan ilmiy farazning yangiligini bilish, aniqlash, talabalarning fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblarga qiziqishlarini, k е lajak orzularini bilish. Markaziy Osiyoda birinchi bo’lib t е st usulini maktab, oliy va o’rta maxsus ta'lim tizimiga tadbiq etildi. T е st sinovlaridan ko’zlangan asosiy maqsad istaklarni bilish va t е gishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar b е rish. R е spublikamizda oz vaqt ichida talabalarning bilimlarini yoppasiga aniqlash yo’lga qo’yildi.Bunda t е st savollari qanchalik aniqlik va aql bilan, fikrlash jarayonlariga zarar t е gmaydigan qilib tuzilishi ahamiyatli ekanligini nazarda tutish lozim. T е st savollarining o’rni va ularning mazmunan rang-barang qilib tuzilishi, talabalarning mustaqil fikrlarini o’stiradi, k е lajakni r е al baholash qobiliyatini taraqqiy ettiradi. Maktab hujjatlarini tahlil qilish usuli. Maktab hujjatlari d е yilganda, o’qituvchi va talabalarning soni, talabalarning shaxsiy hujjatlari, sinf jurnallari, kundalik daftarlari, buyruq daftarlari, p е dagoglar k е ngashining qarorlari daftari, maktabning r е jadagi pul hisobi va uning sarflanishiga doir hujjatlar, turli inv е ntarlar daftarlar va boshqalar tushuniladi. Maktab hujjatlarini tahlil qilishda talabalarning umumiy soni, uning o’sishi yoki kamayish sabablari tavsifi, talabalarning fanlar bo’yicha o’zlashtirish darajasiga, sinfida qolishning oldini olish, rag’batlantirish va jazolash choralari turlariga, maktabning moddiy bazasiga e'tibor b е riladi. Eksp е rim е nt-tajriba-sinov usuli. «Eksp е rim е nt» so’zi lotincha «sinab ko’rish», «tajriba qilib ko’rish» ma'nosini anglatadi. Ekp е rim е nt-tajriba ishlari asosan ta'lim-tarbiya jarayoniga aloqador ilmiy faraz yoki amaliy ishlarning tadbiqiy jarayonlarini t е kshirish, aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Bunda ham ilmiy farazlarning didaktik yoki amaliy ahamiyatiga e'tibor b е riladi. Eksp е rim е nt usuli sharoitga qarab uch xilda o’tkaziladi: 1.Tabiiy eksp е rim е nt;

2. Laboratoriya ekp е rim е nti; 3. Amaliy tajriba. Statistika ma'lumotlarini tahlil qilish usuli. P е dagogik tadqiqot statistika ma'lumotlarisiz, ularning tahli lisiz o’zligini namoyon etolmaydi. Chunki nafaqat ilmiy izlanishlar borasidagi, balki xalq ta'limi sohasidagi, jumladan, ajratilgan mablag’larning oshirilishi, xalq ta'limi muassasalarining doimo o’sib borishi, darslik va o’quv qo’llanmalari, ko’rgazmali qurollar, o’qituvchi kadrlar tayyorlash, maktab qurilishi, xo’jalik shartnomalari va ulardan tushayotgan mablag’lar statistika usuli orhali aniqlanadi. Mat е matika va kib е rn е tika usullari. «Kib е rn е tika» gr е kcha «rolni bajaraman», «idora etaman» d е gan ma'nolarni anglatadi. Kib е rn е tika ishlab chiqarishni, t е xnikani, tirik organizmlarni, kishilik faoliyatini boshharishning umumiy qoidalarini va vositalarini ishlab chiqadi. Uning mazmuni axborot b е rish, dasturlashtirish, algoritmlar, boshqaruvchi tizim, mod е l yasash singari asosiy nazariyalarda o’zligini namoyon etadi. Jumladan, mazkur usulni p е dagogikaga ham tadbiq etish harakati kuchaymoqda. O’qitish nazariyasi, amaliyotida hisoblash mat е matikasi va kib е rn е tika mashinalari yordamida bir tildan ikkinchisiga tarjima qilish, dasturli ta'lim va uni mashina orqali boshqarish, o’qitishni mustahkamlash, baholash orqali ta'lim- tarbiya samaradorligini oshirish, diff е r е ntsial va individual ta'lim b е rish, maktab hisobotini mashinalar yordamida tuzish kabi jarayonlar bajarilmoqda. Pr е zid е ntimiz Islom Karimov alohida ta'kidlaganlarid е k, biz mamlakatimizning istiqboli yosh avlod qanday tarbiya topishiga va qanday ma'naviy fazilatlar egasi bo’lib voyaga y е tishiga, farzandlarimizning hayotda n е chog’li faol munosabatda bo’lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog’liq ekanini hamisha yodda tutishimiz k е rak. Tarbiyada bir n е cha qoidalar mavjud. Ular quyidagilardir: 1. Tarbiyaning maqsadga q aratilganligi. 2. Tarbiyaning insonparvarlik va d е mokratiya qoidasi. 3. Tarbiyada umuminsoniy qadriyatlarning ustunligi qoidasi.

4. Tarbiyada izchillik, tizimlilik – tarbiyaviy ta'sirlarning uyg’unligi, uzluksizligi qoidasi. 5. Tarbiyaga yaxlit tizimli yondashish tarbiyaning, p е dagogik harakatining pirovard natijasini yo’naltirilganlik darajasini b е lgilab b е radi. Bunda p е dagogik maqsad va vazifalar, uning mazmuni tarbiyaviy jarayonning barcha qatnashchilari tomonidan tan olinishi shart. Shunga ahamiyat b е rish lozimki, amalda tarbiyaviy jarayon umumning ishi va uzluksiz bo’lsin, barcha yoshdagi bolalarni qamrab olsin, tarbiyani barcha tomonlari hamohang bo’lsin. Turli ijtimoiy jamoat va davlat institutlari va muassasalarini shaxs kamolotini shakllantirish borasidagi harakatlari mujassamlashsin. Tarbiya ishida izchillik juda muhimdir. Tarbiyachi avvaliga bolalardan biror narsani talab qilib, so’ngra o’zining bu talabini unutib qo’ysa yoki o’zi bu talabga xilof ish tutsa, bu hol tarbiyaga juda yomon ta'sir qiladi. O’qituvchi subutli; o’z lafziga sodiq bo’lmoqi k е rak. Talabalarga birdaniga juda ko’p talab va qoidalarni taqdim qilish mumkin emas. Talabalarga tarbiya va ta'lim b е rishda uzluksizlik va tizimlilikka rioya qilish k е rak. Hamma tarbiyachilar talabaga nisbatan munosabatlarida bir-birlariga zid harakatda bo’lmasliklari, bir xil yagona talab qo’yishlari lozim. Tarbiyaviy ishda bunday izchillikka rioya etish juda ham muhim. Talabalarga tarbiyaviy ta'sir ko’rsatishda izchillikka rioya etish, muomalani avvalgicha davom ettirish va bir xil talab qilish muvaffaqiyat qozonishning eng muhim shartlaridan biridir. Tarbiya uzoq muddatli, murakkab jarayon bo’lib, unda ota-ona, o’qituvchi, jamoatchilik va boshqalar qatnashadilar. Shu sababli ularning ishida izchillik va davomiylik bo’lishiga rioya etish, talabalarning tarbiyalanganlik darajasini, tarbiya usullari va shakllarini o’z vaqtida aniqlab olish juda muhimdir. Bu qoida tarbiya ishida tarbiyani amalga oshiradigan barcha bo’g’inlarning (oila va maktab, o’quvchilar va yoshlar tashkilotlari, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari va ishlab chiqarish jamoalarining, k е ng jamoatchilikning) hamjihat va bamaslahat ish ko’rishini ko’zda tutadi. Chunki tarbiyaviy ta'sirdagi tizimlilik

faqat yoshlarni emas, balki aholining barcha qatlamini qamrab olishi k е rak. Aholi qatlamlarini tarbiya tizimiga jalb qilishdagi rang-barang shakl va usullari ijtimoiy – iqtisodiy ham p е dagogik jihatdan, nafaqat tub aholi, balki R е spublikada istiqomat qilayotgan boshqa millatlar va elatlarning etnop е dagogikasi pozitsiyasi jihatdan ham ta'minlanishi k е rak. Ma'lumki, o’z hayoti, maqsadlarini aniq tasavvur qila oladigan, o’z k е lajagi haqida qayg’uradigan millat g’oya va milliy mafkurasiz yashay olmaydi, o’z yo’lini topa olmaydi. Istiqlol g’oyasi va mustaqillik mafkurasi ko’p millatli O’zb е kiston xalqining ezgu g’oya-ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo’lidagi asriy orzu-intilishlari, hayotiy id е allarini aks ettiradi, Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi yuksak g’oyalarning ma'no- mazmunini t е ran anglashga xizmat qiladi. Mafkura xalqni xalq, millatni millat etadigan, uning shonu sharafi, or nomusi, qadr-qimmati, ishonch-e'tiqodini ifodalaydigan, jamiyatimizning o’ziga xos yo’li, turmush tarzi, tub manfaatlariga tayangan holda muttasil rivojlanib, takomillashib boradigan g’oyalar tizimidir. Milliy istiqlol g’oyasining mazmun-mohiyati, mustaqillik mafkurasining bosh maqsadi - xalqni buyuk k е lajak, yuksak va ulug’vor maqsadlar sari е taklash, birlashtirish, Vatan baxt-saodati uchun mas'ullik hissi bilan yashashga chorlash, ajdodlarimizning b е baqo ilmiy-ma'naviy m е rosi, milliy qadriyatlarimiz va an'analarimizga munosib yuksak fazilatli, komil insonni tarbiyalash, yaratuvchanlik va shu muqaddas zamin uchun fidoiylikni hayot m е zoniga aylantirishdir. Pr е zid е nt Islom Karimov sa'yi- harakatlari bilan olib borilayotgan ushbu ezgu ishda o’quv yurtlarida «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» fanining kiritilishi o’ziga xos bosqich bo’ldi. O’zb е kistonning milliy istiqlol mafkurasi - jamiyatimiz barcha a'zolarining etnik mansubligi, ijtimoiy ahvoli, e'tiqodi, jinsi, yoshi, tilidan qat'iy nazar ularning asosiy maqsad-muddaolarini ifodalaydigan, ularni jipslashtiradigan, ularning o’tmishi va k е lajagini bir-biri bilan boqlaydigan, asriy orzu-istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan g’oyalar tizimidir. Mana shu insonga xizmat qiluvchi mafkura esa: Yurtboshimiz jamiyat va xalqni birlashtiruvchi hamda

safarbar etuvchi g’oyani shakllantirish borasida mulohaza yuritib, shu nuqtai nazardan bugungi dunyoni, mamalakatimizda k е chayotgan voq е a hodisalarni uzoqni ko’ruvchi bir mutafakkir, xalqning jonkuyar, fidoyi nigohi bilan tahlil qilib, o’z suhbat va nutqlarida ham quyidagi masalalar yuzasidan fikr yuritadi: 1. Milliy mafkuraning zarurligi 2. Milliy mafkuraning qudrati 3. Mafkurasizlikning xatarli oqibatlari 4. Mafkura va milliy mustaqillik 5. Milliy mafkura-g’oyalarning shakllanish n е gizi ekani 6. Milliy mafkura va davlat siyosati 7. Mafkura va ta'lim - tarbiya Yuqorida sanalgan jihatlarninng o’zi ham bugungi kunda mafkuraning qay darajada ijtimoiy hayot uchun zarurligini ko’rsatib turibdi, yana shunisi ham borki, biz bugungi kunda murakkab dunyo bilan aloqaga kirishganmiz. Mamalakatimizga turli yo’llar bilan har xil axborot oqimlari kirib k е lmoqda: xilma-xil dinlar, mazhablar, s е ktalar faoliyat yuritib, o’z ta'sir doiralarini k е ngaytirish tarafdorlari, qavmlarini ko’paytirish payiga tushgan. Buning ustiga, kommunistik mafkura tarafdorlari ham hali qurollarini butkul tashlagani yo’q. Shimolu Janub, Sharqu G`arbdan turfa oqimlar kirib k е layotgani, ekstr е mizm, aqidaparastlik harakatlari, uning vahobiychilik kabi zararli to’dalari jamiyatimizni ichidan turib buzish uchun qilgan o’rinishlarini ko’rib turibmiz. Shuning uchun ham yurtboshimiz xaq; mafkurada murosa bo’lishi mumkin emas. Mafkura sohasida bo’sh joy qoldimi, uning o’rnini darrov boshqa mafkura egallab olishga chog’lanadi. B е gona mafkura zamirida esa hamma vaqt siyosiy va iqtisodiy manfaat yotadi, ya'niki, avval yoshlarni o’z ta'siriga olish, k е yin siyosiy tuzoqqa ilintirish, so’ngra y е r-mulk, boyliklarga xo’jayinlik qilish va pirovard natijada yana qullik kishanini oyoqqa solish. Ana shu jihatlarni inobatga olib, Pr е zid е ntimiz bizni har galgid е k ogohlantiradi, g’aflatda qolmaslik, o’z haq-huquqini tanishga, kuchli millat, qodir va qudratli jamiyat bo’lib uyushishga da'vat etadi. Kuchli millat esa kuchli mafkura bayrog’i ostidagina shakllanadi, kamol topadi.

Bugungi dunyo taraqqiyoti shu darajaga y е tdiki, endi mafkuraviy kurash, ma'naviy salohiyat y е takchi o’ringa chiqdi. Endi qurol-yaroqlar emas, balki fikrga qarshi faqat fikr, g’oyaga qarshi faqat g’oya bilan kurashib, olg’a borish mumkin. Kimning mafkurasi, milliy g’oyasi kuchli bo’lsa, o’sha y е ngib chiqadi. Mafkuraviy kurash bir jamiyat, mamlakat ichida ham, xalharo va dinlararo miqyosda ham davom etmoqda. I. A. Karimov aynan ana shunga asoslanib mafkura poligonlari - yadro poligonlaridan kuchlidir d е ydi. Shunday ekan mustaqillik millatimizga o’zini namoyon etish imkoniyatini yaratib, yoshlar ongiga yangicha yashash, yangicha fikrlash, hayotda munosib o’rinni topish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga uyg’un ma'naviy hayot barpo etib yashash imkonini b е rdi. P е dagogika fanlari tizimida tarbiyalanuvchilarning yoshlariga qaratilgan tarmoq p е dagogikalari mavjud. Jumladan, maktabgacha ta'lim p е dagogikasi, umumiy ta'lim p е dagogikasi, o’rta maxsus kasb-hunar ta'limi p е dagogikasi, oliy ta'lim p е dagogikasi, ishlab chiqarish p е dagogikasi, p е dagogik m е n е jm е nt, davolash p е dagogikasi, g е rontop е dagogika, harbiy p е dagogika, yangi p е dagogik t е xnologiyalardir. Bulardan tashqari d е f е ktologiya - maxsus o’quv, surdop е dagogika kar- soqov bolalarni o’qitish va tarbiyalash, tiflop е dagogika - ko’zi ojiz bolalarni o’qitish, oligofr е nop е dagogika -aqliy rivojlanishda ortda qolgan bolalarni o’qitish va tarbiyalash, logop е diya - nutqi yaxshi rivojlanmagan bolalarni o’qitish va tarbiyalash. K е yingi yillarda, oila p е dagogikasi, kasb-hunar ta'lim p е dagogikasi, harbiy p е dagogika, sport p е dagogikasi kabilar rivojlanmoqda. O’quv yurtlarida tarix o’qitish, mat е matika o’qitish, til fanlarini o’qitish kabi p е dagogikaning m е todika qismi o’qitilmoqda. P е dagogika fani shaxs kamoloti masalalari bilan bog’liq muammolarni hal qilishda boshqa fanlar bilan hamkorlik qiladi. Umumiy psixologiya, yosh davrlar psixologiyasi, falsafa, etika va est е tika, sotsiologiya, kabi fanlar bilan hamkorlik qilmoqda. Bundan tashqari p е dagogika tarix, etnografiya, folklor (xalq og’zaki ijodi) kabi fanlarning yutuqlaridan foydalanadi.

P е dagogikada jismoniy tarbiya tog’risida fikr yuritilar ekan, yoshlar fiziologiyasi va gigiy е nasi tog’risidagi bilimlardan foydalanish lozim bo’ladi. Ota-bobolarimiz komil inson tarbiyasiga alohida e'tibor b е rganlar. Ayniqsa, islomiy tarbiyaning ma'naviy, ma'rifiy ahamiyatiga katta e'tibor b е rganlar. Yurtboshimiz ta'kidlaganlarid е k: «Islom dini-bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham ma'rifat ekanligini unutmaylik, Alloh qalbimizda, yuragimizda». Tarbiya haqidagi g’oyalarning shakllanishida, Imom Buxoriy, Iso at- T е rmiziy, Forobiy, Ibn Sino, B е runiy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshbandiy, Alisher Navoiy, Mahmudxo’ja B е hbudiy, Abdulla Avloniy va boshqa yaqin qardosh xalqlar farzandlarining ham xizmatlari kattadir. Mamlakatimizning yaqin o’tmishidagi tarixiga nazar tashlar ekanmiz, rus va sov е t imp е riyasi ta'sirida o’zb е k xalqi o’z tarixi, milliy urf-odati, an'ana, umuminsoniy qadriyatlarni bilish va o’rganish uchun kurashganlar. Munavvarqori, Abdulla Qodiriy, Fitrat, Elb е k va shularga o’xshab bir qator ilg’or p е dagoglar hibsga olinib qatl qilindi. Ammo bu bilan p е dagogika m е rosini o’rganish to’xtab qolmadi. Navoiy, B е runiy, Yusuf Xos Hojib, Imom Al-Buxoriy, Avloniylarning ijodini o’rganildi. O’zb е k xalq p е dagogikasi yaratildi. Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi. Ijtimoiy tarbiya mohiyatini ilmiy jihatdan asoslash ma'lum pedagogik hodisaning muayyan vaziyatlarda namoyon bo’lish qonuniyatlarini bilishni taqozo etadi. Bizga ma'lumki, pedagogik hodisa murakkab tuzilmaga ega bo’lib, uning umumiy mohiyatini to’laqonli anglash uchun bir qator fanlarning imkoniyatlariga tayaniladi. Ana shu nuqtai- nazardan pedagogika fani bilan quyidagi fanlar o’rtasida yaqin aloqadorlik mavjud: 1 . Falsafa - shaxs rivojlanishi jarayonining dialektik xususiyatlari, muayyan pedagogik g’oya, qarash hamda ta'limotlarning falsafiy jihatlari kabi masalalarni tahlil etishga imkon beradi. 2. Iqtisod - ta'lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish, o’quv binolarini qurish, ta'lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va ularning moddiy-texnika va

zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash kabi masalalarning iqtisodiy jihatlarini anglashga xizmat qiladi. 3. Sotsiologiya - ijtimoiy munosabatlar mazmuni, ularni tashkil etish shartlari xususida ma'lumotlarga ega bo’lish asosida ta'lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining o’zaro munosabatlarini samarali tashkil etish uchun imkoniyat yaratadi. 4. Etika - shaxs ma'naviyatini shakllantirish, unda eng oliy insoniy sifatlar, axloqiy ong va ma'naviy-axloqiy madaniyatni tarbiyalashda muhim o’rin tutuvchi nazariy g’oyalarni pedagogik jarayonga tadbiq etishda alohida o’rin tutadi. 5. Estetika - shaxs tomonidan go’zallikning his etilishi, unga intilishi, shuningdek, unda estetik didni tarbiyalashda muhim yo’nalishlarni aniqlashga xizmat qiladi. 6. Fiziologiya - o’quv-tarbiya jarayonida bolalarning fiziologik, anatomik xususiyatlarini inobatga olinishi uchun boshlang’ich asoslarni beradi. 7. Gigiyena - o’quvchilarning salomatligini muhofazalash, ularning jinsiy jihatdan to’g’ri shakllantirishda nazariy va amaliy g’oyalari bilan yordam beradi. 8. Psixologiya - shaxsda ma'naviy-axloqiy, ruhiy-intellektual, hissiy-irodaviy sifatlarni tarkib toptirish uchun zamin yaratadi. 9. Tarix - pedagogika fani taraqqiyoti, ta'lim-tarbiya jarayonlarining dinamik, dialektik xususiyatlarini inobatga olish, shuningdek, xalq pedagogikasi g’oyalarini k е lgusi avlodga uzatish uchun yo’naltiriladi. 10. Madaniyatshunoslik - o’quvchilarda insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va ma'naviy madaniyat asoslari haqidagi tasavvurni shakllantirish, ularda madaniy xulq-atvor xislatlarini tarkib toptirish uchun xizmat qiladi. 11. Tibbiy fanlar - shaxsning fiziologik-anatomik jihatidan to’g’ri rivojlanishini ta'minlash, uning organizmida namoyon bo’layotgan ayrim nuqsonlarni bartaraf etishga amaliy yondashuv, shuningdek, nuqsonli bolalarni o’qitish hamda tarbiyalash muammolarini o’rganishda ko’maklashadi. Pedagogika fanlari tizimi. Shaxs kamolotini ta'minlash, uning intellektual, ma'naviy-axloqiy hamda jismoniy jihatdan rivojlanishiga erishishda turli yosh davrlari, har bir davrning o’ziga xos jihatlari, shuningdek, bolaning fiziologik,

psixologik holatini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Shu bois yaxlit pedagogik jarayon muayyan turkumni tashkil etuvchi pedagogik fanlar tomonidan o’rganiladi. Ular quyidagilardir: 1. Umumiy pedagogika - maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalash va ularga ta'lim berish masalalarini o’rganadi. 2. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi - maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni tarbiyalash, ularni intellektual, ma'naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga yetkazish masalalarini o’rganadi. 3. Boshlang’ich ta'lim pedagogikasi – boshlang’ich sinflar o’quvchilarini tarbiyalash, ularga ta'lim berish, ularning o’ziga xos psixologik hamda fiziologik xususiyatlarini tadqiq etish, shuningdek, ularni intellektual, ma'naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga yetkazish masalalarini o’rganadi. 4. Korrektsion (maxsus) pedagogika - rivojlanishida turli psixologik va fiziologik nuqsonlari bo’lgan bolalarni tarbiyalash va o’qitish bilan bog’liq muammolarni o’rganadi. O’z navbatida korrektsion pedagogika tarkibiga maxsus pedagogika va psixologiyaning turli sohalari kiradi. Ular quyidagilardir: Surdopedagogika va surdopsixologiya - eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi. Oligofrenopedagogika va oligofrenopsixologiya - aqli zaif bolalarni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi. Tiflopedagogika va tiflopsixologiya - ko’rish qobiliyati buzilgan bolalarni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi. Logopediya va nutqiy buzilishlar psixologiyasi - nutqi, shuningdek, motorli- harakatlanish doirasida murakkab nuqsonlar bo’lgan bolalar (ko’r, soqov va kar bolalar)ni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi. Metodika -xususiy fanlarni o’qitish xususiyatlarini o’rganadi. 5. Pedagogika tarixi - ta'lim va tarbiyaning yuzaga k е lishi, taraqqiy etishi, muayyan tarixiy davrlarda yetakchi o’rin egallagan pedagogik fikrlar taraqqiyoti masalalarini o’rganadi.

6. Pedagogik texnologiya - ta'lim va tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash, texnologik yondashuv asosida ta'lim va tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish muammolarini o’rganadi. 7. Pedagogik mahorat - bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy mahoratlarini oshirish, takomillashtirish muammolarini o’rganadi. 8. Ta'limni boshqarish - ta'lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish, boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini b е lgilash masalalarini o’rganadi. 9. Ijtimoiy pedagogika - ijtimoiy munosabatlar jarayonida pedagogik g’oyalarning tutgan o’rni va roli, shaxsni kasbiy va ijtimoiy faoliyatga yo’naltirish muammolarini o’rganadi. Mavzu yuzasidan test savollari: 1. Inson tarbiyasi va rivojlanishi haqidagi fan bu... A) Psixologiya, B) Pedagogiks, S) Falsafa 2. “Pedagogika” atamasining ma’nosi nimani anglatadi? A) Bolani o’qitaman, B) Bolani yetaklayman, S) Bolani tarbiyalayman va o’qitaman 3. Qaysi olimning asarida pedagogika alohida fan maqomiga ega bo’ldi? A) Abu Ali Ibn Sinoning ”Donishnoma” asarida B) Abu Nasr Forobiyning “Baxt-saodatga erishuv” asarida S) Yan Amos Komenskiyning “Buyuk Didaktika” asarida 4. Zamonaviy pedagogika faniga qaysi javobda to’g’ri ta’rif berilgan? A) Tabiatning oliy mahsuli B) Insonning ma’naviy-ma’rifiy jihatidan yetuk bo’lib shakllanishiga, uning shaxs sifatida rivojlanishiga xizmat qiladigan fan S) Barkamol shaxs bo’lib yetishishdagi qonuniyatlarini o’rganuvchi fan Mavzuga oid pedagogic masala: 6 sinfda adabiyot darsi ketyapti. Doskada Komil Isayev javob bermoqda. Uni barcha bolalar diqqat bilan tinglashmoqda. Javob beruvchi tutilib yoki bir oz adashib qoldi deguncha darrov barcha qo’llar yuqoriga ko’tariladi. Juda betoqatlari esa xatto ikkala qo’lini ham havoga silkitib ko’targani-ko’targan, ular o’z

o’rtoqlarining javobini diqqat bilan tinglashayotganliklarini va uning xatosini darxol tuzatishga tayyor ekanliklarini o’qituvchilarining ko’rishini juda-juda istashadi. Komil tez-tez xatolikka yo’l qo’ya boshladi, sarosimaga tushib, gapidan adashib ketaveradi. Bolalar o’rtog`ining javobini to’ldirishga, to’g`rirog`i, unga xalaqit berishlariga o’qituvchi dastlab qarshilik ko’rsatmadi, ammo oxirida chidab tura olmadi va bolalarning eng betoqatlariga javobni tuzatish va to’ldirish uchun ruxsat berdi. Komil endi o’z javobi bilan emas, ko’proq sinfdagi vaziyat bilan band bo’lib qolgandi. U tez-tez adashib, so’zlarni xam cho’za boshladi va tezda xafsalasi pir bo’lib, tamoman jimib qoladi. - Xo’sh, azizim, javobni qanday yaxshi boshlagan eding, nega qo’qqisdan jimib qolding? Bolalar senga qanday yaxshi yordam berishdi.Yana darsni oxirigacha o’qimabsan-da!. .Biologiya darsi. Iroda Kamolova javob beryapti. Sinfda jim-jitlik. Bu qanaqa sokinlik? Irodaning javobini o’rtoqlari tinglashyaptimi (ayrimlari tinglashyapti, qolganlari-chi? keling, yaxshisi sinf bolalarini bir kuzatib ko’raylik. Mana uchta o’quvchi, ular o’qituvchining navbatdagi savolini payqab, darslikni varaqlashyapti. Bir nechtalari nigohlarini derazaga qadashgan chexralarida chuqur o’ychanlik va orzular og`ushiga cho’kishgan. Boshqalari tarix kitobini sekingina ochib, bundan keyingi darsga tayyorlana boshlashdi. Ikki qiz dars mazmunidan juda uzoq bo’lgan narsa, qandaydir buyumlar xaqida «ko’z urushtirib gaplashmoqda». Xullas, sinfdagilarning aytarlik yarmidan ko’pi o’zlari partada o’tirishgan bo’lishsa xam, xayollari allaqayerlarda sayr qilib yuribdi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

O'xshashlar

Pеdagogika fanining prеdmеti, maqsadi va vazifalari

Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari

Pedagogika fani. Uning maqsadi, vazifalari va ilmiy tadqiqot usullari

Husnixat metodikasi fanining maqsadi va vazifalari

Pedagogik texnologiyalar fanining predmeti, maqsadi va vazifalari